Голын нэг эрэг дээр хөрөнгийн илүүдэл, нөгөө эрэг дээр хөрөнгийн хомсдол байна. Хоёр эргийг холбосон гүүр буюу хөрөнгийн зуучлалын дэд бүтцийг бий болгож чадвал хазгар эдийн засгаа засаж, эрч хүчээ аван хөгжих тухай өмнөх нийтлэлдээ өгүүлсэн билээ.

Тэгвэл хөрөнгийн зах зээлийг хөгж үүлэхийн тулд ямар орчныг бүрдүүлэх ёстой вэ?

Шаардлагатай нөхцөл

Зах зээлд бүтээгдэхүүн байхаас гадна түүнийг худалдан борлуулах, худалдан авахыг сонирхсон олон тооны субъект байх учиртай. Хөрөнгийн зах зээлийн бүтээгдэхүүнийг үнэт цаас гэдэг бөгөөд үүнд бүх төрлийн хувьцаа (энгийн, давуу эрхтэй гэх зэрэг), өрийн бичгүүд (бонд, моргейж, хадгаламжийн сертификат) болон түүн дээр суурилсан үүсмэл үнэт цаас буюу derivatives багтдаг.

Үнэт цаасны зах зээлийг анхдагч, хоёрдогч гэж ангилах бөгөөд анхдагч нь шинээр гаргаж буй үнэт цаасыг, хоёрдогч нь хуучин үнэт цаасыг борлуулахыг хэлнэ. Анхдагч үнэт цаасны орлого нь түүнийг гаргаж буй компанид, хоёр дахийн орлого нь зарж буй этгээдэд очдог.

Үнэт цаасыг худалдан авдаг, борлуулдаг субъект нь хувь хүмүүс, компаниуд, хөрөнгө оруулалтын сангууд бөгөөд тэднээс хамгийн том нь олон нийтийн болон хувийн тэтгэврийн сангууд, даатгалын компаниуд, хамтарсан сангууд байдаг. Харин үнэт цаасыг борлуулагч, худалдан авагчийг холбож буй байгууллагуудыг зуучлагч (брокер, дилер) гэдэг.

Үнэт цаасыг хөрөнгийн биржээс, эсвэл онлайнаар худалдаж, худалдан авч болно. Монголын хөрөнгийн биржийн дэд бүтэц Лондоны хөрөнгийн биржийнхтэй техникийн хувьд адилхан болоод байгаа. Харин интернэтээр буюу OTC (over-thecounter буюу ширээн дээрээсээ) хийх тухайд Монголд аюулгүй байдлын талаас нь анхаарах зүйл бий.

Олон хүний үнэт хөрөнгийг илэрхийлж буй үнэт цаасыг их хэмжээгээр богино хугацаанд арилждаг тул хөрөнгийн зах зээлийн субъектуудын үйл ажиллагааг нарийн зохицуулсан хууль, журам байх шаардлагатай нь мэдээж.

Хангалттай нөхцөл

Хөрөнгийн зах зээлийг өгөөжтэй байлгах амин чухал зүйл бол инсайдер трэйдинг (дотоод арилжаа) буюу “нууц арилжаа” хийхгүй байх ёстой. Тухайн үнэт цаастай холбоотой дотоод мэдээллийг олон нийт мэдэхээс өмнө нууцаар ашиглаж өөртөө ашигтай гүйлгээ хийхийг тэгж нэрлэдэг юм. Одоогийн хэлэлцэж буй хуулийн төсөлд нууц худалдаа хийж болох хүн гэдэгт хэнийг хамруулах, хийсэн тохиолдолд ямар шийтгэл ногдуулах тухай Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооноос тодорхой санал оруулсан боловч боловсруулах замдаа гээгдүүлсэн тухай гомдол гарсаар байна.

Жишээ нь, Санхүүгийн зохицуулах хорооноос “Тавантолгой” ХК-ийн нэг ширхэг хувьцааг 100 ширхэг болгон задлах тогтоол 2011 оны зургадугаар сарын 30-нд гарсны дараа хуучин нэгжээр нь нэг өдрийн арилжаа хийсэн ажээ. Гэтэл хувьцаа жижгэрсэн мэдээллийг ашиглан энгийн өдрөөс арван тав дахин их дүнтэй арилжаа хийгдсэн байх юм. Хувьцаа задалж, жижиглэх үеэр хувьцааны үнэ огцом өсдөгийг мэддэг “нууц арилжигч” байсныг Санхүүгийн зохицуулах хороо үгүйсгэжээ. Дотоод мэдээг ашигласан “нууц арилжигч” ганц өдөрт 70 хувийн ашиг унагасан гэнэ.

