Унхиагүйн ЛАЙ 

Улныхан гэгчээр монголчуудад ардчилал ахдав уу? МАН-ын дараалсан үнэмлэхүй ялалт бахтай ч хэт тасархай нь “монгол сонгогчид хэн бэ” гэх факт мөн үү? Мөн. Сонгогчид итгэлээрээ нэг намд ингэж нэгдсэн гэхэд эргэлзээтэй. Нуулгүй хэлэхэд яг л коммунист сонгууль. Бидний сэтгэхүй либериаль ардчиллаар амьдрах өдий юм уу. 4-р анги төгсөөгүй малчныг их сургуульд оруулсантай ижил бүдүүлэг монголчуудад барууны ардчилал чөлөөт зах зээлийн программ хүнддээд байна уу. Адгийн Монголд ардчилал гоёдолгүй яахав гэж тавлан жуумалзах гүрэн ч бий дээ.

Монголын бараг бүх сонгогч МАН руу ханардаг ч өнгөрөгч сонгуулиар сөрөг хүчнээр цангагчид дураараа дургигч МАН-ыг хазаарлахуйц санал өгсөн. Найман жилийнхээ луйвар хулгайг даахгүйгээ МАН оношлоод хамтарсан засаг байгуулав. Хамтраагүй бол Л.Оюун-Эрдэнэ өдийд онхолдсон. Эрх баригчид бэргээд хууль зөрчимгүй тийм тэнхээтэй сөрөг хүчнийг сонгогчид уг нь өргөмжилсөн билээ. 8 жил цалингүй гуриатсан инээх дүр нь нүүрэндээ идэх санаа нь цээжиндээ АН, ХҮН-ын Ц.Туваан, Ж.Батсуурь, О.Алтангэрэл, Т.Доржханд нарын эрх мэдэлд нугасгүйг далимдуулаад орос гацаанд хэл үг тасрахгүйгээр дампуурсан салбараа МАН өгч бултав. Хамтарсны ачаар төмөр замын гацаа арилсан юм биш. Төмөр замыг Х.Баттулга орос олигархиудын захиалгаар гацааснаас АН оролцоогүй. Өргөн цариг, мухар төмөр зам гэх орос гацаа ардчилсан үзэлд харш. Монголчуудын тэнэгтэж буйг ажил хэрэгч хятадууд хүлээж цөхрөөд боомт холболтыг яаравчлан шууд оролцмогц хоригт ганцаардсан Орос аварга түшгээ сөрөх омог шалчийснаас манай төмөр зам сохрын заяа завагт гэгчээр хөдлөв. Миний болхи таамаг ийм. 16 жил гацаж 31,5 тэрбум долларын ашгаа алдсан-хөдлөшгүй үнэн ч Х.Баттулгыгаа баатар цолонд зүтгүүлж, түүний ялыг Ж.Оджаргалд тохох Л.Оюун-Эрдэнэ ерөнхий сайдын хугаршгүй тэмцэл харамсалтай нь түүний баярлам гарааг булингартуулав.

Зохиолчид аль ч намд харшилтай. Би ч тиймэрхүү. Дарга болгохгүй бол жир гишүүн байж тэвчдэггүй нөхдийнхөө хорхойг АН, ХҮН дарж, шинжлэх ухааныг шүтсэн гавлуудаар бүтцээ сэлбэж, намынхаа онолд нягтраач. Хөгжилд хурд нэмэх хөгшин залуу лидер танай намуудад байна уу? Байвал ардчиллыг үерлэн дэмжих багачууд жилээс жилд олширч гарааныхаа зураан дээр тэмүүлж байна. Намаа самарчаад ялалт өгсөнгүй гэж туних шившиг. Юун түрүү багаар ажиллаж сур. Дарга болох амбицаа АН-ын лидерүүд нэгд эрэмбэлдгээ боль. Улсаа баяжуулж, ядуусаа өөд татахаа голлодог лидер Монголд алга. Өвгөн би хоёр гол намдаа ухаан суухыг хоёуланд нь ерөөж бичдэг. Сайн муу хэлүүлсэн залуус ная гарсан буурайг энэ үүдээр харах эсэхээ өөрсдөө мэдтүгэй. Бүгдийг чинь бурхан өршөөг. Унхиагүйн лайг сануулахаар залуусын биеэр туулаагүй түүхийг дор тодруулъя.


