Монгол хэлний тайлбар толь бичигт “амт” гэдэг үгийг аливаа юм хэлний салст бүрхэвчийг цочроосны үр дүнд үүсэх таатай сэрэл хэмээн тайлбарлажээ. Гэхдээ монгол хэлний үгийн санд энэ үг зөвхөн амтлах мэдрэхүйгээр тодорхойлогдох шинжийг төдийгүй өөр олон тооны утгыг илэрхийлдэг. Алганы амт үзэх, номын амтанд орох, амьдралын амтыг мэдрэх гээд л. Өнгөрсөн зууны 60-аад онд “Салхины амт” нэртэй монголын  уран сайхны кино бүтээж байжээ. Сүүлийн үед “бялуу хуваах” гэсэн үгээр илэрхийлэгдэх “албан тушаалын амт”  гэсэн ойлголт бий болов. Эндээс амт гэдэг  заавал юмны амтыг амсаж мэдрэх гэсэн дан ганц утгыг илэрхийлдэггүй аж. Энэ бүхнийг эс дурдан зөвхөн хоол, хүнсний амтys талаар товчхон өгүүлье.

 Амтыг шинжлэх ухааны үндсэн дээр анх ангилсан хүн бол их эрдэмтэн М.В. Ломоносов юм. Сонирхуулахад түүний нэрийг манайхан “Царил хамар” (лом-царил, нос-хамар) хэмээн орчуулж байсан тухай хууч яриа байдаг. Тэрбээр 1752 онд тодорхой амт дотроос хамгийн гол гэж үзсэн 7 амтыг дараах байдлаар тодорхойлжээ.

1.    Цууных шиг эсгэлэн
2.    Дарсных шиг эхүүн  
3.    Зөгийн балынх шиг нялуун  (чихэрлэг)
4.    Давирхайных шиг гашуун
5.    Давсных шиг шорвог     
6.    Зэрлэг луувангийнх  шиг хурц
7.    Болоогүй жимснийх шиг хүчиллэг

Мөн 1971 онд Вольт цахилгаан гүйдлээр хэлийг цочруулахад цахилгааны амт бий болдогийг нээсэн байна. Үүнээс гадна аргуун, дарвигнасан, гаж, балын,  зэв, зэсийн, сэнгэнэсэн, хахуун зэрэг олон амт буй.

Харин бидний өвөг дээдсийн хувьд улирлын онцлогт тохируулан хоолны нарийн дэглэм сахихын сацуу зургаан амтын гүйдлийг эзэмшихэд  ямагт анхааран хоол ундаагаа тохируулж ирсэн уламжлалтай бөгөөд амтыг дараах байдлаар тайлбарласан байдаг. Үүнд:

Халуун амт нь цус, хийн гүйдлийг идэвхжүүлж, хийн бөглөрөл, цусны бүлэгнэлийг арилгадаг сайн талтай ч аливааг сэдрээдэг учир хэтрүүлж хэрэглэвэл уушгины хийг хөөрүүлж, сувгийг хорсгодог тул тохируулж хэрэглэх, ходоод гэдэсний шархлаа, өтгөн хатах, шамбарам, шээсний сүвний үрэвсэл эмгэгтэй хүмүүс болж өгвөл хэрэглэхгүй байх нь зүйтэй гэж үздэг ажээ.

Исгэлэн амттай идээ нь элэгний үйл ажиллагааг идэвхжүүлж, зарим өвчнөөс сэргийлдэг сайн талтай ч хэтрүүлж хэрэглэвэл хоол боловсруулах эрхтнийг хямруулдаг. Ер нь ходоодны хүчил ихэдсэн, үе мөч, бөөрний эмгэг үрэвсэлтэй хүмүүст исгэлэн амттай хоол зохих нь муу байдаг. Исгэлэн, эхүүн амттаныг  хэтрүүлж хэрэглэвэл шээс хаагдаж, шөрмөсөнд буух тул ийм эмгэгтэй хүмүүс  идэхийг цээрлэвэл зохилтой хэмээн үздэг байна.

Гашуун хуурай амт нь хөөрлийг намжаах, шээс туух үйлчилгээтэй ч хэтрүүлж хэрэглэвэл зүрх дэлсэх, дотор муухайрах шинж тэмдэг илэрч, арьс хөрс хатингаран үс зулгарах, улмаар арьс махны шим тамир хөөгдөж зүрхэн тамирыг хоосруулдаг сөрөг талтай хэмээн тайлбарладаг байна.

Шорвог амт нь хүний биеийн цус хөлсөнд зайлшгүй шаардлагатай ч хэтрүүлж хэрэглэвэл ясны шим тамир хохирон шим шүүс барагдах, судас хатуурах, ам цангах муу нөлөөтэй тул ялангуяа зүрх, бөөрний эмгэг, цусны өвчтэй хүн энэ амттаныг багаар тохируулж хэрэглэх нь зүйтэй гэж үздэг.

Амтлаг буюу чихэрлэг амт нь хий цусыг төлжүүлэх, мах булчинг тайвшруулах, хордлого тайлах үйлчилгээтэй ба харин хэтрүүлбэл аюулхай цээж дүүрч, агшиж огшуулах, өнгө зүс харлан бөөрний тамир алдагдаж яс эвэршин гэзэг үс халцардаг, хэт таргалах, чихрийн шижин өвчин үүсэх сөрөг нөлөөтэй болохыг ямагт анхааруулдаг байжээ.

Ер нь зөвхөн мэргэжлийн тогооч төдийгүй гэрийн эзэгтэй, за тэгээд хоол хийх хоббитой хэн боловч амтыг сайн мэдэрч, амт тус бүрийн онцлог шинж, харилцан зохицол, амт оруулагчийг хийх хугацаа, дараалал зэргийг мэддэг байх нь чухал юм..

