Өнгөрсөн онд болсон УИХ-ын сонгуулийн гол амлалт болох МАХН-ын 1,5 сая, АН-ын 1,0 сая төгрөгийг иргэдэд хүртээх ажлын эрх зүйн механизмыг энэ сарын 18-нд парламент бүрдүүллээ. Энэ нь Хүний хөгжлийн сангийн тухай хууль. “УИХ ард түмний төлөө асар том шийдвэр гаргалаа” гэж хоёр намыг төлөөлөн УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга Ч.Сайханбилэг, МАХН-ын бүлгийн дэд дарга Г.Занданшатар, гишүүн Д.Зоригт, Ч.Хүрэлбаатар нар мэдэгдэв.

Ерөөсөө байгалийн баялаг ихтэй улс орнууд ашигт малтмалын салбараасаа төсөвт орох орлогыг тусгай санд төвлөрүүлж, зохицуулалтын болон тогтворжуулалтын, хуваарилалтын, эрсдлийн гэх мэт зориулалтаар зарцуулдаг нийтлэг жишиг бий. Ингэж ашиглах нь алс хэтдээ сөрөг үр дагавар багатай, одоохондоо баялаг бүхий улс орнуудын бодож олсон хамгийн шалгарсан арга юм.

Оюу толгой, Таван толгойн болон бусад хэд хэдэн “стратегийн” гэгдэх орд газруудын нөөц, баялаг нэгэнт тогтоогдсон, цаашдаа нэмэгдэх өндөр магадлалтай нь манай улсын уул уурхайн олборлох салбарыг багагүй хугацаанд ирээдүйтэй сектор байлгах нь нэгэнт тодорхой болсон зүйл. Тэгэхээр МАХН, АН-ын сонгуулийн үеэр амласан амлалтууд үнэндээ зайлшгүй хийгдэх л учиртай ажил байсан юм.

Хүний хөгжлийн сангийн тухай хуулийн гол зорилт нь “ашигт малтмал, уул уурхайн салбарын орлогоос хуримтлал үүсгэж, тогтвортой өсөн нэмэгдэх байнгын нөөц бүрдүүлэн, иргэддээ тэгш хүртээх” явдал. Тэгэхээр сангийн зориулалт нь үндсэндээ “хуваарилалтынх” юм. Санд стратегийн ордын ашиглалтын лицензийг эзэмшигчийн төрийн өмчид ноогдох хувьцааны ноогдол ашиг, төр хувьцаагаа борлуулсан тохиолдолд түүний орлого, ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр, мөн сангийн хөрөнгийг арвижуулах зорилгоор дотоод, гадаадын зах зээл дээрх үнэт цаас, өрийн бичиг, хадгаламжид хөрөнгө оруулснаас орох цэвэр ашиг, стратегийн орд ашиглахтай холбогдуулан авсан урьдчилгаа, зээл гэсэн үндсэн дөрвөн эх үүсвэрээс хөрөнгө төвлөрүүлж байх юм. Сангийн хөрөнгийг Монгол улсын иргэдэд хувь, хишиг хүртээхээс өөр зориулалтаар зарцуулахгүй.  Хүртээх хувь, хишгийн хэмжээ болон журмыг Засгийн газар батална. Хувь, хишиг нь тэтгэврийн болон эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэл, орон сууцны үнэ, эмчилгээний болон сургалтын төлбөр, мөн бэлэн мөнгө гэсэн хэлбэрүүдтэй байж болно. Эдгээрийн аль хэлбэрээр хувь, хишиг хүртэхээ иргэн өөрөө сонгох юм.

Хуулийн үндсэн агуулга бүхэлдээ энэ. Ганцхан зарчмын асуудал туссан нь 2.7 зүйл буюу сангийн хөрөнгийн тодорхой хэсгийг “хөрөнгө оруулалтын эрсдэлээс сэргийлэх зорилгоор нөөцөлж болох” тухай заалт юм. Энэхүү эрсдлийн нөөцийн хэмжээ нь сангийн хөрөнгийн хэдэн хувь байхыг Засгийн газар тогтоох бөгөөд Монголбанкинд тусгай данс нээж байршуулна.

Уул уурхайн бүтээгдэхүүн, түүний бодит өгөөж ихээхэн хэлбэлзэмтгий байдаг. Өөрөөр хэлбэл олборлолтын хэмжээ, үнийн түвшнээс шууд хамааралтай. “Барьцгүй” гэж ярьдаг даа, тийм л зүйл. Монгол Улс Гэнэтийн ашгийн татвараасаа хоёр жилд цуглуулсан мөнгөө нийгмийн халамжийн хавтгайруулахад зарцуулснаас одоо тэглэсэн хойно нь тэр хавтгайрлаа юугаар нөхөхөө мэдэхгүй гашилцгааж сууна. За яахав, энэ нь ирээдүйд орж ирэх бодит ашгийг тооцсон бодлогын алхам болсон гэж үзье. Тэгтэл дэлхийн зах зээл дээр манай экспортын гол бүтээгдэхүүн болж байгаа зэсийн үнэ унаж унавал яах вэ?

