Одоохондоо элбэг болохоор нь бид усыг үнэлэхгүй байна. Гэтэл усгүйгээр хүн нэг ч хоног амьдарч чадахгүй. Цөлд цангаад үхэх гэж байгаа хүн аяга усны төлөө алт, мөнгө, юугаа ч хайрлахгүй. Ус гэх энэхүү нандин эрдэнийн бодит үнэ цэнийг монголчууд бид хэзээ, яавал бүрэн ойлгож, түүнийг хайрлан хамгаалж, ариг гамтай хэрэглэх юм бэ? Бүх усаа барж, хатаж үхэхийн даваан дээр л ойлгох гэж үү?

ЮУН УСНЫ ӨДӨР ВЭ?

Нэгдсэн үндэсний байгууллага (НҮБ) 1992 онд жил бүрийн гуравдугаар сарын 22-ныг Дэлхийн усны өдөр гэж тунхаглаад, орон бүр усаа яаж хэрэглэж, хэрхэн хандаж буйгаа дахин нэг эргэн харж байхыг уриалжээ. Ус хомсодсоноос дэлхий дээр өдөрт 14 мянган хүн (түүний 11 мянга нь таваас доош насны хүүхдүүд) нас барж байна. 2050 он гэхэд 48 орны хоёр тэрбум хүн усаар гачигдах гэнэ. Шалтгаан нь юу вэ? Нэг талаас манай гаригийн усны нөөцийн 98 хувь нь давстай, нэг хувь нь туйлын мөсний дор бол мөн нэг хувь нь гол нуур, газрын дорх буюу ашиглаж болох цэнгэг ус аж. Нөгөө талаас дэлхийн хүн ам ихээхэн өсөж, усны хэрэглээ түүнээс ч хурдан нэмэгдсээр байгаа юм. Мөн хорлонтой юм шиг, дэлхийн хотуудын 95 хувь нь хэрэглэсэн усаа гол, цэвэр усны эх үүсвэр рүү хаяж байна.

Монголд ч гайхуулах зүйл байхгүй. Өнөөдөртөө хэн нэг нь цангаж үхээгүй ч тэр чиглэл рүү л “галт тэрэг” хурдалсаар байгаа. Хүн амын талаас илүү нь нүүж ирээд буучихсан Улаанбаатар хотын хувьд л гэхэд, цэвэр усны ганц эх үүсвэр болох газрын гүний ус нь 15 метрээр доошилж, 2017 оноос усны хомсдолд орохыг олон улсын байгууллагууд сануулсаар байна. Яагаад гэвэл нэг талаас хотын усны хэрэглээ нь өсөж, үр ашиггүй зарцуулан, нөөц нь илт багасч буйгаас, нөгөө талаас байгаа усаа оршин суугчдад хүргэдэг дэд бүтэц нь муудаж, зэврэн цоорсноос олон газарт зэрэг зад үсрэх магадлал маш өндөр болжээ.

УС ХААНААС ИРДЭГ ЮМ БЭ?

Улаанбаатарын цэвэр усыг Туул голын сав газар сунан тарсан 174 гүний худгаас дөрвөн байрлалд татан нэгтгээд, улмаар хот даяар 10 том усан санд тарааж хуримтлуулдаг. Газар доор сүлжилдсэн 370 км урттай, бүдүүн, нарийн төмөр хоолойгоор цэвэр усаа түгээж таны орон сууцанд, үйлдвэр, аж ахуй болон албан байгууллагад хүргэдэг. Гэр хороололд 560 худагт таван тоннын цистернээр түгээнэ. Харин хашаандаа худагтай 1700 өрхийг хамрахгүй. Монголд ус үнэгүй учир өөрийн худагтай хэн боловч усаа хэдийг ч, хэзээ ч, яаж ч хэрэглэж болдог.

Монголчууд бид усных нь үнийг биш, харин усыг цэвэрлээд, тээвэрлээд хүргэж өгсөн үйлчилгээний төлбөрийг л төлдөг. Та орон сууцанд амьдардаг бол нэг литр цэвэр усны үйлчилгээнд 32 үйлдвэр, аж ахуйн газрууд 55 мөнгө л төлж байгаа. Гэр хорооллын ус түгээх газарт нэг машин усыг дунджаар 7950 төгрөгийн зардлаар хүргээд, нийт 5000 төгрөг буюу нэг литрийг нь нэг төгрөгөөр борлуулдаг тул 2950 төгрөгийн алдагдал гардаг. Цэвэр буюу ундны усыг ийнхүү төвлөрүүлж, цэвэрлэж, хадгалж, түгээж, хамгаалж байдаг Ус сувгийн удирдах газар 2013 онд 10, 2014 онд 16 тэрбум (хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээр) төгрөгийн алдагдалтай ажилласан тул юун усны дэд бүтцийг сайжруулах билээ, арай чүү л амь залгуулдаг аж. Усны дэд бүтэц 50-60 жилийн настай тул хэчнээн их хөдөлмөр шингэсэн цэвэр ус эцэстээ таны байранд зэвтэй, шар өнгөтэй болоод ирж байгаад гайхах хэрэггүй. Харин ч удаан тэссэн төмөр хоолой зэвэрч нарийсаад, ус нэвтрүүлэх үүргээ гүйцэтгэж байгаа нь их юм.

ИРСЭН УСАА ИНГЭЖ АШИГЛАСААР БАЙХ УУ?

Орон сууцныхан цэвэр усаар хоол ундаа хийж, хог шороогоо цэвэрлэж, машин тэргээ угааж, жорлонгоо ч зайлдаг учир өдөрт нэг хүн 276 литр ус хэрэглэдэг нь өндөр хөгжилтэй орны том хотынхоос 2-3 дахин илүү тансаглал аж. Харин гэр хорооллынхон усаа худгаас хашаа руугаа өөрсдөө зөөдөг тул өдөрт нэг хүн 8-10 литр хэрэглэж байгаа нь дэндүү бага, гачлан гэлтэй.