Нэгдэлжсэн түүх. Маршал Чойбалсангийн мал өсгөх анх дугаар 5 жилийн төлөвлөгөө амины мал сүргээрээ хувиа борлуулж, хорхойд хоргүй аж төрж асан малчдын хувьд дайрлага дайрсан билээ. Энэ улаан түйрэн босоход би 9 настай байж. Маршалын мал өсгөх анх дугаар 5 жил 1949-өөс 1953 онд явагдсан юм. Малчдыг мөн ч тамласан даа. Харгис гэж жигтэйхэн. Манай нутагт олон айл дааж давшгүй албан журмын ноогдолд хамаг малаа хуу хамж өгөөд нутгаасаа оргон зайлсан бөгөөд зарим нь баривчлагдахын даваан дээр гэрээ ч ачаад нүүж амжилгүй бариатай чигээр нь нутаг дээрээ орхиод санд мэнд зугтсан юм гэнэ лээ. Хэдэн ч юм жилийн дараа хөсрий тооно нь хар нутаг дээрээ хэмхрээд хэвтэж буй нь хирд хийлгэдэг байсан гэдэг юм. Малгүй хоосорсон ч төрж өссөн нутагтаа байя гэхэд “малгүй ч гэсэн албан журмынхаа дутууг засагт заавал гүйцээж тушаах ёстой” гэдэг ялаар шоронд хийх гэж хавчаад байлгасангүй. Ийнхүү эгэл даруу малчид коммунизм гэгч дээвэргүй шоронд зовжээ.

Энэ аймшигт төлөвлөгөөг Маршал сэдээгүй, өлсгөлөнд нэрвэгдсэн ЗХУ манайхаас авдаг мах, цөцгийн тос, ноос ноолуур, хөөвөр хялгас, арьс шир болон янз бүрийн ашигт малтмалуудаа дааж давшгүй нэмэгдүүлж, мөн хөлөөрөө гардаг адуу, үхэр, хонь, ямааг хэтийдсэн тоогоор олшруулахыг Чойбалсангаас шаардаж байсан тухай тэдний дунд өрнөсөн ярилцлагын тэмдэглэл архивт үлджээ. Улаан орос нөлөөгөө тэлж дэлхийг эзэгнэхээр сэвж, байдгаа зэвсэглэлд хуурайлснаар хоосров. Иргэний дайнд угийн ядуу тариачны Орос өлсгөлөнд нирвэгдэж, Монголын малыг 200 саяд хүргэ гэж ерөнхий сайд П.Гэндэнд тулгаснаар “баяжигтүн” лоозон гарсан түүхтэй. 9 сая малыг Кремль 200 сая болго гэж даажигнаагүй нь мэдээж. Дор хаяж 70-80 саяыг 200-д хүргэ гэхээ орос ухаан тооцно. Тэгэхээр 1921 онд Монголын мал 9 сая байсан гэх ухуулга худал болох нь үүгээр илэрдэг юм. Бүр Лениний үед өлсгөлөнд унасан Оросод Монгол улс 20 мянган амбан шараа үнэ төлбөргүй өгч асныг МАХН ард түмнээс чандлан нуужээ. Буянт малынхаа хүчинд өлсөж үзээгүй монголчуудад цусаа ханалцах хувьсгал, 5 жилийн төлөвлөгөө, нэгдэл мэт нь илүү зан-орос гай байлаа.

Анхдугаар таван жилийн төлөвлөгөөний ширвэлтээр улсын хэмжээнд малаа барсан ардууд нутгаасаа оргож хотод ирээд, амьдрахын эрхээр том, бага ширний өмхий үйлдвэр, ноос угаах амбасын үеийн фабрикт ажиллав. Энэ тухай БНМАУ-д ажилчин анги төрөв гэж МАХН (одоогийн МАН) баримт бичигтээ бахархалтайгаар мөнхөлсөн байгаа. Түүхэн үнэнээрээ бол Маршалын мал өсгөх харгис чанга төлөвлөгөөнд ширвүүлж, модоо барьсан гуйлгачид хотод бөөгнөрч, заваан балиар хүнд хүчир хар ажилд нухлуулж, доромжлогдсоныг нам засгийн мэргэн бодлогыг ухамсарласан тэргүүний малчид сайн дураараа ажилчин ангийг бүрдүүлж, социализмыг гардан байгуулж эхлэв гэж мандуулдаг.

