БААТАР ГЭЖ ХЭН БЭ?

 Хамгийн ойрхи замаас хорин миль зайтай орших Египетийн баруун цөлд салхинд элэгдсэн, элсэнд булагдсан чимээ аниргүй чулуун бунхнууд байдаг юм. Тэдгээр бунхан бүр 3000-4000 жилийн настай бөгөөд тухайн цагийнхан аугаа баатарлаг, өгөөмөр, онцгой хүмүүсийнхээ дурсгалд зориулан алдрыг нь мөнхжүүлэхээр барьсан ажээ. Талийгаач баатруудын нэрс цаг хугацаа, салхинд хэдийн арилсан ч нэг л ариун гэгээн байдал тэр хавиас мэдрэгддэг. Үүний адилаар Альп, Тирол, Пирэнэй, Карпатын замын хажуугийн бунхнууд, зэвэрсэн гоёмсог оргилуурын амнаас урсах горхинууд хэзээ нэгэн цагт хөршүүдийнхээ гайхал бишрэлийг төрүүлж байсан нутгийн эрчүүд, эмэгтэйчүүдийн дурсгалыг мөнхжүүлэн өрөгдсөн ажээ. Заримдаа л нэрс үлддэг юм. Ихэнхдээ цаг хугацаа нэрсийг нь онголон нууцалдаг ажээ. Гэсэн ч аугаа суу билгийн онгод ялгуусан талийгаач нарын дээгүүр ч эргэлдсээр байдаг. Үнэндээ нэрс гол нь биш ээ. Хамгийн гол нь хүмүүс бидэнд сайныг, баатарлагийг хүндлэн шагших зарчим байсаар буй нь юм. Барууны арлууд руу явсан аялал тэмдэглэлдээ доктор Жонсон Иона арал руу очоод эртний Шотландын хаад болон бусад алдартны булш харсан талаараа өгүүлжээ. Тэр газар сэтгэлийг нь тун ч хөдөлгөснөөс тэрээр ийн бичжээ: “Газар доорх танхимуудад хэний шарил байгаа нь одоо мэдэгдэхээ больж. Үй олон шарил байх бөгөөд зарим нь тийм хурдан мартагдах болно гэж бодож байгаагүй байх” гэжээ.

Би Иона руу очсон бөгөөд тэдгээр үл таних алдартнуудын булшин дээр доктор Жонсоны адилаар бясалгасан юм. Тийм газрууд төсөөллийг минь хөндөж, хүн төрөлхтний талаар илүү өгөөмрөөр бодох сэтгэл төрүүлдэг юм. Үүнтэй адил бунхнуудыг би Герегт үзсэн бөгөөд тэдгээрийн зарим нь бүр Герег бий болохоос ч өмнөх үеийнх байсан. Хомэр Ypw-ƐC хэмээх баатруудыг “хүнээс хэтийдсэн хүч, зоригтой бурхадын ивээл хүртсэн тэр хүмүүс бурхад, хүн хоёрын хоорондох зуучлагч элч нар, үхэшгүй мөнх настан бөлгөө” хэмээн өгүүлжээ. Алс эртний хаадын булш хэзээд сүрлэг байдаг тул тэднийг харахдаа би ямагт баясдаг: жишээ нь Гизагийн аугаа IV гүрний Фараоны, эсвэл Палэрмо хийд дэх Ариун Ромын эзэн хаадын булш, ялангуяа тэдэн дундаас хамгийн сүрлэг нь болох амгалан нойрссон газрыг нь тагласан нүсэр боловч энгийн хар гантигтай VI Хэнри хааны бунхан, эсвэл Шинон, Пойтиер хоёрын голд байдаг Фонтевраултын хамбын сүм дэх Ангевинчуудын булшнууд үнэхээр сүр жавхлантай. Тэнд манай аугаа хууль тогтоогч II Хэнри хаан, түүний хатан Акуйтэйны Элэанор, хүү арслан зүрхэт Ричард, Хэнригийн муу хүү Жон хааны хоёрдугаар эхнэр Изабэлла нар нойрсдог юм. Францын хаадын цогцосыг Сэнт-Дэнис дахь вангийн хийдэд байршуулдаг ба зүрхнүүдийг нь харин тусад нь ариун саванд хадгалдаг ажээ. Гэсэн ч харц иргэдийн бослого, хувьсгалуудын явцад цөм ариун байдлаа алдсан юм. Тиймээс Наран хаан XIV Лүигийн хатаж борцлогдсон зүрх Стантон Харкортод очсоныг Кэмбрижийн нэгэн профессор ёслол төгөлдөр зооглож орхижээ. Үүнтэй харьцуулахад Английн хаадын дагшин газар болох Вэстминстэр хийд хамаагүй гайгүй замнасан бөгөөд өнөөдрийг хүртэл үндэслэгч Наминчлагч Эдвард болон өөр бусад олон залгамжлагч нарынх нь цогцсыг хөндүүлэлгүй хадгалсаар байна.

