Монголчууд бол улс төр гэхээр л хуйларч гүйгээд ухаанаа алдах шахдаг гарууд. Орой хоолондоо холиод хийчих маxаа худалдаж авч дийлэхгүй хэвтэж л нөгөө сонины захиалгаа бол харин ч бол таслахгүй төлөөд байна. Жоохон улс л даа бид нар. Гудамжинд тааралдсан огт танихгүй хоёр баагий ганц шил юм хоослоод халаад ирэхээрээ холын ах дүү нар болоод явчихна. Удам судараа хөөгөөд холбочих аргаа олдоггүй юмаа гэхэд бие биенээ автобусны цонхоор хараад таньчих найзыг бол яаж ийж байгаад л дундаасаа гаргаад ирнэ. Нэг намаар төр бариулан коммунизм нэртэй туг лоозон барьж салхи залгиж хэдэн жил гүйхээрээ хүмүүс ийм улс төржсөн синдромтой болдог боловч Монголчуудын дунд бол энэ өвчин нь нилээн хүндэрээд бүр архаг хэлбэрээ олчихсон гэж хэлж болно. Дээр нь энэ дарга болох моод бидний дунд дэлгэрээд тун их удсан байна.

Заxын нэг бацаанаас том болоод ямар мэргэжилтэй болмоор байна гэж асуувал цаадах нь хариулаxдаа Дарга л болмоор байна гэж мэдрэлтэнэ. Нөгөө эмч, инженер, сансрын нисгэгч энэ тэр бол байхгүй. Дарга л болж байвал ер нь юуных ч байсан хамаагүй. Байрны дарга уу, хороо хорины дарга уу, xотын дарга уу, яамны сайд уу, эсвэл бүр их хурлын гишүүн үү?  Хамаагүй ш дээ. Дарга л бол дарга.  Бацааны буруу бас биш юм. Нийгэмээрээ тэр чигээрээ дарга гэсэн болгоныг тахиж шүтдэг гаж маягын дамжаанд суралцаж төгсөөд авсан гэрчилгээнүүдээ ханандаа бүгдийг нь хадчихсан. Дарга л болж байвал хоолондоо хүрэх юм байна шүү гэсэн явцуу бөгөөд бүдүүлэг ойлголт бидний толгойноос салнаа гэж нэг байхгүй. Бүр тусгай дарга нар бэлддэг сургууль ч байх шиг. Орос Монгол Хужаа гурваас өөр цэвэр дарга гэсэн мэргэжилээр төгсдөг боловсон хүчинтэй газар дэлхийд өөр бараг байхгүй байх. Тэгээд нөгөө дарга нар нь цөмөөрөө улс төр гэсэн заваан хоббитой.  

Улс төр бол угаасаа булхайтай тоглоом. Ийм муухай тоглоомоор тоглодог гаруудын ихэнх нь дандаа нийгмийн хог шаарууд л байдаг. Бидний нөгөө муу хэлж нүд үзүүрлэх дуртай гудамжны архичид болон гуйлгачингууд бол энэ гаруудыг бодвол хамаагүй үнэнч хэлбэрээр амьдарч байгаа байхгүй юу. Тэд гудамжиндаа лаазаа түүгээд ч юмуу эсвэл хүмүүсээс ил тод гуйлгаа гуйсаар байгаад л өөрсдийгөө болгоод л яваад байна. Харин улс төрчид бол үгүй. Тэдэнд бусдыг гол гаргаx, худлаа ярих эсвэл бүүр хулгай хийхээс өөр чадах юм гэж бараг байхгүй.