Амтыг мэдрэх мэдрэхүйн хурд адилгүй. Мэдрэгдэх дараалал нь эхлээд:

1.    шорвог
2.    чихэрлэг
3.    исгэлэн
4.    гашуун

Өөрөөр хэлбэл хүний хэл давсны амтыг хамгийн түргэн мэдэрч, харин гашуун амттай давирхайны бохийг нэлээд хожуу мэдэрдэг гэсэн үг. Харин  хүнс хоолны зүйлд нийлмэл амт агуулагдаж байгаа бол эхлээд:

1.    эсгэлэн-чихэрлэг
2.    эсгэлэн-шорвог
3.    эсгэлэн-гашуун амт дараалан амтлагдана.

Бодис уусмал байдалд байх үед амт илүү мэдрэгдэнэ. Амтлах мэдрэхүйн хүртэх чадвар нь бүтээгдэхүүний температур, ууссан бодисын концентрацаас шалтгаална. Бүтээгдэхүүний температур хүний биеийн халуунтай ойролцоо байгаа үед түүний амт илүү мэдрэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл хоол ундааг хэт халуун, эсвэл хүйтнээр нь хэрэглэвэл амт нь бүрэн мэдрэгдэхгүй.

Хүн төрөлхтөн өөртөө таатай сэрэл үүсгэх олон тооны амт бүрдүүлэгч ургамлыг байгалиас олж бас амт оруулагч  олон тооны бодисыг үйлдвэрийн аргаар бий болгож чадсан юм. Амт оруулагч нь хооллох сонирхлыг сэргээх үйлчилгээтэй, хоолны шингэцийг сайжруулдаг тансаг сайхан үнэр, амттай байдаг. Эдгээрийг зөв хэллэгийн үүднээс бид  ааг амттан буюу амт оруулагч гэж нэрлэдэг ч  “хоол амтлагч” хэмээн буруу хэлж заншжээ. Үнэндээ найрлагадаа эфирийн тос агуулдаг ургамал хоол амтлагч биш, харин хүний хэл амтлагч шүү дээ. За энэ ч яахав. Буруу хэлээд  зөв ойлгодог монгол зан биз. Харин хоол хүнсний мэргэжилтнүүд, тогооч нар, хоолны орчуулга  хийдэг хүмүүс энэ ойлголтыг ялгаж салгаж ойлгодог  байгаасай. 

Хоол хүнсний амт бүрдүүлэгч ааг амттанд органик хүчил, глюкозид, идээлэгч ба будагч бодис, спирт, эфирийн тос, бактерицид нэгдлүүдийг агуулсан ундаан, халуун ногоо, амт оруулагч зүйл хамрагддаг. Хүнс судлалын үүднээс авч үзвэл хүний организмд үйлчлэх шинжээр нь ааг амттаныг ерөнхий үйлчилгээтэй, нэг хэсгийн  үйлчилгээтэй гэж хоёр хуваадаг. Хоолны амт оруулагч нь гол төлөв үнэрлэх, амтлах мэдрэхүйд нөлөөлдөг тул нэг хэсгийн үйлчилгээтэй байна.

Хоолонд сайхан амт оруулагч бодисуудад  давс, саахар, зөгийн бал, хар, цагаан повоор, нунтаг амтлаг, халуун амттай улаан чинжүү, жимсний болон дарсны цуу, нимбэг, зүрж, бусад жимсний шүүс, дарс, шинэ болон нөөшилсөн ногоо, жимсний нухаш, төрөл бүрийн самрын идээ, гич, сүмс, халуун чинжүү, бөөрөлзгөнө, үхэр бөлжиргөнө, алирс, нарсны шилмүүс зэрэг ойн жимсгэнэ, ургамал, булцуут сонгино, саримс, гогод, шар лууван, чихрийн болон улаан манжин, цоохор майлз, яншуйны үндэс, тонх орно. Эдгээрээс гадна хоолонд сайхан үнэр оруулагч анхилуун ургамал, бодисууд  бий. Энэ талаар  Ж. Октябрийн бичиж хэвлүүлсэн “Таны гал тогооны ном”, “Улс үндэстний хүнс хоол”, “Тогоочийн ном”-оос уншиж болно. Эдгээр номыг Интерном дэлгүүрээс худалдан авч болохоос гадна “Монгол шуудан” компанид захиалж уншаарай.

Амт оруулагчийг хэзээ хийх вэ?

·    Яншуй, ногоон гоньд, гаа зэрэг өвслаг ааг амттанг хоолоо гал дээрээс гаргасны дараа буюу таваглахын өмнөхөн хийнэ.
·    Хатаасан ааг амттанг  хоолоо гал дээрээс гаргахын өмнөхөн буцламгай халуун байхад нь хийнэ.
·    Дарс, архи зэргийг хоолоо гал дээрээс гаргахын өмнөхөн хийвэл алкогол нь ууршиж эфирт бодис нь хадгалагдан сайхан амт, үнэртэй болно.
·     Жимс, ногооны шүүс, хандмалыг хоолоо гал дээрээс гаргасны дараа хийж саваа таглана.
·    Амт оруулагчийг жоронд заасан хэмжээгээр хийх хэрэгтэй. Хэмжээг хэтрүүлбэл хоолны амт муудаж, амт оруулагчийг байнга хэрэглэснээр  хоолны дуршил буурах сөрөг нөлөөтэй.
·    Сүүлийн үед мэргэжилтнүүд хоолоо давсгүй бэлтгэж тавагласан хойноо амт тохируулахыг зөвлөж байна. Энэ нь ялангуяа нөөшилсөн зүйлээр хийсэн хоолонд илүү зохимжтой аж.