Намар, өвлийн улирлын хооллолтын дэглэм
Монголчуудын уламжлалт эмнэлэгт жилийг өвлийн эх, өвлийн адаг, хавар, тэнцэл, зун, намар гэж 6 цагт хуваадаг. Эдгээр цагийн хувирлыг дагаж биеийн хий, шар, бадган хурах, хөдлөх, амирлах зэргээр өөрчлөгддөг. Иймд хоол ундаа улирлын онцлогт зөв тохируулан хэрэглэх нь чухал.
Монголчуудын уламжлалт эмнэлэгт жилийг өвлийн эх, өвлийн адаг, хавар, тэнцэл, зун, намар гэж 6 цагт хуваадаг. Эдгээр цагийн хувирлыг дагаж биеийн хий, шар, бадган хурах, хөдлөх, амирлах зэргээр өөрчлөгддөг. Иймд хоол ундаа улирлын онцлогт зөв тохируулан хэрэглэх нь чухал.
Намрын улиралд (8-р сарын 16-наас 10-р сарын 15 ) зун хурсан шар хөдөлдөг учир амтлаг, гашуун, эхүүн амттай, зөөлөн, хөнгөн, сэрүүн чанартай арвай, буудайн гурил, цагаан будаа, ногоон буурцаг, шар буурцаг, өргөст хэмх, ямаа, гахайн мах, үнээ, ямааны шинэ тос, айраг, буцалгаж хөргөсөн ус, чихрийн зүйл зэрэг ногоо, жимс, цагаан идээ, амтлаг, тослогдуу хоол ундааг голчлохын дээр гэдэс дотрыг цэвэрлэх туулгын чанартай айраг мэтийг өргөн хэрэглэх замаар биеийн дотоод халуун босож эхлэх үеийнхээ хооллолтын дэглэмийг сахьдаг байна.
Ингээд өвлийн эхэн хагаст (10-р сарын 16-наас 12-р сарын 15) амтлаг, исгэлэн, давслаг зэрэг амт дийлэнх идээ ундаа, тухайлбал, мах, тос, бурам, сүү, цагаан идээ, монгол амуу, буудайн гурил, лууван, төмс, давсалсан ногоо зэрэг бүлээн чанартай хүнсийг ахиу хэрэглэж улмаар хүйтэрч, газар ус хөлдөж ирэхийн үеэс (12-р сарын 16-наас 2-р сарын 15) улаан идээ буюу мах хэрэглэн өвлийн их хүйтэн, байгалийн эрс тэс уур амьсгалыг энэхүү уураг, өөх тосоор баялаг идээний илчээр давж гардаг байсан нь монголчууд хоол хэрэглээгээ байгаль, цаг уурын хүчин зүйлтэй нягт уялдуулж, эрүүл мэндээ хамгаалах талаасаа маш зохистой хэрэглээг бий болгож чадсан гайхамшигт чанар, баялаг уламжлал яах аргагүй мөн.
Намар, өвлийн улиралд хэрэглэх идээ ундааны зүйлс:
1. Голчлон хэрэглэхэд тохиромжтой нь:
· Цагаан будаа, буудай, сагаг, арвай
· Үнээ, ямааны сүү, ээзгий, өрөм
· Үхэр, ямаа, хайнаг, тэмээ, тахианы мах
· Шинэхэн цөцгийн тос, шар буурцагны тос
· Төмс, лууван, өргөст хэмх, шар гаа, ногоон вандуй, шанцай, улаан байцаа
· Жүрж, алим, тарвас
· Айраг, тараг, ус, ногоон цай хүйтнээр
2. Хааяа хэрэглэхэд зохилтой нь:
· Монгол амуу, эрдэнэ шиш, овьёос, шар буурцаг
· Хонь, ингэний сүү, бяслаг, зөөхий
· Хонь, адуу, гахайн мах, загас
· Эрдэнэ шиш, наранцэцгийн тос, өөхөн тос, цагаан тос, нуурын давс
· Сонгино, саримс, манжин, мөөг, далайн ногоо, улаан лооль
· Чацаргана, усан үзэм, нимбэг, гүзээлзгэнэ, самар
· Цийдэм, пиво
· Шанц, үсүү
3. Хэрэглэхгүй байвал зохилтой нь:
· Бор будаа, хөх тариа
· Сарлагийн мах
· Хуучирсан тос, гичийн тос, самрын тос
· Ногоон чинжүү, хар повоор, гаа, гич
· Нимбэг
· Хатуу архи, дарс
Манай ард түмэн хэзээнээс нааш хоол хүнсний зүйлээ өрх гэрийн үйлдвэрлэлийн хүрээнд янз бүрийн аргаар боловсруулж нөөцлөн удаан хугацаагаар чанарыг нь алдагдуулахгүй хадгалж хэрэглэж ирсэн нь нүүдлийн амьдрал, цэрэг, аян дайн, амьдрал ахуйн онцлог шаардлагаас бий болсон бөгөөд эдүгээ хүртэл ач холбогдлоо алдаагүй байна.
