Монголчууд бид “тэнэг ховдог тогоогоо, цэцэн ховдог галаа” гэж ярьдаг. Манай төр засаг ховдог, гэхдээ тэнэг ховдог ажээ. Тогооны тагаа уралдан сөхөөд л арай болсноос нь шүүрч үмхээд л. Ардчиллаас өмнөх засаг харин ч цэцэн ховдог байжээ. Бэлдсэн галыг нь дараа дараачийн Засгийн газрууд чинээнд нь тулгаж ашигласаар хориод өвлийг давлаа. Бүх юманд хэмжээ байдаг учир гал алдахад хүрэв. Монгол Улс, ялангуяа Улаанбаатар хот цахилгаанаа defacto хангаж чадахаа болилоо.

Өнгөрсөн даваа гаригийн үдэш гэхэд л нийслэлийн ихэнх айл хоол ундаа хийж чадахгүй, орон байр нь хүйтэрч, гурван цаг гаруй тас харанхуй суулаа. Яг л 90-ээд оны мартагдсан оройнууд шиг хувь заяатайгаа эвлэрээд, нялх хүүхдүүдээ хоолгүй уйлуулаад л. Хорин жилийн өмнөхөөс ялгаатай нь олон хүн гар утсаа улайстал “жиргэж”, хамаг дургүйцлээ илэрхийлэв.

Өнөөдөр Улаанбаатар хотод нэг ч байшин шинээр цахилгаан, дулаанд холбогдож ча дахг үй болжээ. Байгаа бүх эрчим хүчээ хуваарилаад дууссан. Зөвшөөрөлгүй холбогд сон 100-гаад байшингийн цахилгааныг таслан ганц нэгээр нь шилжүүлбэл азтай хэдэн шинэ байшин гэсэж магадгүй. Юун 100 мянган орон сууц. Хэдхэн улстөрч иргэд биднийг ээлжилж хошгируулсаар “гал алдахад” хүргэжээ. Нөгөө V цахилгаан станц нь хаана байна вэ?

Хотын баруун хорооллуудаар өдөрт хоёр цагаар цахилгаан хязгаарлаж байна. Түгээх сүлжээний кабелийг 30 жил солиогүй тул элэгдэж муудсаар, улам бүр өсөж байгаа ачааллыг даахгүй болсноор ээлжлэн таслахаас өөр аргагүй болсон бололтой. Хотын төвд ч дээрдэх зүйлгүй. Ихэнх хоолны газар, дэлгүүр, үйлчилгээний байгууллагууд орон сууцны байрнуудад орчихсон учир дээд давхрын айлуудын цахилгаан, дулаан, усыг замаас нь хулгайлж, тасалдуулсаар олон жил боллоо. Зүйрлэвэл Монголын эрчим хүчний системийн гучаад настай хөдөлгүүр нь чичрэн дүнгэнэж, их бие нь салганан чихарч, бүх утас, холбогч биетүүд нь халцран элэгдээд, ард урдах гэрлүүд нь анивчин тасалддаг, өөрийгөө арай ядан тээж буй сарампай “ГАЗ- 53” шиг болжээ. Өөрөөсөө олон дахин том, хүнд ачаа аччихаад бүх чадлаараа зүтгэж байгаа ч явж, зогсож байгаа нь ялгагдахаа байв.

Иймэрхүү доголдол тасалдал гаргахгүй байх, засах, бэлдэх, сайн ажиллуулах үүргийг төр засаг хүлээдэг. Үүний төлөө төр байдаг. Тэд ийм байдалд хүрэхийг мэдэж байсан уу? Маш сайн мэдэж байсан, гэхдээ өөрчлөх нь тэдэнд ашиггүй байсан. Аль болох хурдхан шиг өөрсдөө баяжихад л шүлэнгэтэж байсан тул дараачийн сонгуулиас цаашхийг харах, алс хэтээ бодсон хөрөнгө оруулалт хийх сонирхол үнэхээр байсангүй.

Шийдвэр гаргагчдын холбогдох этгээд үүдийг оролцуулахгүй бол том төслүүд урагш лахаа огт больсон. Улс төр-бизнесийн бүлэглэлүүд талцан булаалцалдах явцад дэлхийд гайхагдсан нүүрсний нөөцтэй Монгол Улсын иргэд XXI зуунд осгож үхэхэд хүрч байна.