Хаад нойрссон газар өөр бусад алдартнуудыг ч бас оршуулдаг тул тус хийд адмирал, генералууд болон бусад алдартнуудын бунхнаар дүүрэн. Чосэрын үеэс яруу найрагч нарыг нэг буланд нь оршуулдаг заншил тогтсон бөгөөд яваандаа зохиолч нарыг ч оршуулдаг болсон ч тэднийг оршуулахаасаа илүү дурсгалыг нь тэмдэглэдэг болжээ. Тэдгээр баатрууд заавал ч үгүй хийдийн христийн шашинд итгэгч байх албагүй ба бүр шашингүйн үзэлтнүүдийн сахиусан тэнгэр Чарлз Дарвин хүртэл сүнсээрээ энд оршиж байгаа юм. Баатруудын ийм сац суварга, дурсгалын хөшөөнүүд христийн шашинтнуудаас паган шүтлэгтнүүдэд хүртэл бий. Парис хотын сахиусан тэнгэр Сэнт-Жэнэвиэвийн эртний сүмийг анх Кловис байгуулсныг Лүи XV дахин сэргээснийг 1791 онд хувьсгалчид шашингүй баатруудын танхим болгон Пантеон хэмээн нэрийг нь өөрчилсөн юм. 1815 онд буцаад шашинтнуудын мэдэлд очсон ч XIX зууны турш сүм, баатруудын алдрын танхим хоёрын хооронд эргэж буцаж нэлээд хэд холхисон бөгөөд 1885 онд Виктор Хюгогийн цогцсыг хүлээн авснаар шашных байхаа больсон юм. Хюго үхлүүт хэвтэж байхдаа зэгсэн тээнэгэлзсэний эцэст өөрийг нь ямартай ч сүмийн гадна үхүүлээрэй гэж гэрээслэсэн ажээ. Өнөөдөр уг газар янз бүрийн талийгаач нарын, тэр дундаа тийм ч шашинлаг бус, эсвэл бүр ямар ч итгэл үнэмшилгүй талийгаач нарын холилдсон нутаг болжээ. Германд паган шүтлэгт националистуудад неоклассик архитектор Лео фон Кленцэ герег сүмийн хэлбэртэй Валхаллаг барьж өгсөн юм. (1830-1842) Донанштанфын ойролцоох уг сүм Райн мөрний дээгүүр өнгийдөг хэдий ч ямар ч Тэвтоны уран сэтгэмж агуулаагүй. Харин Испанид, иргэний дайны дараа ялагч генерал Франко баатрууддаа зориулан Унагсдын хөндий босгуулсан юм. Тэр нь даанч улс төртэй сүлэлдсэн. АНУ-д харин хоёр түвшинтэй дурсгалт тэмдэглэл бий: Вашингтон, Линколн зэрэг аугаа ерөнхийлөгч нарыг Маунт Рашморт хаднаас сийлбэрлэн гаргасан бол илүү энгийн өдөр тутмын баатрууд холбооны нийслэлийн гаднахан оршдог Арлингтоны Үндэсний Оршуулгын газар амгалан нойрсож байна.