Монгол уламжлалт ярианд “Хамаг мах нь гүзээндээ, хатсан мах нь давсгандаа” гэсэн үг байдаг. Энэ нь нэг үхрийн махыг шулж авбал гүзээнд нь багтдаг, борцолж нунтаглавал давсганд нь багтахыг хэлж байгаа юм. Хатаасан идээ ундааны хэмжээ нь бага, хөнгөн тул нүүдэллэн явахад амархан мөртлөө хэрэглэхэд хялбар, хэмнэлттэй, өлтэй байдгаас атга чимх хиртэй л байвал өдрийн хүнс болж гүйцдэг. Монголын эзэнт гүрний үед хатаасан идээ ундаа нь монгол морьтон цэргийн гол хүнс болж, цэрэг хүнс хоёр хамтдаа байсан нь ялалтын гол эх сурвалж болж байсныг эх сурвалжид тэмдэглэсэн буй.
Агаарын хасах хэмийг ашиглан махыг байгалийн нөхцөлд хөлдөөж урь авахуулан хатааж борцлох арга өөр бусад оронд төдийлөн нэвтрээгүй бөгөөд монгол аргаар бэлтгэсэн борцыг 1-3 жил хадгалж хэрэглэхэд чанараа алдахгүй, ястай махнаас 4 дахин хөнгөн, бага зай эзлэх тул тээвэрлэх, хадгалахад эдийн засгийн талаар ашигтай, мал сүргийн өсөлтөнд тустай, эдийн засгийн төдийгүй эрүүл ахуйн ихээхэн ач холбогдолтой юм. Борц нь химийн найрлага, илчлэг чанарын хувьд шинэ махнаас дутахааргүй болохыг манай эрдэмтдийн судалгаа харуулж байна. Тухайлбал, борцолсон махны хуурай үлдэгдлийн 80 орчим хувь нь уураг байдаг учир амьдралд хэрэгцээтэй олон тооны амин хүчлээр элбэг болохыг эрдэмтдийн хийсэн судалгаа нотолжээ. Махыг удаан хугацаагаар хадгалах өөр олон арга бий.
Ташрамд тэмдэглэхэд Монголын анхны туйл судлаач эрдэмтэн Ж. Цэрэндэлэг агсан Өмнөд туйлд монгол борцоор шөл, хуушуур хийж гадаадынхныг дайлж гайхашруулсан тухайгаа “Өмнөд туйлд хийсэн хоол”, Монгол улсын сансрын нисэгч М. Ганзориг манай борцыг сансар судлаачид амталж, Ж. Гүррагчаа сансарт очих үедээ зоогийн ширээнд бэлтгэж тавьсан идээний нэг нь борцны шөл байсан тухай “Сансарт уусан шөл” өгүүлэлдээ дурсан бичсэн байдаг.