Хөрөнгийн зах зээл нь мөнгөний зах зээлтэй наад зах нь татварын ижил нөхцөлд байж л их хөрөнгө татах учиртай. Гэтэл Монголд банкны хадгаламжийн хүүгийн орлогоос татвар авдаггүй хэрнээ олдох, эсэх нь тодорхойгүй ногдол ашгаас татвар авсаар байгаа нь хөрөнгийн зах зээл хөгжихгүй байгаагийн нэг шалтгаан болж байна. Бас хөрөнгө оруулалтын багцын алдагдалтай хувьцааг үл анзаарч, ашигтай хувьцааны унацаас (capital gain) татвар авч байгаа нь өрөөсгөл юм.

Тухайн үнэт цаасны холбогдолтой мэдээ мэдээлэл нь бүх этгээдэд нэг цагт хүрдэг нөхцөлд хөрөнгийн зах зээлийн үйл ажиллагаа хэвийн явагдах юм. Мөн хувьцаат компанийн холбогдолтой бүх мэдээлэл үнэн зөв байх ёстой бөгөөд түүнийг хөндлөнгийн хяналтаар баталгаажуулах учиртай. Санхүүгийн тайлан тодорхой хугацаанд тогтмол гарч, үнэн зөв гэдэг нь Гүйцэтгэх захирлын болон ТУЗ-ийн даргын гарын үсгээр баталгаажсан байдаг. Дээрх болон төсөөтэй бусад асуудлыг тооцож байж хөрөнгийн зах зээл хөгжих хангалттай нөхцөл бүрдэнэ.

Хөрөнгийн зах зээлийн өгөөж

Хөрөнгийн зах зээл хөгжсөнөөр мөнгөний эргэлт нэмэгдэж, эдийн засаг томорно. Компаниуд засаглалаа сайжруулж, хувьцаагаа гарган хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгоно. Заавал зээл авах шаардлагагүй болсноор банкны зээлийн хүү ч буурна. Түүнчлэн урт хугацааны хөрөнгө босгож, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалт хийх боломж бүрдэх юм.

Эдийн засгийн өсөлтийн өгөөжийг тэнцвэртэй хуваарилахад хөрөнгийн зах зээл чухал үүрэг гүйцэтгэдэг учир өнөөгийн нийгэмд хүчтэй илэрч буй баян, ядуугийн ялгааг багасгадаг нь хамгийн гол үр дүн гэж болно.

Монгол бол социализмын түүхэн туршилтаас хамгийн их хожсон орны нэг бөгөөд хүн амын боловсрол, эрүүл мэнд, эрүүл ахуйн тал дээр аугаа өөрчлөлт хийж чадсан. Өнөөдөр бичиг үсэгт тайлагдсан түвшингээр дэлхийд дээгүүр байр эзэлдэг, хүн амын 75 хувь нь залуучууд учир хөрөнгийн зах зээлийг бусад хөгжиж буй орноос илүүтэйгээр түргэн хөгжүүлж болно. Хувьцааны мөн чанарыг залуучуудад сайтар ойлгуулж, улмаар дэлхийн аль ч орны, ямар ч компанийн хувьцааг гар утаснаасаа худалдан авч, борлуулах боломж буйг ашиглая.

Мөн “Оюутолгой” компанийн хувьцааг Калифорнийн дунд сургуулийн багш тэтгэврийн сангаараа дамжуулж авч болоод байхад монголчууд яагаад авч чадахгүй байна вэ? Хувьцаатай хүн хөрөнгөтэй, хөрөнгөтэй хүн хариуцлагатай байдаг.

Хөрөнгийн зах зээлийг зөв хөгжүүлж чадвал хөгжлийг товчлох хүчит хэрэгсэл юм. Түүнийг бүрэн ойлгож мэдэрсэн, техникийн дэвшлийг ухаалаг ашиглан суга хөгжиж чадсан анхны орон нь Монгол болж чадна.