Өнгөрсөн долоо хоногт Хятадын Шанси мужийн Тайюань хотод олон улсын коксжих нүүрсний дөрөв дэх чуулган болов. Чуулганд нүүрс олборлогчдоос гадна нүүрс, төмөр, гангийн үйлдвэрийн холбоод, худалдан авагчид, нийлүүлэгчид, судалгаа шинжилгээний байгууллагууд, хөрөнгийн биржийнхэн оролцов. Тус чуулган Монгол Улс нүүрсний бодлогоо зах зээлийн бодит байдалд тохируулахад чухал хувь нэмэр болох нь тодорхой.

ХЯТАДЫН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ШИНЭ ХАНДЛАГА

Урд хөрш нүүрсний 2.2 их наяд тоннын батлагдсан нөөцөөрөө АНУ, Оросын дараа ордог ч дэлхийн хамгийн том үйлдвэрлэгч ажээ. Өнгөрсөн онд 3.6 тэрбум тонн нүүрс үйлдвэрлэж, нөөцөөсөө нэмэрлээд 3.65 тэрбум тонныг хэрэглэжээ. Харин 2014 онд үйлдвэрлэлээ 2.5 хувь өсгөж 3.8 тэрбум тоннд хүргэнэ гэлээ.

Нүүрсийг шинж чанараас нь хамааруулан эрчим хүчний, металлургийн, коксжих нүүрс гэж хуваадаг. Өндөр илчтэй нүүрсээ угааж баяжуулан 2013 онд 476 сая тонн кокс үйлдвэрлэсний дотор 75 сая тонныг нь импортолсны бараг талыг нь Австрали, харин Монгол тавны нэгийг нь нийлүүлжээ. 2014 онд коксын үйлдвэрлэл 3.0 хувь өсч 490 сая тонн болох бөгөөд энэ нь дэлхийн үйлдвэрлэлийн 70 хувьтай тэнцэх юм. Хятад улс коксынхоо 80 хувийг гангийн, үлдсэнийг нь химийн үйлдвэрлэлд ашигладаг.

Өмнө нь Хятадын эдийн засгийн тулгуур нь тариа, ногоо байсан бол эдүгээ ган, төмрийн үйлдвэрлэл болжээ. Тус улс 2013 онд 790 сая тонн буюу дэлхийн гангийн хагасыг нь үйлдвэрлэж, түүнийхээ талыг барилга, байгууламжийн хийцэд, нөгөө хагасыг дэд бүтэц байгуулахад ашигласан байна.

Хятадын эдийн засаг ирэх арван жилд дунджаар 7.2 хувь өсөх бөгөөд энэ өсөлтийн хөдөлгөх хүч нь хотжилт. 2020 он гэхэд хүн амын 60 хувь нь хотод суурьшиж (одоо 53.7), ирэх зургаан жилд 100 саяар нэмэгдэх ажээ. Энэ их нүүдэл гангийн хэрэгцээг нэмж, улмаар коксын үйлдвэрлэлийг өсгөнө. Коксын үйлдвэрлэл 2018 онд оргилдоо хүрч, 2020 оноос өсөхгүй төлөвтэй гэж Бүх Хятадын төмөр ба гангийн холбооны төлөөлөгч Ван Еэншин хэллээ. Коксын хэрэгцээ тогтмолжиж байгаа нь гангийн үйлдвэрлэлийн өгөөж нэмэгдэхийн зэрэгцээ илүүдэл хүчин чадлаа бууруулж байгаатай холбоотой. Мөн коксын үйлдвэрлэлийн өгөөж бүтээмж өсөж байгаатай ч холбоотой. Бас Хятадын хаягдал төмрийн хэмжээ жил ирэх тутам нэмэгдэж, дахин боловсруулалт нь өсөж байгаа учир төмрийн хүдрээс төмөр гарган авах үйл явц буурах ажээ.

Монгол Улс зөвхөн коксждог нүүрсний экспортлогч учраас худалдан авагч ганц орныхоо гол хэрэглээнд ямар өөрчлөлт, яагаад, хэзээ гарч буйг түргэн мэдэрч, судалгаа шинжилгээ сайн хийж байх шаардлагатай.

МОНГОЛЫН НҮҮРСНИЙ АЛДАГДАЖ БАЙГАА ДАВУУ ТАЛ

Манайх 2004 онд Тавантолгойн нүүрсээ анх экспортолжээ. Тэгвэл 2013 онд орон нутгийн өмчит “Тавантолгой” компани 3.2, “Эрдэнэс- Тавантолгой” 2.08, “Энержи ресурс” 5.75 сая тонныг, нийт 10.8 сая тонн (бүрэн коксждог) нүүрс энэ ордоос олборлож, Гашуунсухайт-Ганц модны боомтоор гаргажээ. Харин Тавантолгойгоос баруун тийш 370 км газарт орших Нарийнсухайтын нүүрсний ордоос 2013 онд МАК 3.2 сая, SGS компани 2.71 сая тонн нүүрс (1/3 нь коксждог) экспортолсон байна. Монгол нийтдээ 2011 онд 21.1 сая, 2012 онд 20.5 сая, 2013 онд 18.2 сая тонн нүүрс экспортолжээ.

