МОНГОЛ ХЭЛЭНД ГАЛИГ ТЭМДЭГТ ХЭРЭГЛЭХҮЙ (2)

Орос хэлэнд гадаад үгийг кирил болгон галигчлах ажил аль Петр хааны үеэс эхэлжээ. Өдий болтол олон дахин засварлагдан шинэчлэгдсэн. Дээр үед Ньютоны нэрийг Невтон гэж бичдэг байж. Хаа явж энэ нь харин монгол дуудлагатай нийцмээр. Нью-Йорк бол лав л монгол дуудлагаар хэлэхийн нөхцөлгүй. “Я”-ын төрлийн үсгийг гийгүүлэгчийн араас залгахдаа хатуу зөөлний тэмдгээр жийрэглэдэг. “Хагас и” бол орос хэлэнд олон тохиолдолд латин тэмдэгтийн “J” (ёот гэж латинаар нэрэлдэг), англи хэлний “Y”-г галигладаг учир Йорк, йод гэх мэтээр бичнэ. Манай “хагас и” бол эгшгийн араас ордог тусдаа авиа. Айраг гээд хэлээд үзээрэй, “хагас и” ердийн “И”-ээс өөр дуулагатай үнэхээр тусдаа авиа шүү. Монгол уйгаржин бичигт дээр өгүүлсэн англи герман хэлний нэгэн адил “Я”-ийн төрлийн тэмдэгтүүдийг нэгтгэсэн нэг тэмдэгттэй (ёот) ба ард нь ямар эгшиг орсноос хамаарч өөр өөрөөр дуудна. Гэтэл орос хэлэнд үүнийг ялгасан тусдаа тэмдэгтүүдтэй мөртөө зарим газар “Й”-ээр орлуулдаг нь хуучин зарим бичлэгээ авч үлдсэнтэй холбоотой. Уг нь монголоор Йод биш Ёод гэх нь зөв байх. 

“Ё” гэсэн тэмдэгт монгол кирил бичигт их төөрөгдөл буй болгодог. Монгол хэлээр Ёотонгийн “Ё”, Еэвэнгийн “Е” шал өмнөө дуудлагатай, ядахнаа нэг нь эр нөгөө нь эм үгийнх. Орос хэлэнд “Ё” дуудлага бий боловч ихэнх тохиолдолд дээд хоёр цэгийг нь тавьдаггүй. Саяхан тэнд “Ё” үсгээ сэргээх хөдөлгөөн гарч “Ё” гэсэн хөшөө ч босгосон байна билээ. Зүй нь Гобачёв, Хрущёв гэж бичих ёстой ч оросууд дассан болохоор үүн дээрээ төөрөөд сүүлчийн “е” тэмдэгтийг андуурч буруу дуудаад байдаггүй. Харин гадаад үгийг оросчлон галиглахаар дуудлагын алдаа гаргадаг. Герман хэлний Freud нь “фройд” гэх маягтай дуудагдах ба зөв орос галигаар “фрёйд” гэж бичигдэх ёстой аж. Залхуураад хоёр цэгийг нь орхисноос болж үүнийг фрэйд гэж унших болсон нь монгол дуудлагад мөн алдаатай дуудагдах болсон. Ийм жишээ олон. Орос хэлэнд “Ө” авиа байдаггүй учир голдуу “ё”-оор орлуулдаг, харамсалтай нь дээд хоёр цэгийг нь ихэнхдээ залхуураад тавьдаггүй учир бүүр шал өмнөө дуудлагатай болчихдог. Хаа очиж олон хэлэнд “Ө” авиа бий. Герман, франц хэлний “ө” авиа дөрвөд аялагын “ө”-тэй илүү төстэй гэх мэтийн жаахан ялгаа бий л дээ. Дээр үед “Үнэн” сонинд Францын ерөнхийлөгчийг Франсуа МиттӨран гэж зөв дуудлагаар нь бичсэн байж билээ. Ямар ч байсан түүний нэр МиттЕЭран ч биш, МиттЁОран ч биш. Орос хэлэнд “Ө” авиа тэмдэглэсэн тэмдэгтгүй нь кирил монгол бичигт ч тусаж бид ер бусын “еӨр”, 90 гэсэн тооны “еЭр” хоёрыг “ер” гэж адилхан бичдэг. “Ү” тэмдэгтэд ч адил бэрхшээл учирна.