Үйлдвэр, аж ахуйн газрууд цэвэр усыг ихэнхдээ үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашигладаг мөртлөө хэт бохирдуулсан, ялангуяа амьтны арьс шир, ноос угааж боловсруулсан усаа ялгаж цэвэрлэхгүй байна. Харгиа доргио гэх нэртэй цэвэрлэх төхөөрөмж нь хагас дутуу ажилладгаас тэд үйлдвэрлэлийн хортой, хогтой усаа төв цэвэрлэгээний сүлжээнд нийлүүлснээс хэвийн үйл ажиллагааг нь алдагдуулж байгаа юм.

Ачааллаа даахаа больсон төвлөрсөн цэвэрлэгээний газар хүний болон үйлдвэрийн бохир хаягдлыг цэвэрлэсэн нэртэйгээр Туул гол руу шахаж Яармаг, Сонгинын ард иргэдийг доромжилсоор байна. Хүйтний улиралд өтгөн утаан, дулаан цагт өмхий үнэрт нэрвэгдсэн иргэд халаглан ярилцахаас өөр яахаа мэдэхгүй сууна.

Туул гол “цэвэрлэсэн усаар” өнгө, үнэр нь баяжаад 100 орчим км “анхилан” урсаж, тунаж лагшсан хаягдлаа аргадан долоосоор эдүгээ дэлхийн хамгийн их бохирдсон таван голын нэгд багтжээ. Төр засаг, хотын үе үеийн удирдлага том хар жийптэй бүлэг, сүргээрээ давхиж ирээд, “Пөөх, паах, арай ч дээ, нүүлгээд өгнө, шийтгээд өгнө” гэж сүржин амлалтын жүжиг тоглосоор олон засгийн нүүр үзэв. Ажлаа мэдэхгүй, чадахгүйгээс гадна авлига аваад амаа таглуулчихдаг бололтой.

ХАНДЛАГАА ӨӨРЧИЛЬЕ, АХ ДҮҮ НАР АА!

Дэлхийн усны өдөр монголчууд ч бас ус гэдэг нандин эрдэнээ яаж ашиглаж, хандаж байгаагаа эргэн нэг харах ёстой. Гурван жилийн дараа Улаанбаатар хотод усны хязгаарлалт ил далд, их багаар хийж эхлэхээс өмнө иргэд бид тодорхой алхам хийж, засаг төрийг ч шаардах учиртай. Туул минь хавар бүр тасарч, загас бөөнөөрөө хатаж үхээд олон жил боллоо. Хотын иргэд биднийг ч загасны энэ хувь заяа хүлээж болох талтай. Бүх амьтнаас ганцхан загас л барьсан ч, алсан ч, шарсан ч дуу гаргадаггүй. Бид загас арай болчихоогүй учир дуугаръя. Бид дуу хоолойгоо нэгтгэж зарим ажлыг хийж эхлэх цаг болжээ. Тухайлбал:

- Юуны өмнө, өөр сонголтгүй учир орон сууцны болон үйлдвэр, аж ахуйн усны үнийг нэмэх саналыг зөвшөөрөх, тэгээд УСУГ-ыг ашигтай ажиллуулж, хотын усны дэд бүтцийг бүхэлд нь ээлж дараалан шинэчлэх, тус газрын Удирдах зөвлөлд иргэдийн төлөөлөл оруулж хянах,

- Дараа нь усны үнэ цэнийг хүн бүрт танин мэдүүлэх, улмаар усанд хандах сэтгэлгээгээ өөрчлөх, усыг зохистой хэрэглэж, арвилан хэмнэх соёлыг хэвшүүлэх,

- Гуравдугаарт, хорвоо дээр хамгийн үнэ цэнэтэй цэвэр усаа зөвхөн унданд хэрэглэх, ашигласан усаа цэвэрлээд бусад боломжит бүх хэрэгцээгээ хангах, бороо, цасны усыг ашиглах, иж бүрэн төлөвлөгөө гаргаж хороолол бүрт хэрэгжүүлэх, түүний дотор арьс, ширний үйлдвэрүүдийг бохирдуулсан усаа цэвэрлэхийг шаардах, үгүй бол үйл ажиллагааг нь зогсоох юм. Хотоос нүүлгэсэн ч цэвэрлэсний дараа бохир усаа нэгдсэн сүлжээнд нийлүүлэх,

- Дөрөвдүгээрт, орон даяар үйлдвэрлэл, уул уурхайн зориулалтаар байгалиас шууд татан хэрэглэж буй гүний усны үнийг 2013 онд нэмэгдүүлсэнтэй холбоотойгоор орлогын хагасыг орон нутагт үлдээх болсон. Харин энэ мөнгийг орон нутгийн ундны усны нөөцөө нэмэгдүүлэхэд зөвхөн ашигладаг болгох. Жишээ нь, 2013 онд Өмнөговийн 13, Завханы 10, Улаанбаатарын гурван тэрбум төгрөгийн орлогын хагасыг яг энэ зорилгоор ашиглах,

- Тавдугаарт, орон даяар боломжтой бүх газар голын усны 20 хүртэлх хувийг тогтоон барьж усан сангууд байгуулах, юуны өмнө Улаанбаатарын зүүн талд Туул гол дээрээ далан барьж цэвэр усаа нөөцлөхөөс гадна амралт зугаалга, наран шарлагын орчин үеийн төв байгуулах шаардлагатай байна.