Төрийг аль улс төрийн нам жолоодох нь хоёрдогч асуудал. Төр хийх ёстой ажлаа л хийсэн байх ёстой. Муур хар, цагаан өнгөтэй байх нь хамаагүй, хулганаа л барьж чадах ёстой гэж Дэн Сяопиний хэлсэн шиг. Төр засаг гийгүүлж байгаа дүр эсгэж, зарим засаг нь алдаг оног зөв шийдвэр гаргадаг ч түүнийг нь дараагийн засаг ихэнхдээ сүйтгэчих юм.

Монгол Улсын эрчим хүчний системд өнөөдөр түгшүүрийн харанга дэлдэж байна. Дараах гурван арга хэмжээг маш яаралтай, цогцоор нь авах шаардлагатай боллоо.

ЦАХИЛГААН ДУЛААНЫ ТАРИФЫГ НЭМЭХ

Эрчим хүчний систем энэ жил 50 тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээж байна. Гол чухал тоног төхөөрөмжүүд нь бүгд хуучирсан, дамжуулж түгээх шугамууд нь элэгдсэн, нүүрсний үнэ улам бүр өссөн, монополь ганц төмөр замын тээвэртэй, төрөөс тарифыг нь тогтоодог манайх шиг оронд үнэд зардлаа тусгахаас өөр сонголтгүй. Үнийн бодлогод улс төр гүнзгий оролцвол бүх бараа бүтээгдэх үүн аажмаар хомсдож, удалгүй бүр алга болдог. Эхний ээлжинд ядаж үнийн дээд, доод түвшинг тогтоон, яваандаа чөлөөлж, өрсөлдөөн бий болгож байж л цахилгаан, дулаан тасрахгүй болно.

Уг нь яг хоёр жилийн өмнө цахилгаан, дулааны үнийг дөрвөн жилийн дотор аажмаар чөлөөлөх УИХ-ын 72-р тогтоол гарчээ. Монголын Засгийн газар хуулийг үл ойшоож болоод байдаг нь хууль тогтоогчид өөрсдөө гүйцэтгэгчид болчихоод байгаагийн бас нэгэн гай. Гэхдээ бага орлоготой айлын гэрлээ асааж, хөргөгч, зурагтаа ажиллуулж, хоолоо хийхэд шаардлагатай цахилгаан, дулааны наад захын хэрэглээний (сард 150 квт.цаг хүртэлх) үнийг хөдөлгөхгүй, харин энэ түвшинг давсан хэрэглээний үнийг жил тутам арван тав, хорин хувиар өсгөхөөс өөр аргагүй тооцоо гарчээ. Гэтэл тэгсэнгүй. Үйлдвэр, аж ахуйн газруудын хэрэглээний үнийг ч эргэж харсангүй. Өндөр ашигтай ажиллаж байгаа компаниудад төрийн татаастай хямд үнээр цахилгаан, дулаан өгсөөр байх юм. Эдүгээ Монголын ихэнх хэрэглэгчид, компаниуд найдвартай хангаж чадаж л байвал үнийн өсөлтийг хүлээн зөвшөөрөх бядтай болсон. Цахилгаангүй бол маргааш байхгүйг бизнесийн ертөнц мэднэ.

Сонгогч бүрд энэрэнгүй хүн болохын тулд цахилгаан, дулааны тарифыг өсгөхгүй гэж амладаг улстөрчдийн урхинд орсоор эдүгээ бүр ямар ч цахилгаан, дулаангүй болж, зах зээл рүү биш хүй нэгдэл рүүгээ буцах эрсдэлд улс орон орчихлоо. Ниргэсэн хойно нь хашгирах л үлдэв шив.

ЦАХИЛГААН ДУЛААНЫ ӨӨРИЙН ӨРТГИЙГ БАГАСГАХ

Зүй ёсны монополь гэх гоё тодотголдоо хэт итгэсэн цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэх, дамжуулах, түгээх онцгой эрх бүхий компаниудын үйл ажиллагаа, бодит зардал нь нийт иргэдийн өмнө ил тод байх ёстой. Яагаад гэвэл энэ бүх компаниудад төрийн буюу нийтийн хөрөнгө оруулалт хийгдсэн, борлуулалтын үнийн зөрүүг иргэд, татвар төлөгчид төрөөр дамжуулан татаасаар төлдөг. Нийтийн хөрөнгийг зарцуулж байгаа бүх зүйлийг ил тод, тайлагнадаг байх ардчиллын суурь зарчмыг Монголын төр засагт гарсан хүмүүс мартчихаад байх юм. Энэ бол таны биш, иргэд бидний мөнгө шүү дээ.

