Компаниуд Монголын арилжааны банкуудын зээлийн хүү нэг оронтой болохыг хүлээсээр хориод жилийн нүүр үзлээ. Зээлийн маш өндөр хүү төлөөд дараа нь бизнесээ бас өргөтгөх “тансаглал” маш цөөхөн, онцгой бизнестэй хүмүүст л тохиож байна. Өөр сонголтгүй учир Монголын ихэнх бизнесийнхэн өрийн хүчтэй дарамтад орж, бизнесээ алдахгүйн төлөө томдсон хүүгийн зардлаа том том нулимс дуслуулан төлж ирлээ.

Хорвоогийн бүх банкны зээлийн хүү нь эрсдэлийн, эх үүсвэрийн, банкны үйл ажиллагааны зардлууд болон ашгаас бүрддэг. Эрсдэлийн зардалд тухайн улс орон, зээлдэгчийн эрсдэл шингэдэг. Энэ зардлууд банкны санхүүгийн тэнцэл дээр заавал байх нөөц, зээл эргэн төлөхөд учирч болзошгүй эрсдэлийн сан гэж бүртгэгдэн сууж өгдөг. Энэ зардлын хэмжээг Төв банкнаас (Монголбанк) тодорхой журмын дагуу хувилан тогтоодог учир бүх банк мөрдөн биелүүлэх ёстой.

Эх үүсвэрийн зардалд хувь хүн, байгууллагуудын хадгаламжийн хүү болон татан төвлөрүүлсэн бусад хөрөнгийн зардал шингэдэг. Монголын арилжааны банкууд зээлийн хөрөнгийн эх үүсвэрийнхээ дийлэнхийг нэг жилийн хугацаатай хадгаламжаар дамжуулан татан төвлөрүүлдэг. Тийм учраас зээлийн хүүгийн хамгийн том хүчин зүйл нь хадгаламжийн хүү. Хадгаламжийн хүү Монгол Улсад их өндөр, хоёр оронтой.

ХАДГАЛАМЖ ТАТАХ БАЙЛДААН

Монголын зах зээл жижиг учир арилжааны банкууд иргэд, байгууллагын хадгаламжийг татахын төлөө маш ширүүн өрсөлдөж ирлээ. Энэ жаахан зах зээл дээр ийм олон том, жижиг арилжааны банкууд олон жил зэрэгцэн оршиж болоод байгаагийн гол шалтгаан бол хадгаламжийн хүүг ил, далд уралдан хэт өсгөсөөр байгаад л оршиж байна. Нэгэнт л өндөр хүүтэй хадгаламж татсан тул өөрийн зардал, ашгаа нэмж, өндөр хүүтэй зээл олгохоос өөр аргагүй болдог.

Харин өндөр хүүтэй зээлийг зөвхөн өндөр эрсдэлтэй компаниуд авдаг. Зээл анх удаа авч буй, зээлийн түүхгүй, голчлон шинэ бизнес эрхлэгчид, иргэд эхнээсээ л өндөр эрсдэлтэй ангилалд орж, зээлийн хүү болон барьцааны шаардлага өндөр болдог. Бага эрсдэлтэй буюу бизнес нь тогтсон, зах зээлд байр сууриа олсон, мөнгөн урсгал нь жигдэрсэн компаниуд зээлээ төлж чадахгүйн эрсдэл багатай. Тийм компаниуд бага хүүтэй зээл шаардаж, банкууд ч өгөхийг хичээдэг. Гэвч өндөр үнэтэй хадгаламж татсан банкууд тэдэнд зээл олгож чаддаггүй учир ихэнх нь гадаадын банкуудаас зээл авдаг.

Компани бүрт хямдхан зээл авах боломжийг адил олгохын тулд Монгол Улсын банкны зах зээлийг нээж, гадаадын арилжааны банкуудыг орж ирүүлэх цаг болжээ. Гэхдээ үйл ажиллагаа явуулах тодорхой нөхцөлүүд тавьж, гурван А зэрэглэлийн, олон улсын зах зээл дээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн, нэр хүнд бүхий барууны банкууд байх ёстой. Мэдээж гадаадын төрийн өмчтэй банкууд байх ёсгүй. Зээлийн эрсдэлийн зардал өөрчлөгдөхгүй ч эх үүсвэрийн зардал нь эрэмбээр доогуур учир зээлийн хүү бүтэн орноор буурна.

НЭЭЛТТЭЙ САЛБАР

Гадаадын банкууд орж ирээд бага хүүтэй зээл олгоод эхэлбэл Монголын арилжааны банкууд зах зээлээ алдаж, өндөр хүүтэй авсан хадгаламжаа зээлд хөрвүүлж чадахгүй учир хадгаламжийн хүү буурна. Хадгаламж бага унацтай болмогц том хадгаламж эзэмшигчид мөнгөө үл хөдлөх хөрөнгө, эсвэл үнэт цаасны зах зээл дээр байршуулдаг бөгөөд хөрөнгө оруулалтын энэ хэлбэр нь эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлж, хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулна.