Бид анхны баатрууд цөм эрэгтэй хүмүүс байсан гэх юм уу эртний хүмүүс гагцхүү бурхадыг л шүтдэг байсан гэж бодож болохгүй. Эрт дээр үед ч дагинууд байсныг археологийн баримтууд гэрчилдэг тул эмэгтэй баатрууд эрэгтэй баатруудын хойноос шил даран дагаж байсан ажээ. Хүн төрөлхтөн анхандаа учир шалтгааныг нь ойлгохгүй байсан байгалийн аймшигт үзэгдлүүдийг бурхадын үйлдэл гэж үзэж байсан тул тэднийг аймшигтай дүр төрхтэйгээр төсөөлж байжээ. Гэсэн ч тэдэнд бас харахад хүн төрхтэй ч ер бусын аугаа хүч чадавхитай, савдаг онгодуудын голд орших тийм зүйлс хэрэгтэй болсон юм. Тэдгээр нь Паллас, Мэдэа зэрэг хагас бурхад болсон. Учир нь жинхэнэ “цэвэр цусны” бурхан, дагинуудыг хүмүүсийн зэрэгт буулгаж, номхруулах аргагүй догшин, аймаар гэж бодож байлаа. Мэдэа зэрэг баатарлаг эмэгтэйчүүд бий болсны дараа тэдний зарим нь шулам болж байсан тул баатрын тухай ойлголт дан ганц баатар дайчин эрчүүд юм уу бие махбодын ер бусын хүч чадавхитай хүмүүс байхаа больсон. Энэхүү намтарчилсан эсээнүүддээ би Их Александр, Цезар зэрэг эрчүүдийн хамт Бүдикка, Жанна Д’Арк зэрэг эмэгтэйчүүдийн алдарт байлдан дагууллуудыг багтааж буй хэдий ч баатарлал хэмээх ойлголтыг байж болох хамгийн өргөн утгаар нь ойлгож байгаа юм шүү. Үнэндээ саруул ухаантай нэгний бүү хэл галзуу солиотой нэгний урт удаан хугацаанд шүтэн биширсэн хэн ч баатар юм. Баатрыг шүтэн бишрэх үзэл хувь хүний онцлогтой холбоотой байдаг тул энэ цоморлигтоо би өөрийн баатар гэж үздэг нэг хоёр хүнийг бас оруулсан билээ. Баатарлаг явдал гэж чухам юуг үзэх тухай эргэцүүлэх үедээ л бид уг зүйлийн мөн чанар луу нэвтэрч эхэлдэг юм. Энэ талаар Мадам Корнуэл (1605-1694) “Хэн ч зарцынхаа хувьд баатар биш” гэжээ. Үүнтэй лорд Байрон “Бэппо”-оороо зориуд зөрчилдсөн юм:

 “... тэр төгс дайчин байсан
Зарцынхаа нүдэнд ч тэр баатар байсан юм”

Байрон өөрөө харин хиа Флэтчэрийнхээ хувьд тийм ч баатарлаг байгаагүй бөгөөд хэдийгээр эзэндээ үнэнч байсан ч тэрбээр түүний дутагдлуудын талаар эмзэглүүштэй зүйл нэлээд ярьсан юм. Харин зарим зарц нар эздийнхээ хувьд баатар байсан юм, ялангуяа зохиомол уран зохиолын хувьд. Тиймээс Ж.М.Барриэгийн Бишрэл төрүүлсэн Крихтон зохиолын гол баатар нь хиа Крихтон болж таардаг. Түүний адилаар Жийвс бүр эхнээсээ л П.Ж.Вөүдхаусын Бэрти Вүүстэрийн баатар болж гарч ирдэг юм. Флэтчэрийн тэмдэглэсэнчлэн Байрон баатарлаг үйлс хийх чадалтай байсан юм. Тиймээс тэрээр Леандрын сонгодог үйлсийг дуурайсан талаараа 1810 оны тавдугаар сарын 3-нд Хэнри Дрюрид дараах байдлаар бичжээ:

“Өнөө өглөө би Сэстогоос Абидос руу сэллээ – хоорондын зай нь бээр хэтрэхгүй боловч урсгал нь тун ч аюултай тул би Леандрын гэрлэлтийн хүч нь түүнийг Диваажинд хүрэх хооронд шавхагдаж барагдсан ч юм болов уу гэж эргэлзэхэд хүрсэн. – Долоо хоногийн өмнө би оролдож үзсэн боловч умардын салхи, асар хүчтэй давалгаанаас болоод бүтэлтэй юм болоогүй. Харин өнөө өглөө тайван амгалан байсан тул би ŠӨргөн Хэллэспонтыгš нэг цаг арван минутын дотор гаталж чадлаа”.

Энэ тун ч сонирхолтой дүгнэлт. Баатруудын талаарх олон нийтийн үнэлгээ дандаа нэг хэвээрээ байдаггүйг Байроны жишээ тодхон харуулж байна. Түүнийг баатар гэх үзэл амьд ахуйд нь болон түүнээс хойш ч зарим улсад, ялангуяа Герег, Италид Британи дахиас хүчтэй байсан шиг санагддаг. Үүний өөр нэг жишээ нь Дэлхийн I дайны үед супер баатар гэж тооцогдож байсан ч одоо бол ердөө л инээдтэй хэмээн тооцогдож буй Рүпэрт Брүүк. Ер нь цаг ямагт ийм байсан. Цаг үедээ Хэрод олон мянган жүүдүүддээ болон түүний алдар суугаас үр шим хүртэж байсан ойрын хөршүүддээ баатар байсан. Ромын эзэнт гүрний хамгийн баян хүн, хүн төрөлхтний түүхэн дэх бараг хамгийн аугаа өглөгч тэрээр олон нийтэд зориулан боомт, зах, цэнгэлдэх хүрээлэн, театр, гэрэлт цамхаг, зам, нийтийн эдлэн, цэцэрлэг зэргийг барьж байсан нь олны сэтгэлд хүрч байснаас тэрээр “аугаа” хэмээн өргөмжлүүлж байлаа. Гэсэн ч Гэмгүйчүүдийн Хядлага нь тэр бүхнийг нь үгүй хийсэн бөгөөд улмаар христ итгэлтнүүдийн үзэл санаа газар авч эхэлснээр тэрээр олны санаанд мангас болон ойлгогдсон юм.

Баатруудын алдар суу дээшилж, доошлох явдал тийм ч эрс бус ч гэсэн ямагт тохиолдож байдаг ажээ. Том Жонэс Цагаан хананы тэмдэглэлүүд зохиолдоо тухайн цагийн ерөнхий сайд Стэнли Болдвиноос ишлэн:

“Үе тэнгийнхнийх нь дүгнэлт нүд хуурах төдий; Линколныг хар л даа. Амьд ахуйд нь түүнийг эв хавгүй, бүдүүн хадуун хөдөөгийн амьтан. Хаашаа явж байгаагаа ч мэддэггүй гэдэг байв. Харин нас барснаас нь хойш алдар суу нь улам нэмэгдэж байна. [Вүүдро] Вилсон гэтэл хэсэг хугацаанд бараг л бурхан шиг тахигдаж байсан ч алдар суу нь улам бүдгэрч байна. Линколн бол Мэргэн ухаан, харин Вилсон бол Мэдлэг.”