Орос бичлэгт “Э” тэмдэгт бараг ашигладаггүй. Үгийн эхэнд л бичигддэг ба бусад тохиолдолд “Э” авиаг “Е”-ээр тэмдэглэдэг. Гадаад үгийг галиглахдаа өргөлттэй “Э” авиаг үгийн дунд “э”-ээр нь тэмдэглэх тохиолдол бий. Үгийн дунд үнэхээр еэвэнгийн Е-ээр хэлэгдэх дуудлага байх аваас урд нь зөөлний тэмдэг жийрэглэж (жишээ нь вьетнам) өгнө. Энэ бол орос дуудлагын болон тэмдэгтийн тогтсон дүрэм. Монгол хэлний дуудлагаар еэвэнгийн “Е”-г “еэ”-гээр л дууддаг. Management гэсэн англи үгийг орос бичлэгээр менежмент гээд биччихээр монгол үсгийн дүрмээр “миэнмиэжмиэнт” гэх маягтай дуудагдах гээд байгаа биз? Одоогий хүүхэд залуус орос хэл гадарлахаа больсон учир еэвэнгийн “е”-г монгол дүрмээр “еэ”-гээр нь дуудаад хачин авиа гаргах болсон байна билээ. Сонирхуулахад хуучны бичлэгт уйгаржин монгол бичгээр ЛЭнин гэж бичдэг байгаад кирил үсэг орж ирсний дараа ЛЕнин гэж засварлан бичих болсон юм билээ. 

“Х” гэж үсэг учир нь олддоггүй нэг тэмдэгт байна. Монгол бичгээр хоолойны ГА, ХА гээд байгаа нь эм үгт ордог Х, Г-ээс шал өөр дуудлагатай төдийгүй өөр тэмдэгтээр бичигддэг. Кирил үсгээр нэгтгээд нэг тэмдэгтээр илэрхийлэх болсон. Тухайлбал англи хэлэнд хоолойны “Х”-г “kh”, нөгөөг нь “h”, германаар болохоор харгалзан “ch”, “h” мэтээр ялгамжилдаг. Яг л манай уйгаржин монгол бичиг шиг. Орос галигаар зөөлөн “h”-г “Г” гэж тэмдэглэх ба тэр нь жинхэнэ “Г”-ээс огт ялгаагүй болчиж байгаа юм. Гитлер биш, Хитлер юм л даа. Адилхан кирил үсэгтэй болгар, серби хэлэнд Хитлер л гэх юм билээ. Үүнээс болоод зарим нэр танигдахын аргагүй. Германы найрагч Хайнрих Хайнэ-г Генрих Гейне болгочихоно. Уул нь монгол галигаа дагавал Анхбаяр- Ankhbayr, Энхбаяр-Enhbayar баймаар. Герман хэлний “еi” нийлэмжийг “ай” гэж дууддаг боловч бид оросоор дамжуулаад Эйнштейн, Лейпциг гэж бичээд тэрүүгээрээ уншдаг. Далимд хэрэхэд Европ зүгийн загалмайн шашинт хэлүүдэд хаад, хувраг, гэгээнтэн, бурхадын голдуу латин, герег, хэбрай нэрсийг хоорондоо орчуулж нэрлэн бичдэг. Францын хаан Луи нарыг герман орос хэлэнд Людовиг гэж орчуулна. Англиар Чарльз, франц болохоороо Шарль, испаниар Карол, герман, оросоор Карл болоод явчих жишээтэй. Загалмайн шашинтай биш бидэнд цаад эхээрээ л бичигдэх ёстой болов уу. Нэр орчуулдаг тэдний уламжлалтай холбоотой ч Михаил Жордон, Майкл Гобачёв гэдэггүй байх аа. 

