1.    Товчхон

Дарамсала- Далай ламын суугаа газар. Гэхдээ энэ бол Энэтхэгийн Химчал Пара­дейш мужийн Кангра районд байх уулын жижигхэн хот. Хэдий уулан дээр ч гэлээ нэг л нэвсгэр. Чухамдаа бол Далай ламын өргөө Дарам­салагийн Маклеодганж хэ­мээх дүүрэгт байх ажээ. Яг уулын орой дээр. Маклеод­ганжийг “Дээд Дарамсала” гэх нь ч бий. Уулын орой гээд бас шалихгүй. Далайн түвшнээс ердөө 1457 метр. Доод Да­рам­салагаасаа 460-аад мет­рийн дээр. Энэ хэсгийг “Бага Лхас” ч гэнэ. Манайханд их танил болж байгаа газар. Буян заяагаа даатгах гэсэн мон­голчууд тасрахаа байжээ. Бээжин-Дели хоёрын хооронд шууд нислэгтэй болсон нь бөөн завшаан. Найман цагийн газар. Энэтхэг, Монгол хоёрт цагийн зөрөө ажиглагдахгүй. Ердөө хоёр цаг гучин минут. Делигээс автобусаар 12 цаг гаран давхиад Дарамсала хүрнэ.


2. Буян ба монголчууд

Өнгөрсөн оны сүүлээр Дарамсалад Далай лам “Баг­шийн ёог” сэдвээр лекц унш­лаа. Эртнээс улбаатай гай­хам­шигт сургаалыг өнөөгийн бидэнд тайлбарлах гэж. Буян­тай ажил. Манайхан энэ сур­гаар тийш хөвөрлөө. Замын зардалтай, завтай бас дээр нь “буян”-тай хэсэг нь. Гандан бараг тэр чигтээ. Харин Чой хамба бие чилээрхүү учир явсангүй. Жирийн сүсэгтэн ч олон. Эгээ л Монголдоо бай­гаа юм шиг санагдсан. Гэхдээ тоог нь гаргаж хараахан чад­сангүй, гээд “нүгэл” болохгүй байх аа. Энэ газар монгол­чуудын сүсэг бишрэл дээд цэгтээ хүрдэг ажээ. “Чингис хаан” нисэх буудлаас эхлээд Дарамсала хүртэл монгол­чуудын сүсэг бишрэл зөвхөн өсөх графикаар дүрслэгдэнэ. Ухаан нь, онгоц хүлээнгээ очкоовны 500-гаар муушги­даж байсан улс тэнд очоод махнаас гарна. Энэ хооронд хорвоогийн бүх юманд “нүгэл”, “буян” гэдэг хоёрхон нэр өгч эхэллээ. Харин чухам юуг “нүгэл, буян” гэдгийг тоймтой хэлээд өгөх хүн ховор. Надтай таараагүй ч байж мэднэ. Лекц эхлэхээс хоногийн өмнө Далай багшид хэдэн монгол хүн мөргөх завшаан тохиов. Бид өөрсдийгөө “буян заяа нь дэлгэрсэн улс” гэж тодорхойллоо. Далай ламтай уулзахын тулд урьдчилан зөвшөөрөл авах, цаг тохирох, хүний тоог яс тогтоох, мэ­дүүлэг бөглөх, паспортоо шалгуулах, нэгжүүлэх зэрэг “хүнд суртал” байдаг аж. Энэ бүхэн нөхцөлдөн бүтэж ор­донд нэвтрэх хүртэл “буян” л бүхнийг шийддэг хэмээн турш­лагатай “буян”-тан айл­гана. Бидэнтэй орох байсан хэдэн хүний “буян нь дутаж” Делигээс гарч амжаагүй тул төдий тооны хүний “буян дэлгэрэв”. Бусдын “буян”-ыг дэлгэрүүлсэн тэдний “буян дутсан” биш харин бусдад “буян боллоо”. Хэрэмний дотор хүлээл­гийн жижиг сэхээвч байх аж. Тэнд сандал ширээнээс гадна олон модон цар тавьсан байх нь “өргөл барьц”-аа цэгцэлдэг газар болохыг илтгэнэ. Хэдий нэлээд тооны монгол байсан ч хоорондоо толхилцож, ха­раал урсгах хүн гарсангүй. Ямар нэг илүү үйлдэл “буян”-д нь сэв суулгана гэсэн үү эсвэл Далай ламтай нүүр учруулах болсон “буян” нь номхотгов уу, бүү мэд. Харц, суудал, амьсгаа нь хүртэл намуун зөөлөн аястай болов. Энд ирээд худалдаж авсан эрхиэ эргүүлэн амандаа маа­ни гөвтнөцгөөнө. Манайхны “буян” жигдэрчээ. Нэг сэргэ­лэн “буян”-тан зургийн аппа­рат­тай ороод ирсэн байна. Уул нь ийм зүйл хамгийн хориотой. Гэхдээ энд сэргэ­лэн зан үнэгүйднэ. Гагцхүү бидний “буян”-д ганц аппарат багтаах нөөц байжээ гэсэн үг. Мөргөлчид хадагнаас гадна бөөрөн дээрээ тусгай үгтэй мөнгөн аяга, дугтуйтай мөнгө, ноолууран цамц гээд хэр хэрээрээ өргөл зэхсэн байх аж. Төдөлгүй Далай ламын өргөөний хүлээлгийн тан­химд орууллаа. Бидэн дээр хоёр ч төвд нэмэгджээ. Нэг нь өвгөн лам, нөгөөх нь Норвегиос ирсэн “даши дэ­лэк”-ээс өөр төвд хэлгүй ч үндэснийхээ дээлийг өмссөн ахимаг насны төвд эр. Ингээд хүлээсэн мөч ирж биднийг хонгилд дуудан гар­гахад Далай лам тосон авч эхнээс нь ээлж дараалан адис хүртээлээ. Дараа нь биднийг ордны гадаа байраа эзэлсэн хойно Далай лам дунд ирж зогсон зураг татуу­лав. Мөргөл ерөнхийдөө дуус­чээ. Гэтэл хэн нэг нь “энийг одоо яах вэ” гэж туршлагатай “буян”-тандаа хандлаа. Тэ­рээр бүх хүний гар дахийг нийлүүлэн Далай ламаар “үлээлгэх”-ээр хамгаалалтын албаны хүнийг гуйв. Далай багшийн амьсгалаар илбүү­лэх гэсэн зүйлс нь мөнгө төгрөг, хадаг яндар, даллагын уут бас улаан, шар, эрээн утас ажээ. Төдөлгүй “шид” орсон зүйлс эзэн эзэндээ эргэн ирж бид гадагшаа гар­лаа. Ордны хашаанаас гараад “буян”-аа баталгаажуулан дахин зураг татууллаа. Хүн бүхэн өөрийгөө “буян”-тай гэдэгт итгэл төгс болсон харагдана. “Буян” дутвал Далай багштай авахуулсан зураг тэр чигтээ эсвэл зөвхөн тухайн хүний дүрс нь гар­даггүй гэх яриа сэтгэл эмзэг­лүүлнэ. Энд иррациноль сэтгэхүй бүрэн ноёлдог юм.


3. Сүсэг ба “сүн чэ”