Худлаа гэвэл энэ холион бантан хутгаад яваад байгаа Энхбаярыг л харчиx л даа. Тээр амбасын үед Горкийг төгсөж ирсэн энэ мал цагтаа баахан хүний бөгсийг долоож байж улс төрд ороогүй бол өнөөдөр Орос хэлнээс шүлэг орчуулж сонинд тавих гээд сархайчаад гүйж яваа. Тэрийг нь тоож унших ч хүн өдийд бараг байхгүй. Шүлэгийг нэг хэлнээс нөгөө хэлэнд орчуулдаг мэдрэл Энхбаяраас өөр бараг байхгүй ч биз. Одоо тэгээд энэ луйварчинг хараад байгаарай та нар! Автобусанд хүний хармай суйлсан хулгайчууд бараг 10 жилээр таслуулаад ачигддаг байхад тэрбумаар нь луйвар хийж тааралдсан болгоныхоо даланд хутга шаасан энэ баагий бас л хаанаасаа ч юм нэг том тогоо олчихсон дотор нь дүүрэн хор найруулах гээд л гүйж явах жишээтэй. Ёстой засрахгүй гар хаа байна олоод ир гэвэл би Энхбаярыг чихдэж аваачаад л дуртай нь аргагүй тамын чөтгөрт тушаана зүгээр.

Элбэгээ ч гэсэн дээ. Сайн ярих юм бол нэг их гавъяа байгуулж шүтэгдээд байхаар ч эр биш. Львовыг төгсөж ирсэнээ коммунист ухуулга гэгчийн доозыг бол ёстой үхтэл нь хэтэрүүлдэг байсан цэргийн “Улаан Од” гэгч онигоотой сонинд идэвхтэн бичигч хийж явсан хөдөөний нэг хөөсөн мантуу. Зөв хүмүүсийнхээ хормойноос хэдэн жилийн өмнө чиригдсэн тулдаа л нэг юм зөөлөн сандал дээр холбирон ТВ-ээр өнөөдөр худлаа бурахтайгаа. Харвардаас жил ч хүрэхгүй хугацаанд Мастер зэрэг олоод авчихдаг амны фигуртай сэргэлэн гар ш дээ. Хэрэв аx хүүд бурхан банзан хашааны нарийн завсараар гүзээгээ шахаад нааш цаашаа орж гардаг нөгөө алдартай авьяасыг нь заяагаагүй байсан бол өдийд зүгээр нэг тагжийсан гар байна гэж хүмүүст хэлүүлээд л гудамжаар лааз өшиглөж яваа. Явж чи тэр хүзүүгээ олж ирээчээ гээд  шоолуулж байж ч магадгүй. Бүр сайн ярих юм бол манай хүнийг боловсрол муутай гээд өнөөдөр шар сонингууд ч сурвалжилагчаар ажилд авахгүй дээ харж л байгаарай.

Надад энэ дээр хэл амаар доромжуулж бичигдсэн хоёр гар бас одоо энэ их
ширээ сандалаас татгалзаж чаддаг гэж моодонд ороод байгаа Баяртай нийлээд гурвуулаа миний мэдэхээр л лав амьдралдаа тэд нэг ч хоног бизнесийн төрлийн ажил хийж үзээгэй гэж хэлж болно. Сайн ярих юм бол бизнес яаж ажилладагыг тэд мэдэx ч үгүй. Та нар очоод гудамжны буланд гуанз нээгээд ажиллуул гэвэл дороо шатаад бөөн онигоо болно. Өөрөөр хэлбэл эд улс төр хөөж төсвөөс цалинжин бид нараар сар болгон тэжээлгээд сурчихсан бэртэгчингүүд л байхгүй юу. Тэгсэн мөртөө иймэрхүү гарууд мөрөөрөө тэгээд зүгээр явахгүй ш дээ. Заавал даварна.

Улсаас авдаг цалингаараа дизайнерын костюм авч өмсөж байгаа шүү битгий хуцаад бай гэж онгироод бидний амыг таглаад сурчиxсан. Цаана нь бас цалингаас нь мөнгө үлдэж байна гэнэ. Үнэтэй цаг, үзэг авч зүүж хэрэглэнэ бас авгайчуулдаа шуба, булган малгай авч бэлэглэнэ. Гэрээ тохижуулан ханандаа том том урлагын бүтээлүүд авч жаазанд хийж өлгөөд бусдад гайхуулах болохоор нөгөө төсвийн цалин нь илүүднэ үү л гэхээс дутна гэж огт байхгүй. Цалингаасаа бас сар болгон жоохон юм салтайдаж байгаад хадгаламжинд хийгээд байсан нь өдийд  хүүхдүүдээ гадаадад сургахад хүрээд байна гэнэ. Эрүүл мэндийн даатгалгүй 40 гаруй сая Америкчууд үнийг нь дийлэхгүй гээд өөрсдөө ч эмчид үзүүлж чадахгүй байхад Монголын нэг дарга бие нь өвдөхөөрөө тэтгэврийн мөнгөө шууд авч очоод Америкт эмчлүүлчихээд ирж байх жишээтэй. Ёстой эдийн засгийн тооцоог сайн л хийж сурсан гарууд юм даа. Ер нь хэн нь хэнийгээ энд худлаа хуурах гэж оролдоод байна вэ ингэхэд аан? Дарга нар нь маниусыг юу ч мэдэхгүй баахан малууд гэж бодоод байдаг юм уу эсвэл бид нар өөрсдөө худлаа тэдний хийдэг булхайг мэдэхгүй хүмүүс болж жүжиг тоглоод байдаг юмуу?