Энэ бол бодитой сургамж. 1990-ээд оны дунд үеэс уул уурхайн түүхий эдийн үнэ унаж эхлэсэн. Ашигт малтмалын салбар бүхэлдээ ашиггүй сектор болж хувирсан. “Эрдэнэт” үйлдвэр өртгөө даахаа байж, төсвөөс татаас авч байж арай ядан ажиллаж байсныг санаж байна. Одоо үнэд ород байгаа Оюу толгой, Таван толгойн лизензийг эзэмшиж байсан уул уурхайн дэлхийн хамгийн том компани болох BHP Billiton компани тэдгээр эрхүүдээ буцааж өгөөд Монголыг орхиж байлаа. Манай зарим “гүн сэтгэгч” нар “эдийн засгийн үр ашиггүй” өмнийн говийг хуурай газрын дутагдалд орсон Япон зэрэг орнуудад урт хугацаагаар түрээсэлье гэх мэт “мэргэн санаа” ч дэвшүүлж байв.

Энэ бүхэн нэгэнт өнгөрсөн түүх л дээ. Үүнээс бид уул уурхайн орлогоос нийгмийн халамжийн чанартай зардлыг санхүүжүүлж, түүнийгээ өндөр түвшинд хүргэж царцаах нь болзошгүй эрсдлийн үед улс орныг сөхрүүлж мэдэх урхагтайг ойлгох учиртай. Хүний хөгжлийн сангийн тухай хууль батлагдсан нь онцгой шинэлэг зүйл биш л дээ. Гэнэтийн ашгийн татвартаа тулгуурлан манай улс “Монгол Улсыг хөгжүүлэх сан” байгуулан ажиллаж л байсан. Түүнээсээ хүүхдийн 3000, 25000, шинэ төрсөн хүүхдийн 100000, анхны гэрлэлтийн 500000, өөр юу юу ч билээ, дандаа л сонгуулийн амлалтуудыг санхүүжүүлсэн. Гэтэл 68 хувийг тэглэчихсэн хэр нь эдгээр амлалтын санхүүжилтүүдээ хүчингүй болгож болохгүй, ацан шалаа маягтай юманд орчихож байх жишээтэй.

Гэнэтийн ашгийн татварыг оруулахгүйгээр тооцоход манай улсын ашигт малтмалын салбараас 100 гаруй тэрбумын орлого улсын төсөвт ордог. Түүнийг Хүний хөгжлийн санд төвлөрүүлээд, дээр нь Оюутолгой төслийн зээл болох 100 сая долларыг, ирэх жил нэмж өгөх 50 саятай нь оруулахаар төлөвлөөд байна. Ингээд нийтдээ 2010 онд Хүний хөгжлийн санд нийт 330 орчим тэрбум төгрөг төвлөрөх юм. Ирэх жилийн төсвийн тухай хуулийг хэлэлцэх явцад энэ мөнгийг 500000 төгрөгөөр хуваарилах нь зүйтэй гэсэн асуудал яригдаж байгаа. Мэдээж хүн бүрт энэ хэмжээний мөнгө өгөхөд санд төвлөрөх хөрөнгө хаана нь ч хүрэхгүй болохоор эхний ээлжинд өндөр настан, өрх толгойлсон эмэгтэй гэх мэт зорилтот бүлгийнхэнд хүртээе гэсэн “хүмүүнлэг” хувилбар санал болгож буй.

Ерөнхийдөө манай улс байгалийн баялгаа “амлалтын санхүүжилт” хэлбэрээр ашиглаж байна. Хүний хөгжлийн сан ч тийм л функцтэйгээр ажиллах нь. Ингэснээр нөөц, баялгийн маань үр өгөөж уртаашаа 4 жилийн цараатай болчихож байгаа юм. Гэтэл хөгжил гэдэг маань урт хугацааны үйл явц. Ялангуяа хүний хөгжлийн үе шат дор хаяхад л анхан, дунд, дээд боловсролын системийн маань бүрэн хугацаагаар буюу 15 жилээр тоологдох учиртай.

Уул нь монголчууд “Өнөөдрийн өөхнөөс маргаашийн уушиг дээр” гэж хэлэлцдэг холч ухаантай ард түмэн. Богино хугацааны орлого хөөцөлдсөн бодлогоос урт хугацааны, үр ашигтай хөрөнгө оруулалт чухал гэж бодож яваа хүмүүс монголчуудын дотор олон л байгаа. Улс төрчид маань бидний санаа бодлыг огт асуухгүй юм.


Сэтгүүлч

Д.Энхболдбаатар