Улсын төсөв нь хэрхэн бүрдэж, зарцуулагдаж, иргэдийнхээ амьдралд ямар үр өгөөжтэй байгаа нь ардчилсан орны төр засаг буюу нийтийн засаглалын чанар, нийгмийн хөгжил, авлигын түвшинг тод илэрхийлдэг.

Харин Монгол Улсын төсвийн бодлого нь зарчимд биш, нөхцөл байдалд суурилдаг учир гадаад, дотоодын зах зээлийн өөрчлөлтөөс хамааран огцом савчиж, эрх баригчид ч төсвийг тодотгох нэрээр засварласаар арваад жил өнгөрлөө. Тодотгох бүрт улс төрийн хүчин, намын фракцуудын хүчний харьцаа өөрчлөгдөж, шинэ тэнцэл (status quo) бий болдог.

Төсөв тодотгох нь заншил болж, сүүлдээ бүр шалгуулж байж тодруулна гээд зарим төслийг нь царцаадаг шинэ аргыг УИХ 2014 оны төсвийг батлах үедээ хэрэглэв. Нийт 763 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй 272 төсөлд газар дээр нь нарийвчилсан шалгалт хийсэн тайланг Төсвийн байнгын хороо гуравдугаар сарын 6-нд сонсов. Эрх баригчид төрөөс “тэрбумтан төрөхийг” зогсоох, эсвэл энэ байдал үргэлжлэх эсэхийг хаврын чуулганы өмнө хуралдах ёстой тусгай чуулганы дараа л хэлж болох юм.

ТӨСВӨӨС ТЭРБУМТАН ЯАЖ ТӨРДӨГ ВЭ

Түүхэндээ анх удаа Үндэсний аудитын ерөнхий газар УИХ-ын даалгавраар төсвийн хөрөнгө оруулалт яаж хийгдэж, хэрэгждэгийг шалгаж, орон даяар царцаасан 272 төслийг газар дээр нь нягталж, тайлангаа Байнгын хороонд тавьж, цахим хуудсандаа байршуулжээ. Тайлан хариуцах эздийг уншигч өөрөө хайх ёстой “бөөрөнхий” болсон ч, төрийн аудитын том дэвшил гэхээр байв. Тайлангийн мөрийн хооронд тунгаан уншвал яагаад төр томроод, хөрөнгө оруулалт сунжраад, төсөв нь нэмэгдээд байдгийг, яагаад олон хүн улс төрд орох гэж зүтгээд байдгийг, төрөөс яаж тэрбумтан төрдгийг харж болно. Жишээ нь,

-УИХ-ын гишүүн сайд болоод зураг, төсөв, эдийн засгийн тооцоо нь бэлэн болоогүй төсөл, арга хэмжээг улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын жагсаалтад оруулж батлуулдаг аж. Шалгалтаар 3-6 жил үргэлжилж буй 47 обьектын 13 нь зураг төсөвгүйгээр батлагдсаныг тогтоосон байна. Энэ төслүүдийн талыг (134) нь БШУы сайд, 39-ийг нь ССАЖ-ынх, 24 нь БХБ-ын сайд, 18 нь Зам, тээврийн сайд, 10 нь Эрүүл мэндийн сайд хариуцдаг бол, хамгийн их нь (1/3) буюу 265 тэрбум төгрөг нь Зам, тээврийн сайд, 20 хувь нь БШУ-ы сайд, 16 хувь нь БХБ-ынхад ногдож байна.

-Их Хурлын гишүүн сайд нар хамгийн их төслийг сонгуулийн жилд эхлүүлдэг болжээ. Царцаасан төслийн хагас нь буюу 131 төслийг 2012 оны сонгуулийн жил эхэлсний 41-ийг БШУ, 24-ийг БХБ, наймыг Зам, тээвэр буюу ихэнх нь өмнөх Засгийн газрын сайдуудын ажил гэнэ. Их Хурлын гишүүн төрийн сайд болж өөрийн нутаг тойрогтоо сонгуулийн сурталчилгаагаа төсвийн мөнгөөр хийж том ашиг амлах, шалгарсан компаниудын дүнгээс нь хамаарч их хэмжээгээр сонгуулийн хандив татаж байсныг хэвлэл мэдээллээр хангалттай харуулсан.