Ашигтай бизнесээ алдахгүйн тулд гадаадын банкуудыг оруулж ирэх сонирхол дотоодын арилжааны банкууд, төр, засгийн эрх мэдэлд буй тэдгээрийн төлөөлөлд мэдээж байхгүй. Тийм ч учраас гадаадын банкуудыг өдий болтол орж ирэх, бүртгүүлэх, банкны үйл ажиллагаа явуулахыг хориглосоор ирсэн юм. Том, бага олон шалтгаан тоочин гадаадын банкуудыг де-юре оруулаагүй ч тэд Монголд де-факто ажилласаар олон жил болж байна.

Гадаадын бүх том банк Монголын эрсдэл багатай, олон салбарт тарж байрласан бараг бүх компаниудад зээл олгодог болчихсон. Тэгээд ч газрын баялгаа олборлон Катар шиг хурдан хөгжиж байгаа Монгол Улсын зах зээл жаахан ч, өндөр ашигтай, тэлэх боломж их. Дэлхийн бараг бүх том банкууд Монголд бүртгүүлээгүй хэрнээ хөрөнгөө бүх салбарт зээлээр дамжуулан оруулчихсан, үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Гадаадын банкуудын төлөөлөгчид Монголын том компаниудтай ирж уулзаад, хямдхан зээл уралдан олгож байна. Монголын том компаниуд дэлхийн том хотуудаар очиж дотоодынхоос олон дахин бага хүүгээр зээл аваад, дотоодын банкаар дамжуулан арвижуулж байгаа. Монголд ажиллаж байгаа гадаадын бүх компаниуд бас гадаадын банкуудаас хямд зээл авч гадагшаа хүүгээ төлдөг. Тэд Монголын арилжааны банкуудаар Монголд ажиллагсдынхаа цалин, нийгмийн даатгал, татвар зэрэг үйл ажиллагааны шаардлагатай төлбөр тооцоогоо хийхээс хэтрэхгүй байна.

Дотоодын банкуудын өндөр хүүтэй зээлийг гадаадад гарч чадаагүй, үйл ажиллагаа нь харьцангуй бага, бизнесээ эхэлж байгаа компаниуд л авч, жилийн 25 хувийн хүү төлж байгааг дээр хэлсэн. Манай банкууд хадгаламжийн жаахан зах зээл дээр өрсөлдөж, банкны салбарт хэт халалт бий болгож байна. Богино хугацаатай, өндөр ашигтай учир түр саатах “халуун мөнгөний” урсгал нэмэгдэж байгаа нь зээлийн хугацааг уртасгахад саад болж, хүү болон эрсдэлийг өсгөж, төгрөгийн ханшийн огцом өөрчлөлтийг үүсгэдэг.

МОНГОЛБАНК ХИЙХ ЁСТОЙ АЖЛАА ХИЙЕ

Монголын компани бүрт гадаадын хямд зээлээс хүртэх боломж олгохыг зэх зээлийн эдийн засгийн өнөөгийн түвшин шаардаж байна. Өнгөрсөн тавдугаар сард, сонгуулийн өмнө гарсан Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиар банкны салбарыг стратегийнх болгож, 51 хувиас дээш гадаад хувь эзэмшилтэй бол Улсын Их Хурлаас тусгай зөвшөөрөл авахаар заасан нь гадаадын банкуудыг деюре орж ирэхийг бүрмөсөн хориглосон хэрэг. Гайхалтай нь энэ заалтын талаар Монголбанкны удирдлага байр сууриа олон нийтэд ерөөсөө илэрхийлээгүй болно.

Ер нь санхүүгийн зах зээлд гадаадын нэр хүнд бүхий институцийг оруулж ирснээр өрсөлдөөн эрүүлжиж, үйл ажиллагааны өгөөж нэмэгдэж, нэгж хөдөлмөрийн зардал бууран, улмаар санхүүгийн дэд бүтцийн чанарыг сайжруулдаг. Санхүүгийн үйлчилгээний чанар дээшилснээр тодорхой түвшинд эдийн засгийн өсөлтийг огцом хурдасгаж чаддаг.

Гадаадын банк орж ирснээр үндэсний банкууд дампуурч алга болдоггүй, харин ч нэгдэн томорч, засаглал нь ил тод болон сайжирч, зохицуулагч байгууллагуудын шаардлага, чадвар нэмэгддэг. Орон нутгийн банкны үйлчилгээ сайжирч, зардал багасан, улмаар зээлийн хүү буурдгийг олон орны жишээнээс харж болно. Гэтэл Монголбанк гадаадын нэр хүнд бүхий банкуудыг оруулж ирэх байтугай сүүлийн 20 жил бий болгосон хоёр шатлалтай системээс ухарч, эдийн засагт их хэмжээний мөнгө нийлүүлж, (хаанаас?) арилжааны банкуудаар дамжуулан супер хямдхан зээлийг тодорхой компаниудад олгож эхэлсэн нь шударга өрсөлдөөнийг ноцтой гажуудуулах болно.

Зах зээлийн эдийн засагтай оронд Засгийн газар ч, Төвбанк ч үнийг урт хугацаанд хянаж чаддаггүй, болдоггүй гэдгийг Монголбанк мэддэггүй ажээ.