Ганцxан логик хариулалт л энэ байгаа байхгүй юу. Энэ луйчарчидыг бид нар ингэтлээ ихээр шүтэж өөxшүүлээд байна гэдэг чинь өөрсдөө юм уу эсвэл үр хүүхэд нь хэзээ нэгэн цагт бас эд нар шиг том дарга нар болчихоод үрээд дуусахгүй их цалинтай (үнэндээ бол авилгалын хувийг өөрдсөө бас хүртэнэ гэсэн код үг) амар сайхандаа жаргана даа гэсэн үлгэрийн ном нийтээрээ уншаад байнаа л гэсэн үг. Наад зүүднээс чинь алгадаж сэрээгээд нүүр рүү чинь угаадас цацаад өгье л дөө. Миний энд нэр цохож дурдсан гарууд болон тэдний хөл гарууд бол цөмөөрөө аргаа барсан нийгмийн празит шавьжнууд шүү л гэдгийг байнга санаж яв! Аргаа барсан бачканууд л улс төр хөөцөлдөн ард түмний нэрийг барин хулгай хийдэг. Заавал нэг одон тэмдэг энгэртээ зүүж, алдар цол эцгийнхээ нэрний ард нэмж, эсвэл албан тушаал, ширээ сандалаа бусдад гайхуулж байж л оройн хоолоо олж иднэ. Өөрөөр бол тэдэнд бидний дунд ороод зүгээр хөдөлмөрлөн амьдараад явах чадвар огт байхгүй.

Эргээд бацаанууддаа захиxад иймэрхүү гарууд шиг хүн хогнууд л битгий болж үз. Мөрөөд за бацаануудаа за мөрөөд...  Мөрөөдөх мөрөөдөхдөө бүр том томоор мөрөөдөж сурах хэрэгтэй. Ангараг гариг дээр хөл тавиx анxны Монголын сансрын нисгэгч болно гэдэг ч юмуу эсвэл аймшигт рак өвчинийг анагаадаг алдартай эмч болно гэж мөрөөдөх хэрэгтэй. НБА-д тоглох Монгол сагсчин болж болно үгүй бол Гатесаас илүү баян амжилттай бизнесман болно доо гэж бодож яв. Битгий л дарга болж үз эсвэл улс төр гэсэн заваан шавхайн дотор холилдож  ёроолд  нь амьдардаг шанаган хорхойнууд шиг амьдралаа битгий үр. Наад заx нь чамаас хүн юм гуйгаад зүгээр явуулахгүй бас дээр нь над шиг гудамжны хулиганууд хэл амаар байнга доромжлоод цусыг чинь харвуулчих гээд дарамтлаад унана шүү гэдгийг л битгий март! Дээр нь нэмж хэлэхэд үнэгүй хоол гэж хаа ч байдаггүй юм. Өнөөдөр чиний найз чамайг өдрийн хоолонд даасан бол маргааш чи тэрний хоолны мөнгийг төлөх л журамтай. Юм гэдэг чинь чинь дандаа хоёр урсгалтай зам ш дээ. Өгөөтэй аваатай, ордог гардаг, ирж буцдаг л дүрэмтэй. Бусдыг гол гаргаж олсон хэдэн төгрөг бол хэзээ ч насны чинь хоол боол болохгүй гэдгийг л харин байнга санаж яв!
Дамбийжаа