-Яамдын дунд болон доод албан тушаалтнууд төсөвт төслийг санаатай болон санамсаргүй буруу зөрүү бүртгэх, гүйцэтгэлийн тайланг хүлээж авахгүй, төлбөрийг шийдүүлэхгүй гэх мэт түмэн шалтгаанаар гүйцэтгэгчдээс хахууль авдаг аж. Хөвсгөлийн Цагааннуур сумын хүүхдийн дотуур байрыг Хөвсгөлийн Ханх болгож, Дундговьд барих хорих ангийн барилгыг Өмнөговьд гэх мэт бичсэнээс олон төсөл он дамжжээ. Мөн Дорнодын Баянтүмэн сум нь аймгийн төвөөс 10 кмийн зайтай ч, тэнд нэг тэрбум төгрөгийн урлаг спортын цогцолбор барьчих жишээтэй. “Алтай” чуулгын барилгыг зураг төс өвгүйгээр 2007 оны төсвийн тухай хуульд нэг тэрбум төгрөгөөр баталсан бөгөөд хэсэгчилсэн зураг, төсвийг гурван удаа баталгаажуулан тухай бүрт нь тендер зарлан явсаар төсөвт өртөг нь 6.3 тэрбум төгрөг болсон байна.

-Олон төслийг техникийн нөхцөл, газрын зөвшөөрөлгүйгээр хэрэгжүүлж эхэлжээ. Баталгаажсан зураг төсөвгүй, ажлын тоо хэмжээг бууруулан багаар тендер зарладаг байв. Үүнд Улаанбаатарын хог боловсруулах үйлдвэр, Сэлэнгэ аймгийн Түшиг болон Ерөө сумын үйлчилгээний төвийн барилга, Ховдын Жаргалант сумын цэвэр усны шугам, Дорноговь аймгийн Шинэ сум төсөл зэрэг багтжээ.

ТӨСВӨӨС ТЭРБУМТАН ТӨРӨХИЙГ ЯАЖ ЗОГСООХ ВЭ

2012 онд төр засаг солигдсоны ачаар, анх удаа боломж гарч, бас гайгүй чанартай гүйцэтгэсэн дээрх шалгалтын мөрөөр бодитой, тодорхой, ард иргэд мэдрэхүйц арга хэмжээ авч явуулах нь шударга ёсонд нийцнэ.

Төсвийг захиран зарцуулагчид болох Засгийн газрын гишүүд хариуцсан ажилдаа яаж хандаж ирсэн, санаатай болон санаатай бусаар нийтийн хөрөнгийг завшсан болохыг энэ шалгалтын тайлан, хавсралтаас харж болно.

Монголчуудын дэвжин дээшлэхэд хамгийн том саад болж буй авлигын нэгэн томоохон үүр болсон улсын төсвийн хариуцлагагүй удирдлага, зохион байгуулалтыг цэгцэлж, буруутай албан тушаалтан бүртэй тоо баримтаар хариуцлага тооцох бодитой боломж уг нь гарчээ. Яахыг одоо төр засаг мэднэ.

Энэ шалгалтад АТГ оролцсон гэж Улсын ерөнхий аудитор А.Зантав Байнгын хорооны хурал дээр хэлсэн бөгөөд ер нь төрийн холбогдох бүх байгууллагыг татан оролцуулж, төсөл бүрээр тодорхой хариуцлага тооцох шаардлагатай.

Гэхдээ төслүүдийн дийлэнх нь хот, орон нутгийн нийгмийн тулгамдсан асуудлууд болох сургууль, цэцэрлэг, соёлын болон төрийн үйлчилгээний обьектууд учир аль болохоор бүгдийг нь гүйцээж бариад, төсвөөс давсан бүх зардлыг нь холбогдох тухайн үеийн албан тушаалтнууд, ялангуяа Их Хурлын гишүүд, сайд байсан нөхдүүдээр төлүүлэх нь оновчтой. Тэдэнд ч ашигтай.

Ер нь иймэрхүү аж ахуйн ажил дээр мөнгө хөрөнгө шамшигдуулсан этгээдүүдийг шүүхээр шийдэж, шоронд хорихдоо биш, юуны өмнө хохирлыг төлүүлэх арга хэмжээ авах цаг болжээ. Олон тэрбум төгрөг нийтийн хөрөнгөөс завшаад, цөөхөн жилийн ял эдлээд өнгөрч байгаа нь төрийг санхүүгийн асар том алдагдалд оруулж, төлбөрийг нь татвар төлөгчид даах боллоо. Гүржийн Ерөнхийлөгч М.Саакашвили том авлигуудыг зоригтой илрүүлж, хохирлыг нь тогтоогоод хариуцсан этгээдээр юуны өмнө нөхөн төлүүлэхийг шаардаж, оронд нь уучлал үзүүлж байснаас санаа авах хэрэгтэй.

Эцэст нь зөвхөн тооцоо судалгаа нь гарсан төслүүдийг санхүүжүүлэх, болж өгвөл “Түлхүүр хүлээлцэх” зарчмаар төсвийн хөрөнгө оруулалт хийж болох юм. Төр санхүүжилтээ тохирсон цагтаа, гүйцэтгэлийн хуваарийн дагуу өгөхгүй бол адилхан хариуцлага, торгууль хүлээх ёстой нь зарим төслийн хувь заяанаас харагдаж байна.