Галиглахад маш том төөрөгдөл үүсгэдэг үсэг бол “Н” тэмдэгт юм. Бидний одоо “хамрын Н” ŋ, “хэлний Н” гэж ялгаад байгаа авиа нь уйгаржин монголоор тусдаа тэмдэгттэй ба нэгийг нь “энхлэгтэй Н” гэж нэрэлдэг. Лав л европ зүгийн хэлэнд үүнийг “ng” гэж тэмдэглэх ба оросоор ч “нг” гэж бичнэ. Үүнийг ялгахын тулд бага ангийн орос хэлний багш маань “он” буюу “тэр эр” гэсэн орос үгийг “үүнийг он сарын он биш, ооно шаргачингийн ооно-оор дуудана” гэж зааж өгч байж билээ. Монгол хэлний кирил бичлэгт үгийн бөгсөнд дуудагдах хамрийн “Н”-ийн ард “нууц” “Г” авиа байдаг нь дагавар авахаар тодордог. Жишээ нь хун гэсэн үг дагавар авахаар “хунГийн” болно. Гэтэл хүн гэсэн үг “хүний” болдог (баруун монголчууд “күнь”, ”онь” гэж хэлээд байдаг нь зөв байгаа биз?). Хамрын болон хэлний “Н”-үүд шал өөр дуудлагатай өөр авианууд юм. Монгол хүн монгол кирил бичлэгээр үүнийгээ алдалгүй хэлчихдэг боловч гадаад үгийг галиглахаар төөрөгдөл үүсээд явчихдаг. Англи хэлний king (хаан) бол кинГ биш, “кин” юм л даа. Зүй нь үүнийг “г” үсэггүйгээр тэмдэглэх ба хэрэв үгийн эцэст буй Н авиа хэлнийх байх юм бол “хань” гэдэг шиг “зөөлний тэмдэг” хавсаргавал цаад дуудлагатайгаа төстэй болно. Гулгадаг цана, цонхны цан хоёрыг латин галигаар тэмдэглэвэл “tsana”, ”tsang” гэнэ гээд ойлгочихвол. Өвөр Монголд “Зочин” гэдэг буудал гаднаа латин галигаар “Zoching” гээд бичсэн байна билээ. Хятад хэлний үгсийг кирил монгол болгон галиглахад ийм алдаа маш их ажиглагддаг. Хятадын хань үндэстний нэрийг “хан” болгож галиглах нь элбэг үзэгдэнэ, уг нь шал өөрөөр дуудагдаж байгаа биз дээ? Вьетнам зэрэг өмнөд азийн хэлүүд, мөн африк гаралтай үгэнд “хамрын н”-ээр эхэлсэн үг их таардаг. Нгуен гэсэн вьетнам нэр уул нь нГуен биш Н гэж хамраар дуудагдаад араас нь “г” дуудалгүй “үиэнь” гэж залгах учиртай аж. “Хамрын н”-ээр эхлэнэ гэсэн үг. Уйгаржин монгол бичигт ч агшин гэсэн самгард гаралтай үгийг энхлэгтэй Н-ээр эхлүүлж араас нь “шан” гэж залган бичдэг.

Цаад хэлний дуудлагад нь тохируулж хэл болгонд өөр өөрөөр галигладаг дүрэм ихэнх тогтсон хэлний бичлэгт бий. Жишээ нь хэдийгээр адилхан кирил үсэгтэй ч гэсэн монгол үгийг орос руу галиглах дүрэм гэж байна. Орос хэлэнд хатуу дуудагддаг “ж” авиа байдаггүй учир Жаргал гэсэн монгол нэрийг ДЖаргал гэж бичнэ. Тэдний “ж” тэмдэгт нь “”жь” гэх маягтай исгэрч хэлэгддэг учир монголтой төстэй хатуу дуудагддаг John, Jerald гэсэн нэрсийг ДЖон, ДЖеральд гэж галиглах жишээтэй. Франц, орос хэлний зөөлөн “жь”-г англи хэлэнд ийм авиа байдаггүй болохоор “zh” гэж “j” тэмдэгтээс ялгаж (ZHukov) бичдэг. Оросоор монголын Завхан-ыг ДЗавхан гэж бичдэг нь бас хатуу “з” авиагүйгээс болдог биз. Сонихолтой нь буриад аялга зөөлөн “жь”-тэй учир тэднээр “жаргал” гэж хэлүүлээд үзээрэй. 