Эрчим хүчний томоохон 18 компани хувьцаат гэсэн нэртэй ч гурван газар тэлээлсэн (хариуцсан яам 41, Сангийн яам 20, Төрийн өмчийн хороо 39 хувь эзэмшсэн нэртэй) зуун хувь төрийн мэдэлд байдаг. Удирдах зөвлөлд нь суугаа нөхөд тайлан мэдээгээ нийтэд хүргэдэггүй, хөндлөнгийн хяналт шалгалт байхгүй, арын хаалгаар хамсаатнуудаа компанийн удирдлагад чихдэг, эсвэл хувьчилсан нэрээр дарга, сайд нар нь авчихдаг нүглийн нүдийг гурилаар хуурсан газрууд байсаар байна. Тиймээс 49 хувийг нь маш яаралтай Хөрөнгийн биржээрээ дамжуулан, нэг хүн, байгууллага (өөр улсын төрийн өмчит компани байх ёсгүй) таваас илүү хувь эзэмшихгүй байхаар борлуулах замаар хувьцаа эзэмшигчдийн бодит хяналтад шилжүүлэх хэрэгтэй.

Үйлдвэрлэсэн цахилгааныхаа бараг дөрөвний нэгийг өөрөө хэрэглэдэг байснаа бууруулж 15 хувь болгосон гэдэг ч энэ болон бусад алдагдал нь дэлхийн бусад орнуудтай харьцуулахад маш өндөр байгаа. Бүх зардал бодитой эсэхийг хянах, хөдөлмөрийн бүтээмжийг нэмэгдүүлэх, үр өгөөжийг өсгөх ганцхан механизм бол жинхэнэ ёсоор хувьцаа эзэмшигчдийн хяналт мөн. Хувьчлахгүй, хянахгүй бол үнэ тарифаа мянга дахин өсгөөд ч зарчмын өөрчлөлт гарахгүй.

ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ ХИЙХ, ШИНЭ ЭХ ҮҮСВЭР БАРЬЖ БАЙГУУЛАХ

Галаа нэмж, шинэ цахилгаан станц барих тухай арван жил ярилаа, хоёр гурван удаа шав тавилаа, өөрийнхөө хөрөнгөөр барих компаниудыг хүртэл сонголоо, гэхдээ ажил цааснаас цааш явсангүй. Тэнэг ховдгууд биднийг “Тэхийн зогсоолд” аваад иржээ.

Тэрхүү цахилгаан, дулааны V станцыг Хонхортоо юм уу, хаа нэгтээ хурдан эхлэхгүй бол барих гэсээр гурав дөрвөн жил болно. Шинэ байршил учир дамжуулах, түгээх дэд бүтцийг төсвийн хөрөнгөөр цагт нь барихгүй бол түүнээс ч удна. Хурдан барих ёстойн өөр нэг шалтгаан нь хаана барихыг түрүүлээд мэдчихдэг дарга нарын хамсаатнууд орчны газрыг нь очоод авчихдаг, эргүүлээд өн дөр үнээр зардаг “моод” дэлгэрэв. Сая III цахилгаан станц орчмын газар тэгээд л бүтээгүй.

Ер нь бол энэ салбарт хувийн хэвшлийг BOT (барих, ажиллуулах, хүлээлгэн өгөх) зарчмаар оролцуулж, хэрэглэгчдийг сонголттой болгож чадвал өрсөлдөөн бий болж, илүү гарсан цахилгаанаа гадаадад гаргах хэтийн бодлоготой ажиллаж таарна.

Дээрх гурван алхмыг зэрэг, гэхдээ нэн яаралтай хийж байж Монгол Улсын эрчим хүчний салбар суусан шавраасаа гарах юм.

Улс төрийн шийдвэрүүд цагтаа, түргэн гарахгүй байгаа хэргийн учир нь жинхэнэ сөрөг хүчингүй байгаад оршиж байна. Хүчтэй сөрөг хүчин байхгүй учир Монголын төр засагт хариуцлагын тогтолцоо үүсэхгүй, эвслийн энээ тэрээ намууд нь өөрийн хүний нууцыг нөгөө талын хүний нууцаар барьцаалах маягаар явсаар ийм байдалд хүрлээ.

Эрчим хүчний салбарын засаглалыг сайжруулах, Австрали, Шинэ Зеландын туршлагаас тусгах, улстөрчид, иргэний нийгэм, зохицуулагчид хамтран ажиллах замаар салбарын үйл ажиллагааг хянаж, тунгалаг, тайлагнадаг тогтолцоо бий болгох, үйлдвэрлэлээ байгаль орчинд халгүй, тогтвортой хөгжүүлэхийг цаг үе шаардаж байна.