Мах сүү, ноос ноолуур, хялгас хөөвөр, арьс шир тэр ч байтугай өөхөн тос хүртэл-малаас гарах ашиг шим болгоныг цөлмөх маш хүнд даалгавар малчдад тулгаад ноормоо гүйцээж чадаагүй иргэдийг шоронд ачиж эхэлсэн. Малчид буянт малаасаа цөхөрч гүйцсэн. Ямар сайндаа мянган толгой малаа төлөвлөгөөтэй нь зүгээр аваач гэж гуйдаг малчид гарсан бөгөөд чиний ялтай малаар би яах юм бэ гээд авах эзэн олдохгүй байхав дээ. Хувийн хөрөнгө-мал сүрэг малчдыг ингэж яланд унагадаг гай болж хувирсантай зэрэгцүүлээд малаа нэгдэлд зүгээр өгөөд сайн дураараа нэгдлийн гишүүн болох уу гэсэн санал МАХН орос заавраар тавив. 

Ялтай малаас салахын түүс болсон Монголын бүх малчид нэгэн дуугаар уухайн тас нэгдэлд элссэнийг нам засаг юу гэж сүр бадруулсан гээч. “Нийгмийн өмч, хамтын хөдөлмөрийн давууг гүн гүнзгий ухамсарласан ардууд сайн дураар 99 хувь нэгдэлжсэн нь 1921 оны ардын хувьсгалтай тэнцэх түүхэн гавъяа боллоо” гэж албан ёсоор тунхаглаж баяр хөөр болж байлаа. Ардын хувьсгал нь ч хуудуугаар дүүрнийг бишгүй бичсэн. Нэгдэлжих хөдөлгөөний ялалтыг Ю.Цэдэнбалын гавъяа гэж түүхэнд мөнхжүүлсэн нь МАХН түүхэндээ зөв дүгнэсэн ганц баримт нь! Хайрлах хямгадах оноосон эзнээсээ хагацсан Монголын бүх сүрэг Ю.Цэдэнбалын мэдэлд очсон гэхэд болно. Хэдэн сая мал хөлөөр нь хил давуулахыг тэр л шийднэ.

Анх дугаар таван жилийн хэт чанга төлөвлөгөө өтгөн сүрэгтэй өрхийг самрах зорилгоор шуурсан нь анхнаасаа андашгүй байв. Малч ажилсагтаа сүргээ өсгөсөн айлууд золиослогдсон билээ. Тэднийг яваандаа хөрөнгөтөн болох элементүүд гэж оношлоод зүйл бүрээр хяхан хавчиж, аль мууг нь үзсэн. “Нударган, ангийн дайсны үлдэгдэл”-тэдэнд өршөөл байх ёсгүй хэмээн сүрдүүлж айлгав. Чинээлэг өрхүүдийг хоослохоор тэдний албан журмыг дааж давшгүй чанга ногдуулна. Эд хогшил гэх жаал юмаа бүгдийг ноос ноолуур хялгас хөөвөрт хамж өгөөд шоронгоос мултарна. Хичнээн ч мал, хичнээн ч түүхий эдээ тушаагаад копий улаан мөнгө олдохгүй. Мал хөрөнгөө зүгээр өгчлөө гэж хэлэх үг байтугай тийм бодол ч айсандаа тэр үеийнхэн тээж явсангүй. Бүгд хувь заяандаа л гомдож явсан байх.

Тарсан түүх. “Хэн нэгдэл байгуулсан билээ? Бид байгуулсан” гэж сагаж явсан дарга нар нэг өдөр “Нэгдлийг тараая, малыг малчдад” гэх лоозонтой нүүр тулаад бут цохихоор босон харайтал цаана нь социалист лагерь ардчиллын цунамид сүйрч харагдав. Зальтай тийрэнгүүд тэр дороо ардчилагчдаас өрсөж, амь наана там цаана манаргаж очоод малчдыг “Та нар яагаад нэгдэл байгуулсан бэ? Нэгдлээ бушуу тараа” гэж сандаргажээ. 

Нэгдэл байгуулсан яланд дарга нар бус малчид унах нигуртай болоод явчхав. Дарга нар сүржин уриа цуурайтуулахдаа шалгарсан мэргэжилтнүүд юм чинь үзүүлээд өглөө. Тэд 180 градус эргээд “Хувийн өмч мандтугай” гэж ура хашгирч, малчдыг бушуу түргэн зах зээлд ор гэж адуу мал хөөж буй мэт хэрцгийгээр захиргаадлаа. Нэгдлийн дарга нар нэгдлийн дансанд байгаа бүх мөнгийг хаман авч гадаад дотоодод эргэлдүүлж, мөнгө унагаж баяжаад, нэгдлийн мөнгийг тоо ёсоор буцаагаад байршуулчхав. Мөнгө угааж хөрөнгөжсөн дарга нар ардчилал, чөлөөт зах зээлийг мандуулахаар олны толгойд сонгуулиар аслаа.