Энэ мэтчилэнгээр хятад, япон, солонгос зэрэг хэлний оросчлох галиг тус бүрдээ өөрийн дүрэмтэй, харамсалтай нь тэр нь монгол аялаганд дүйдэггүй. Өвлийн олимп болсон Пёнчан хотыг оросоор Пхеньчхан гэж галигласан нь тэдэндээ л зөв болохоос монголоор ингэж үсэгчилж уншвал хачин сонсогдоно. Манайд солонгос хэл нэлээд танил болсон тул зөв дуудлагаар нь бичсэн байсан, гэхдээ үгийн төгсгөл “хамрын Н” атал бас л “Г” үсэг илүүдүүлээд тавьчихсан нь харагдсан. Орос галигаар Сеул гэж бичдэг байсныг эх дуудлагад нь дөхүүлж Сөүл гэх болсон нь сайшаалтай. Орос Хиросима ч монгол Хирошима болсон. Олон жишээ бий. 

Төвд хэлний бичлэгт огт дуудагддаггүй олон тэмдэгтийг давхарлаж бичдэг, үүнийгээ тусгай дүрмээр уншина. Яг франц хэл шиг. Энэ нь нийлэмж тэмдгүүдийг нийлүүлж өөр дуудлагаар хэлдэг онцлог байх. Төвд нэрийг англи хэлэнд шууд үсэгчлэн галигладаг бол сонирхолтой нь орос бичлэгт монгол дуудлага баримтлан галигладаг. Харамсалтай нь сүүлийн үед англиар Tenzin Gyatso гэж галигласныг оросууд шууд хуулбарлан Тэнцзин Гьямцхо гэх болж. Уг нь төвд үгийн галиглал нэн эртнээс хэрэглэж эхэлсэн манай дуудлагаар одоогийн далай намын нэр Дэнзэнжамц л даа. 

Хятад үгийг ч монголчлон галиглах олон жилийн туршлага монголчуудад бий. Аль 700 жилийн өмнө монгол үгийг ч хятад ханзаар галиглаж байсан нь “Нууц товчоо”. Төвдийн нэгэн адил хятадтай олон жилийн харилцаатай байсны учир байх. Харин кирил үсэг хэрэглэснээс хойш нэлээд замбараагаа алдсан. Үнэндээ “хятад” гэсэн нэг хэл байхгүй. Хоорондоо үл ойлголцох 6-10 өөр хэлийг нийлүүлээд “хятад хэл” гэдэг. Кантон (сүүлийн үед гуандон гэх болж) хэл нь мандарин гэх умард хятад хэлтэй огт ойлголцохгүй. Кантончууд вьетнамчуудтай ойлголцоод байдаг мөртөө умардынхантай огт үгүй. Тийм атал вьетнамыг хятад хэл гэхгүй мөртөө кантоныг хятад гэх. Хятадын олон хэл ханз бичгээрээ холбогддог, уншаад биенээ сайн ойлголцоно. Авиа тэмдэглэх биш бүдүүн тоймоор хэлэхэд юмсыг дуурайлгаад зурчиж байгаа юм чинь арга ч үгүй биз. “5” гэсэн тэмдэгтийг хэл болгон өөрөөр дуудах боловч бүгд “тав” гэсэн цифр тоо гэж зөв ойлгодогтой төстэй юмуу даа. Тэгэж ярьвал вьетнамчууд ч үсгээ латин болгохоос өмнө ханз хэрэглэдэг байжээ. Тэд хятад байж байгаад хятад биш болчихсон ч юм уу, нэг л ойлгомжгүй. Хятад-төвд язгуурын хэлүүд ижил эгшигийг өөр өөр хөгөөр дуудна. Умардынхан 4 хөгтэй бол өмнөдийнхөн 6-7 хөгтэй гэдэг. Латин үсэгтэй болсон вьетнамчууд тэр олон хөгөө ялгахын тулд эгшиг тэмдэгтийн дээр учиргүй олон янз нэмэлт тэмдэглэгээ хийнэ. Вьетнам хүн гараараа юм бичихийг харвал будаа тоншиж буй тахиа шиг тогшоод л байх нь тэр. Харин бусад газар латинчлахдаа энэ олон тэмдгийг нь тоодоггүй, зүгээр л шууд латин 26 үсэгтээ багтаачихдаг.