Зарим тохиолдолд баатруудын ангилал нь тэр чигтээ дорд орох явдал тохиолддог ажээ. “Зоримог” Кортэз, Пицарро нарыг өнөөдөр хамгийн адгийн зэрлэг империалистууд гэж тооцож байна. Викториагийн үеийн гайхалтай баатар Ливингстоныг хүүхэд ахуйд маань магтан дуулж байсан бол одоо арьс өнгөний үзэлтэн гэж байгаа ба түүнтэй уулзсан аугаа түүхэн уулзалтын баатар, хүүрнэгч Стэнлиг нь харин хөлсний сэтгүүлч гэж муулж байна. Амүндсэн, Пири хоёр, тэр бүү хэл эмгэнэлт Антарктидын Скот болон түүний амиа золиослогч хамтрагч капитан Оатэс нар ч сургуулийн хөвгүүдийн шүтээний жагсаалтанд дээгүүр жагсахаа больжээ. Эзэнт гүрнийг тэлэх үйлстэй холбоотой Энэтхэгийн Клайв, Мороккогийн маршал Лиотэй, Сэсил Род, Арабын Лоурэнс нар ч мөн адил.

Тийм байтал энэ номонд байгаа цөөн хэдэн баатарлаг хүн өнөөг хүртэл хүндлэл бишрэл хүлээж, гайхал бахдал төрүүлж, сэтгэл хөдөлгөсөөр  байна. Заримынх нь шалтгаан илт ойлгомжтой, харин бусдынх нь тийм ч тодорхой биш. Бүтээгчид номондоо баримталсны нэгэн адил баатарлаг үйлс гэдэг рүү би тодорхойлолт юм уу шинжилгээний үүднээс хандаагүй. Эдэн дунд дайчин баатрууд бий. Гэсэн ч би XVI зууны эхэн үед Эразм шүүмжлэнгүй өгүүлж, хожим нь Свифт XVIII зуунд цааш нь үргэлжлүүлсэнтэй санал нэгдэж байгаа бөгөөд баатарлаг алуурчдыг шүтэх асуудалтай гэдгийг дэмжиж байна. “Илиад туульд гардаг дайн дажин хэдэн үеийн турш хэмжээ хязгааргүй зүдгүүр зовлон авчирсан юм; уг зохиол болон үүний хуулбар болох Энэйд хоёр эрт дээр цагт арслан барсаас ч долоон дор аашилж дэлхий дахиныг цусан балчигт живүүлсэн баатруудын зэрлэг догшин онгод сахиусаас төрөн гарсан юм.” Др. Жонсон гэхдээ Хомэр, Вэргилий нарыг арай ч буруушаагаагүй хэдий ч баатар дайчид, хуягт баатруудын үе дууссанд харамсахгүй байгаагаа Хайлэндын тухай номондоо илэрхийлсэн юм:

Хүчирхийллийг л магтан дуулдаг хүн үнэндээ энх тайван цаг үед ч туйлын сэтгэл түгшим сүйтгэгч амьтан бөгөөд тэрхүү дайнч шинж чанар нь даван гарсан үед бусад сайн чанар нь улд нь гишгэгддэг ажээ.

Түүний хамгийн биширдэг Хайлэнд шинж чанартан нь Флора Макдоналд байсан бөгөөд “хэрвээ эр зориг, үнэнч байдлыг сайн чанар гэж үзэн магтан дуулдаг бол түүхэнд дуурсагдах хүн” гэж байв. Тэр эмэгтэйг тэрээр “дунд зэргийн биетэй, зөөлөн зантай, дөлгөөн, ялгуун” хэмээн тодорхойлж байв.

Би ч мөн адил сонголтынхоо багцад эмэгтэйчүүдийг өндрөөр үнэлэн багтаасан хэдий ч заримд нь тэднийг эр зориг, үнэнч байдлаар нь сонгоогүй. Миний зорилго аль нэг хүйс юм уу мэргэжлийг давууд үзэхэд оршоогүй, харин аль ч эрин, аль ч газар нутагт байсан баатарлаг байдлыг тодруулан гаргахыг зорьсон юм. Хамгийн гол шалгуур маань гэнэтийн, дур зоргоороо, утга учиргүй (мөн өөрчлөгдөж байдаг) байх нь олонтаа олон нийтийн үзэл бодол байсан бөгөөд тэдний таашаал энэ бүтээлд маань тун ч шорвог амт оруулсан билээ.

 

НЭПКО хэвлэлийн газар