Мөн үйлдвэрлэгчдийн ярилцлагаас дүгнэхэд (i) татвар, НДШ, гаалийн татвар дарамт болохоос гадна үйлдвэрлэл явуулж байгаа хүн бүр шударгаар төлдөг татварын систем байхгүй байгаа нь албан ёсоор үйл ажиллагаагаа эрхэлж буй бизнесүүдэд шударга бус өрсөлдөөний нөхцөлийг үүсгэж байна; (ii) төрөөс явуулж буй үйлдвэрлэлийг дэмжих бодлого хөтөлбөрүүд урт хугацаанд тогтвортой хэрэгждэггүй, хэрэгжүүлэх явц нь доголдолтой, хүнд суртал ихтэй байдаг нь үйлдвэрлэгчдэд дэмжлэг болохоосоо илүүтэй чирэгдэл учруулж байна гэжээ.

Барилгын материалын импорт 2021 онд 338 сая, 2022 онд 484 сая ам.дол. болжээ. Дотоодын үйлдвэрлэл бага багаар өсч байгаа ч, энэ салбарын өрсөлдөх чадвар сул, импортын татвар төлөөд ч илүү хямдхан учир, өмнөд хөршийн бүтээгдэхүүнээс өндөр үнэтэй байна. 2017 оноос жилд тус бүр 1 сая тонн хүртэлх цемент үйлдвэрлэх хүчин чадалтай 4 том үйлдвэр бий болж үйл ажиллагаагаа явуулах болсон ч 2022 онд нийлээд 1.4 сая тонн цемент үйлдвэрлэжээ.

Монголд 2021 оны байдлаар үйл ажиллагаа явуулж буй ААН-үүдийн 66 хувь нь жижиг, дунд үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхэлж ДНБ-ий 5.5, экспортын 2.4, импортын 9.7 хувийг тус тус гүйцэтгэжээ (ҮСХ,2021). Монголд ЖДБ яагаад ийм бага оролцоотой, ер нь тэдний өрсөлдөх чадвар ямар байгааг Хөгжлийн Шийдэл ТББ нь АНУ-ын Олон Улсын Хөгжлийн Агентлаг (USAID)-ийн санхүүжилтээр анх удаа судлан тайлан гаргажээ.

Гэтэл эдийн засгийг зөвхөн эцсийн хэрэглээ биш бас хөрөнгө оруулалт, хуримтлал буюу нийт зардал хөдөлгөж байдаг. ДНБ бол иргэдийн амьдралын түвшинг харуулдаг чухал үзүүлэлт боловч тодорхой хүчин зүйлүүдийг орхигдуулдаг. Хамгийн гол нь нийлүүлэлтийн холбоосны (supply chain) үнэ цэнийг (бас өртгийг ч гэдэг) оруулдаггүй буюу бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бүтээхээс тээвэрлэх, бөөнөөр болон жижиглэн худалдах хүртэлх үе шатыг харуулдаггүй. Манайд ДНБ-ийг үйлдвэрлэлийн аргаар тооцохдоо нийт үйлдвэрлэлээс завсрын хэрэглээг хасдаг. Гэтэл тэр нийт үйлдвэрлэл (Нийт Үйлдвэрлэл, НҮ буюу Gross Output, GO) гэдэгт том жижиг бүх бизнесийн бүтээсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ цэнэ орсон байгаа.

Эдийн засагт эргээд төрийн өмчиийн алдагдалтай компаниуд зонхилж, томорсон олигархиуд жижиг бизнэсийг сорж байна. Газар, барилга, тусгай зөвшөөрлийн наймаа цэцэглэж, орон сууцны үнэ тэнгэрт хадлаа. Хүнд суртлаар цус шимигчид цүдийж, ихэнхи иргэд гудайж байна. Чөлөөт өрсөлдөөн үндсэндээ алга болж, хөдөлмөрийн бүтээмж эрс буурав. Банкны зээлийн жилийн хүү хорийг, ломбардынхүү жарыг давж, хувийн бизнес агшиж байна. Арилжааны банкууд болон эздийх нь бизнес л ашиг хийж, бусад бизнес дампуурч байна. Татвар эрс нэмэгдэж, цалин хөлсийг өсгөх боломж буурав. Иргэд төр засагтаа итгэхээ больж, гадагшаа явахыг илүүд үзэж байна.