Бүр Тангийн үеэс умард хятадын хэл нийт Хятадын албан хэл болж эхэлжээ. Ингээд 1979 оноос хятадын бүх хэлний ханзыг латин галигт оруулах пиньинь хэмээх нэгдсэн галигтай болсон. Үүнийг 2006 онд Тайвань хамгийн сүүлд хүлээн зөвшөөрчээ. Сингапур, Хонконг өмнө нь мөрдөх болсон. Пиньинь албан ёсоор зөвшөөрөгдөхөөс өмнө олон хятад хэлийг галиглахдаа янз янзыхыг нь авдаг байв. Өрнөдийн орнууд болон Японд кантон хэлээс галигладаг байж. Үүний зарим нь ч одоо хадгалагдсаар. Япон орос хэлээр кантон дуудлагаар Пэкин гэсээр байгаа бол англи хэл 1979 оноос Бэйжин гэж галиглах болсон. Хятад хэлүүд эгшигийн олон хөгтэйгээс гадна хэр баргийн хэлэнд үгүй хоорондоо маш төстэй гийгүүлэгч авиануудтай. Хамгийн наад зах нь “Sh” гэж латинчилдаг “ш”, “X“ гэж тэмдэглэдэг “ш”. “с”-ийн дундуурах авиа байна. Үүнээс болоод Хятадын одоогийн даргыг манайхан Ши Жинпин, Си Жинпин гэж гэж бичнэ гэж булаацалдах. Уйгаржин монгол бичгээр “Си” гэж бичих юм. Алийг нь дагах вэ? “Х” нь пиньиниэр ингэж бууж байгаа болохоос хуучин галигаар “Hs” гэж буулгадаг байсан нь хаку хэлнээс авсан хэрэг. Ер нь хятад галигийг харахад пиньиниэс өмнөх дуудлага тэмдэглэсэн галиг янз бүр. Жишээлэхэд хятад хэлэнд “р” авиа байдаг байдаггүй гэсэн маргаанаас болоод эртний нүүдэлчдийн жужуань нарыг Rouran, Juanjuan гэж европ зүгийн хэлэнд янз янзаар галиглаж байна. Хятадын төв хэвлэлийн нэр Жэньминьжибао юу, Renmin Ribao юу? Пиньиньд Ch - ийм “ч” ч бий, Q - ийм “ч” ч бий. Гадны хүнд ялгагдах аргагүй төстэй өөр өөр гийгүүлэгч авиа аль ч хэлэнд бий. Сонирхуулахад польш хэлэнд монгол хэлний “ж”-тэй төстэй долоон тусдаа “ж” маягийн авиа бий. Өөрснөө л ялгана уу гэхээс хэр баргийн гадаад хүн барахгүй. Үүнийгээ гайхуулж долоон янзын “ж” орсон өгүүлбэр зохиосноо гадаад хүнээр хэлүүлж таашаал авдаг. Энэ тохиолдолд гадаад хэлээр голдуу бүгдийг нь нийлүүлээд ганц галиг үсгээр л тэмдэглэчихдэг.