Уншигчдын анхааралд:
Ж.Октябрийн “НОГООТОЙ ХООЛ” ном хэвлэгдэн гарлаа. Уг номонд хүнсний ногооны ач тус, тэдгээрээр хийх 400 гаруй хоол, зууш, ундааны жор, ногоог хадгалах, нөөшлөх аргын талаарх нарийн зөвлөгөөг багтаажээ. Мөн зохиогчийн “Монголчуудын хүнс хоол” ном дахин хэвлэгдэж гарав. Эдгээр шинэ номыг Интерном дэлгүүрээс худалдан авах буюу 98113630 утсаар захиалж болно.
Намрын улиралд (8-р сарын 16-наас 10-р сарын 15 ) зун хурсан шар хөдөлдөг учир амтлаг, гашуун, эхүүн амттай, зөөлөн, хөнгөн, сэрүүн чанартай арвай, буудайн гурил, цагаан будаа, ногоон буурцаг, шар буурцаг, өргөст хэмх, ямаа, гахайн мах, үнээ, ямааны шинэ тос, айраг, буцалгаж хөргөсөн ус, чихрийн зүйл зэрэг ногоо, жимс, цагаан идээ, амтлаг, тослогдуу хоол ундааг голчлохын дээр гэдэс дотрыг цэвэрлэх туулгын чанартай айраг мэтийг өргөн хэрэглэх замаар биеийн дотоод халуун босож эхлэх үеийнхээ хооллолтын дэглэмийг сахьдаг байна.
Ингээд өвлийн эхэн хагаст (10-р сарын 16-наас 12-р сарын 15) амтлаг, исгэлэн, давслаг зэрэг амт дийлэнх идээ ундаа, тухайлбал, мах, тос, бурам, сүү, цагаан идээ, монгол амуу, буудайн гурил, лууван, төмс, давсалсан ногоо зэрэг бүлээн чанартай хүнсийг ахиу хэрэглэж улмаар хүйтэрч, газар ус хөлдөж ирэхийн үеэс (12-р сарын 16-наас 2-р сарын 15) улаан идээ буюу мах хэрэглэн өвлийн их хүйтэн, байгалийн эрс тэс уур амьсгалыг энэхүү уураг, өөх тосоор баялаг идээний илчээр давж гардаг байсан нь монголчууд хоол хэрэглээгээ байгаль, цаг уурын хүчин зүйлтэй нягт уялдуулж, эрүүл мэндээ хамгаалах талаасаа маш зохистой хэрэглээг бий болгож чадсан гайхамшигт чанар, баялаг уламжлал яах аргагүй мөн.
Намар, өвлийн улиралд хэрэглэх идээ ундааны зүйлс:
1. Голчлон хэрэглэхэд тохиромжтой нь:
· Цагаан будаа, буудай, сагаг, арвай
· Үнээ, ямааны сүү, ээзгий, өрөм
· Үхэр, ямаа, хайнаг, тэмээ, тахианы мах
· Шинэхэн цөцгийн тос, шар буурцагны тос
· Төмс, лууван, өргөст хэмх, шар гаа, ногоон вандуй, шанцай, улаан байцаа
· Жүрж, алим, тарвас
· Айраг, тараг, ус, ногоон цай хүйтнээр
2. Хааяа хэрэглэхэд зохилтой нь:
· Монгол амуу, эрдэнэ шиш, овьёос, шар буурцаг
· Хонь, ингэний сүү, бяслаг, зөөхий
· Хонь, адуу, гахайн мах, загас
· Эрдэнэ шиш, наранцэцгийн тос, өөхөн тос, цагаан тос, нуурын давс
· Сонгино, саримс, манжин, мөөг, далайн ногоо, улаан лооль
· Чацаргана, усан үзэм, нимбэг, гүзээлзгэнэ, самар
· Цийдэм, пиво
· Шанц, үсүү
3. Хэрэглэхгүй байвал зохилтой нь:
· Бор будаа, хөх тариа
· Сарлагийн мах
· Хуучирсан тос, гичийн тос, самрын тос
· Ногоон чинжүү, хар повоор, гаа, гич
· Нимбэг
· Хатуу архи, дарс
Манай ард түмэн хэзээнээс нааш хоол хүнсний зүйлээ өрх гэрийн үйлдвэрлэлийн хүрээнд янз бүрийн аргаар боловсруулж нөөцлөн удаан хугацаагаар чанарыг нь алдагдуулахгүй хадгалж хэрэглэж ирсэн нь нүүдлийн амьдрал, цэрэг, аян дайн, амьдрал ахуйн онцлог шаардлагаас бий болсон бөгөөд эдүгээ хүртэл ач холбогдлоо алдаагүй байна.