Тавантолгойгоос урагшаа 220 км урт авто замаар нүүрсээ машинаар зөөж, Цагаан хадны гаалийн хяналтын талбайд буулгаж бөөгн үүлдэг. Тэндээс Хятадын худалдан авагчид машинаар зөөж хил гаргаад, дахиад л буулгаж, хурааж байгаа нь угаасан, угаагүй нүүрс шороо, тоос, түйрэнтэй холилдон, чанарын үзүүлэлтүүд нь муудахад хүргэдэг. ӨвөрМонголын худалдааны компаниуд Монголын үнслэг болон хүхэр бага нүүрсийг найрлага нь хоёр дахин өндөр өөрсдийн нүүрстэйгээ хольж угаагаад, эцсийн хэрэглэгчид буюу гангийн үйлдвэрүүд рүү ачуулдаг ажээ.

Өдгөө Монголын компаниуд хоорондоо өрсөлдөж, нүүрсээ маш хямд үнээр зарж байгаа нь зуучлагч, дундын худалдааны компаниудад ашигтай бөгөөд тэдний зарим нь монголчуудад цаашид ч үнээ бууруулахыг зөвлөж, өндөр зардалтай барууны компаниудын оронд бид очоод хямдхан олборлоод өгье гэсэн санал тавьж байна. Монголын хил дээрх төр захиргааны зардал чирэгдэл, хүнд суртлын зовлон их, албан, албан бусыг ялгахад хэцүү “саарал төлб өр” маш өндөр болсныг Өвөрмонголын худалдааны компаниуд ярьж байлаа.

Төрийн өмчийн “ЭрдэнэсТавантолгой” компани байгуулагдсанаасаа хойш Монголын нүүрсийг ашиггүй болгож, муу гэрээ муйхарлан хийж, бусад компаниудаа алдагдалд, улсыг өрөнд оруулсаар, эдүгээ ч Монголын хамгийн сайн нүүрсийг хамгийн хямдаар зарж байна.

УХААНАА СЭЛБЭХ ЦАГААР

Ирэх 20 жилийн Монголын хөгжилд нүүрс онцгой үүрэгтэй учир бид нүүрсээ хамгийн ашигтайгаар борлуулах учиртай. Коксждог нүүрсийг угааж ялгаад цэвэр нүүрс, түүнээс кокс гаргаж, улмаар “түүхий төмөр” үйлдвэрлэхэд ашигладаг. Харин Тавантолгойн сайн чанарын нүүрсээ монголчууд тодорхой стандартад оруулж, хэдэн уурхайнуудын нүүрсээ тохируулан хольж, “ТТ брэнд” болгоод олон улсын зах зээл дээр борлуулах цаг болжээ. Энэ брэндийг зах зээлд хамгийн зөв цагт, хамгийн зохистой хэмжээгээр нийлүүлдэг уян хатан экспортын бодлого барих нь ашигтай.

Бугатаас нааш Ганц мод хүртэл 360 км төмөр зам ноднин ашиглалтад орсныг “Шэньхуа” компани хил дамнуулан16 км уртасгаж, боомтын нарийн төмөр зам тавих гэж байна. Ингэвэл Монголын нүүрсний ложистикийн өртгийн бүтэц өөрчлөгдөж, зардал багасан, Хятадын зүүн эрэгт буй томоохон хэрэглэгчид очихдоо Австралийн нүүрстэй өрсөлдөх боломжтой болно.

Төмөр зам барихаас өмнө Ганц мод-Гашуунсухайтын боомтыг олон улсынх болгож, Өвөр Монголын Баяннуур аймгийн захиргаа биш, хоёр улсын Засгийн газрын түвшинд асуудлыг шийддэг болчихвол ядаж өнөөгийнх шиг орон нутагт олон төрлийн татвар төлөхгүй болох ажээ. Мөн Хятадтай төмөр замын транзит тээврийн гэрээ яаралтай байгуулах хэрэгтэй байна. Коксжих нүүрсний экспортыг нэмэгдүүлэхэд Монголын төр засгаас оролцох хамгийн өгөөжтэй алхам бол энэ хоёр гэрээг байгуулах явдал мөн.

Төр засаг өр тавьж, өөрөө нүүрсний бизнест оролцох нь маш эрсдэлтэйг сүүлийн жилүүдийн жишээ тод харуулсаар байна. Гэтэл төрийн өмчит “Эрдэнэс-Тавантолгой” компани 400 гаруй сая долларын өртэй мөртлөө зээл нэмж авч угаах үйлдвэр, цахилгаан станц барих гэж байгааг эргэж харах шаардлагатай.

Зөвхөн хувийн хэвшил л нүүрсний борлуулалтын дэд бүтцийг эрсдэлээ удирдан, барьж байгуулж чадна. Хэрэв төрийн компани хөр өнгө оруулалт хийснийхээ дараа бүтээгдэх үүнээ борлуулж чадахгүй алдагдалд орвол олон тэрбум долларын өрийг монгол хүн бүр төлөх болно.

Цаашдаа хувийн компаниудаар цахилгаан станцыг уурхайн аман дээр бариулж эрчим хүч экспортлох, нүүрсээ хийжүүлж гадагшаа зарах, Улаанбаатар хотоо хийгээр хангаж утаанаасаа салах зэрэг томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлэх нь зүйтэй.

Монголчууд бид нүүрсний онцлог брэнд бүтээж, олон улсын зах зээлд гарахад төр нь өөрөө бизнес хийж биш, бодлогоор оролцох нь зөв алхам юм.