Дүгнэж хэлэхэд 700 жил хэрэглэсэн уйгаржин бичигт төвд, уйгар, түрэг, хятад, манж зэрэг харилцаатай байсан хэлүүдийн үг үсгийг монгол дуудлагад хувиргах галигтай байжээ. Харин кирил үсэгтэй болсноос хойш гадаад үгэнд тохирсон галиг үгүйгээс болоод орос хэлний галигийг шууд хуулбарлан хэрэглэх болсон байна. Гэтэл нэгдүгээрт, орос монгол хэлний авиа дуудлага шал өмнөө, хоёрдугаарт, орос хэл нь гадаад хэл болгонд тохируулсан өөрийнх нь тус тусдаа тогтсон галигтай. 

Ерэн оноос хойш Монгол улсын гадаад харилцаа эрс өсч оросоос өөр хэл эзэмшсэн маш олон хүнтэй боллоо. Нэг сая орчим хүн англи хэл суралцаж байгаа ба орос хэлтний цоо цөөрч байхад зөвхөн солонгос хэлтэй 100 мянган хүн буй болжээ. Хятадад зөвхөн дээд сургуульд гэхэд 15 мянган манай монгол оюутан суралцаж байна. Португаль, перс, украин, хэбрай зэрэг урьд нь хэлийг нь мэддэг ганц ч хүнгүй байсан бид ийм хэл эзэмшсэн цөөнгүй иргэдтэй болжээ. Урьд нь араб, япон, испани зэрэг дэлхийн том хэл сурсан хэдэн монгол хүн байлаа даа?

Юун түрүүн монгол кирил үсгийг латинчилсан албан ёсны галигтай болмоор байна. Гар утаснаас эхлээд компютэр, захидал цахилгаанаар латин галигаар бараг хүн болгон бичдэг болсон ч батлагдсан галиг үгүй учир авиаг дур дураараа янз бүрээр тэмдэглэж байна. Нэгдсэн албан ёсны галигтай болчихвол хожим латин үсэгт шилжсэн ч тун амар байх болно. Уг нь энэ бол амархан ажил, Засгийн газраас батлахад л болно. Гэхдээ үүнд хэл шинжээчдийг татан оруулж болохгүй, учир нь тэд дүрэм өөрчлөх гээд өөр юм яриад явчихдаг. Зөвхөн тэмдэгтийг л орлуулж, болбол латин 26 үсэгт багтаах тухай ярьж байгаа болохоор хэл шинжлэлд огт падлийгүй юм. Гүйх нохойд баах нохой саад.

Нөгөө талаас гадаад үгийг монгол дуудлагад тохируулан кирил монгол үсэгт орлуулах зайлшгүй шаардлагатай болж байна. “ПХеньЧХаны өвлийн олимп” гэж яриад явбал шараа биз дээ? Кирил үсэгтэй орос, серби, болгар хэлний нэгэн адил томоохон хэл болгоны авиа дуудлагыг монгол кирил үсэгт буулгах тус тусын галигтай болох хэрэгтэй. Анхны оролдлогыг НЭПКО компани 2010 онд Британника арван боть хийхдээ туршсан юм. Кирил үсэгтэй хэлний үгсийг тэр чигээр нь хуулбарлан бичих боловч латин болон өөр бусад бичигтэй томоохон хэлүүдийн үгсийг монгол кирилээр галиглах түр дүрэм зохиогоод түүндээ тааруулж бичиглэсэн болно. Англи, франц, испани, герман, хятад, япон, солонгос, төвд, зэрэг хэлний үгсийг монгол кирилээр бичиж буулгах жишиг эхэлж зохиогоод түүндээ тулгууралсан болно. Энэ нь их амар юм билээ, учир нь цаашид орчуулж байгаа олон олон номын гадаад нэр томъёог мөнөөх Британникагийн монгол орчуулгын дагуу галиглах болсон. Гэхдээ монгол кирил бичигт олон жил олон удаа давтагдан бичиж дассан Гитлер, Шекспир Нью-Йорк гэх мэт гадаад нэрс ба үгсийг гар хүрэлгүй хэвээр бичихээр тогтсон.