Монгол уламжлалт ярианд “Хамаг мах нь гүзээндээ, хатсан мах нь давсгандаа” гэсэн үг байдаг. Энэ нь нэг үхрийн махыг шулж авбал гүзээнд нь багтдаг, борцолж нунтаглавал давсганд нь багтахыг хэлж байгаа юм. Хатаасан идээ ундааны хэмжээ нь бага, хөнгөн тул нүүдэллэн явахад амархан мөртлөө хэрэглэхэд хялбар, хэмнэлттэй, өлтэй байдгаас атга чимх хиртэй л байвал өдрийн хүнс болж гүйцдэг. Монголын эзэнт гүрний үед хатаасан идээ ундаа нь монгол морьтон цэргийн гол хүнс болж, цэрэг хүнс хоёр хамтдаа байсан нь ялалтын гол эх сурвалж болж байсныг эх сурвалжид тэмдэглэсэн буй.
Агаарын хасах хэмийг ашиглан махыг байгалийн нөхцөлд хөлдөөж урь авахуулан хатааж борцлох арга өөр бусад оронд төдийлөн нэвтрээгүй бөгөөд монгол аргаар бэлтгэсэн борцыг 1-3 жил хадгалж хэрэглэхэд чанараа алдахгүй, ястай махнаас 4 дахин хөнгөн, бага зай эзлэх тул тээвэрлэх, хадгалахад эдийн засгийн талаар ашигтай, мал сүргийн өсөлтөнд тустай, эдийн засгийн төдийгүй эрүүл ахуйн ихээхэн ач холбогдолтой юм. Борц нь химийн найрлага, илчлэг чанарын хувьд шинэ махнаас дутахааргүй болохыг манай эрдэмтдийн судалгаа харуулж байна. Тухайлбал, борцолсон махны хуурай үлдэгдлийн 80 орчим хувь нь уураг байдаг учир амьдралд хэрэгцээтэй олон тооны амин хүчлээр элбэг болохыг эрдэмтдийн хийсэн судалгаа нотолжээ. Махыг удаан хугацаагаар хадгалах өөр олон арга бий.
Ташрамд тэмдэглэхэд Монголын анхны туйл судлаач эрдэмтэн Ж. Цэрэндэлэг агсан Өмнөд туйлд монгол борцоор шөл, хуушуур хийж гадаадынхныг дайлж гайхашруулсан тухайгаа “Өмнөд туйлд хийсэн хоол”, Монгол улсын сансрын нисэгч М. Ганзориг манай борцыг сансар судлаачид амталж, Ж. Гүррагчаа сансарт очих үедээ зоогийн ширээнд бэлтгэж тавьсан идээний нэг нь борцны шөл байсан тухай “Сансарт уусан шөл” өгүүлэлдээ дурсан бичсэн байдаг.
Уншигчдын анхааралд:
Ж.Октябрийн “НОГООТОЙ ХООЛ” ном хэвлэгдэн гарлаа. Уг номонд хүнсний ногооны ач тус, тэдгээрээр хийх 400 гаруй хоол, зууш, ундааны жор, ногоог хадгалах, нөөшлөх аргын талаарх нарийн зөвлөгөөг багтаажээ. Мөн зохиогчийн “Монголчуудын хүнс хоол” ном дахин хэвлэгдэж гарав. Эдгээр шинэ номыг Интерном дэлгүүрээс худалдан авах буюу 98113630 утсаар захиалж болно.
CfrXlLcHaezk
School of Business
Зочин
Zochin
tebe
Bayarlla