Хуваарьт өдрөө лекц эхэл­лээ. Уг нь жинхэнэ сү­сэгтэн үүнийг төвдөөр “сүн чэ” буюу “их айлдвар” гэж нэрлэнэ. Бас “ном айлдах”, “ном тавих” ч гэнэ. Агуулгын хувьд бол буддын шашны багшийг шүтэх ёсны тухай лекц байлаа. Энэ удаагийн лекц ерөнхийдөө монгол­чуудад чиглэсэн гэх үг бидний “буян”-ыг арвижуулж, тэр хэрээрээ “нүгэл”-ийг нимгэл­нэ. “Сүн чэ” эхлүүлэх ёслолд монголчууд түлхүү оролцов. Далай багшийг ордноосоо гарч ирэн суудалдаа хүрэх замд монголчууд багцалсан хүж барин дагалдана. Монгол унзад уншлагын ян татна. Лекцийн дундуур өдөрт нэг удаа 4-5 монгол Далай ламд мандал өргөнө. Тэгэхдээ Дээрхийн гэгээнийг ном сур­гаалаа айлдаж буйд нь талар­хал илэрхийлэн бяцхан барьц барина. Тэр нь ойролцоогоор нэг хүний 500 ам.доллар гэж сонсогдсон. Харин нэг мун­гинуу эр хамаг мөнгөө барь­чихаад хагасыг нь эргүүлж авах арга байна уу хэмээн лам нарыг царайчилж явсан. “Буян”-аа нэмж, “нүгэл”-ээ нимгэлмэр гэж, баахан инээ­сэн. Ер нь инээдтэй юм биш­гүй. Лекцэнд суугаа улс хүний өөрийнгүй үүрэглэнэ. Бүр хурхирах ч тохиол гарсан. Гэхдээ хажуу дахь нь “буян”-ы сэтгэлээр сүвээ рүү нь хатгаж “нүгэл”-ийн нойрыг нь үргээнэ. Гэвч тусаар бага юм билээ. Ингэн ингэн энд суух хэрэг байна уу гэж бодогдом. Зарим нь “буян”-ы сэдвээр буу хална. Лекцийн дундуур уламжлал ёсоор цай, боов тараахад биеийн чилээ гаргах сайхан боломж гардаг аж. Сураагүй хүнд удаан завилж суух гэдэг хэцүү. Өглөөнөөс үдэш хүртэл нэг суудлаараа. Дундаа нэг завсарлана. Энэ үеэр зөвхөн монголчуудыг махгүй бас үнэгүй хоолоор дайлна. Сандал, ширээ бүхий хооллох тусгай талбай хүртэл зассан байлаа. “Өргөлд өгсөн бүх мөнгө энэ бүхэнд яг таардаг гэсэн” гэх далд са­наагүй “буян”-лаг цуу сонсог­доно. Махгүйгээс бусдаар сайхан амттай хоол. “Буян”-ы үеэр мах идэхгүй, дан ногоо. Гэхдээ ургаж, төлжөөд, хагдардгийг нь бодохоор но­гоо ч гэсэн амьтай мэт санаг­дана, “нүгэл” л байх даа. Далай багшийн төвдөөр айлдсан номыг үндэстэн бүр өөрийн хэлээрээ орчуулан богино долгионоор цацсан юм. Богино долгионы радио бай­хад л болно. Монгол орчуулга өнөө л хэдэн зууны тэртээх хэлээрээ... Ялгамжаатайд номолсон дор... гээд л. За­римдаа хоцроод байгаа бо­лол­той, гэнэт авцалдаагүй юм яриад унана. Лекцэнд ирсэн хэрнээ гартаа үзэг, цаас барьсан хүн өдрийн од шиг. Харин хамт ирсэн нэгнээ харцаараа бүртгэж “буян заяа”-г нь тодорхойлно. “Сүн чэ-н дээр харагдахгүй юм аа” гэдэг үг “Чиний буян ч дээ” гэсэн утгатай. Уул нь энэ лекцийг Маклеодганжийн хаа­на ч богино долгионы радио­гоор сонсож болно. Далай багшийн лекц сүсэг биш­рэлээр дамжин сэтгэлд уус­на. Сүсэг байхад “буян” нь хаачих вэ. Баруунтайгуур суусан хятад (тайвань) гэлэнмаа Далай ламын бараанаар л мэлмэрүүлээд унана. Бай­чихаад бүр эхэр татна. Тэгс­нээ хөхрөөд явчихна. Уул нь Далай багшийн ярианд тийм реакц үзүүлэхээр зүйл нэгээ­хэн ч байгаагүй билээ. Сүсэг нь түүний сэтгэлийн жолоог булаасан биз ээ, зайлуул. Энэ тал дээр тэр энэ гэж ялгагдах юм бага. Хар нь ч, шар нь ч, цагаан нь ч адилхан. Зарим нь зүгээр л төвлөрөлд орохыг хичээн суугаа харагдана. Мэдээж ухаарч ойлгох гэж эрмэлзэн суух хүн байлгүй яахав. Хүний сүсэг янз янз. Гаднаас нь хараад мэдэж болох биш. Далай ламын сүр бараа хэний ч өвдгийг бохи­руулна.










 Үргэлжлэл бий
2007 оны 12 дугаар сарын 15-28