Нийгмийн өмч бүрдүүлж, хамтын хөдөлмөр зохион байгуулж явсан МАХН-ынхан ардчиллаар ширээнээс ширдэгт унавал зах зээлд олонтойгоо зэрэгцэн уралдах болно. Баялаг бүтээх чадваргүй коммунист хэнхгүүд нэг зураанаас хүн амтайгаа эрх тэгш өрсөлдөхөөс айв. Хувалзанд хурдлах хөл заяасангүй. Чөлөөт өрсөлдөөн тэдэнд-үхэл! Азаар хувалзнуудад мэхлэгдэх масс бэлэн байлаа. Овсгоо анхилгүйдээ зах зээлд бие дааж өрсөлдөх шалгуураас хулчийсан, эзэнгүй нийтийн өмч мөрөөдөгч шүдтэй тулмуудын хөлс гаргахгүй цатгалан амьдрах бэртэгчин хүслийг пост коммунистууд дөрөөлж, хувьсгалт намаар бизнес хийсэн нь амжилтад гялс хүрэв. Тэд тийм ажилд ардчилагч нараас туршлагатай нь сонгууль бүрээр илэрлээ. Эрх мэдэл, мөнгөтэй болсон хувьсгалт намын зүг зах зээлийн ширвэлтэд хийссэн унхиагүй барлагууд хошуурав. Хэрэггүйг хэрэгтэйгээр солиход монжиж явсангууд хэрэгтэйд дахиж эзэн суугаад монжиж эхэлдэг. Нэгдэлжсэн ба тарсныг давтахгүйн тулд хүний эрхийг өндөрт мандуулж яваарай.


Залхууд өлсгөхөөс өөр эмчилгээ үйлчлэхгүй. Залхуугийн ходоодны мухрын хүсэл-биеэ зүдрээхгүй тансаг агаад үнэгүй амтатнаар бульдаж амьдрах. Цатгалан амьдраад ханахгүй-баяжих! Мэдээж сул олзоор. Ийм паразит зан ардчилал чөлөөт зах зээлд харш. “Ажилсагт зол, лазанд хохь” хатуу зарчимтай өрсөлдөөн залхуучуудад гай. Өрсөлдөж амь зуух тэдэнд бөөн яршиг-амьдын там. Залхуучууд чөлөөт зах зээлийг хараадаг шалтгаан-ердөө энэ. Хумслах, бэлэнчлэх монжооч дадлыг нийгмийн гэх эзэнгүй өмч асаажээ. Лазан залхуу хувалзнуудад нийтийн өмч далай мэт бэлэн хоол. Эзэнгүй өмч шимэгчид-коммунист онолоороо ардчиллыг шүүмжлэхдээ зангарагтай ч зах зээлд өөрсдөө хуруугаа ч хөдөлгөхгүй баяжихаар 30 жил эх орныхоо шим шүүсийг ховдоглон соров. Залхуучууд хөлс гаргах ясны дургүй. ХХI зуунд залхуураад жаргах сиймхий хуулийн засаглалд хумигдсаар ч шимэгчдийн заль давамгайлсаар. 

Үүрэндээ бужигнах үй түмэн шоргоолж шиг азийнхан ажилсаг агаад журамлаг. Тэгвэл бид? Бороо орж нар төөнөснөөр ногоо ургаж гол урсана. Мал ногоо идэж ус ууна. Монгол хүнд оролдох ажил бараг гарахгүй шахам. Зайлшгүй гүйцэтгэх нэг ажил бий. Тэр нь хутгаа бариад хот руугаа орох. Тархиа дайчлах өөр хэрэгцээ малчдын түүхэнд бараг гарсангүй гэж би гутрах бахдахын аль нь болохоо ялгахгүй бичдэг. Тааваараа лазагнадаг ч түүхэндээ гэдсээ мурийлгалгүй аж төрсөн монголчууд чөлөөт зах зээлийн өрсөлдөөний тоосонд булагдав. Машин компьютер телевизор хөргөгч гар утсаар өрсөлдөх тухай мэдээж би яриагүй. Тийм нарийн салбараас бид байтугай орос ах шахагдсан. 

Коммунист Монгол хэрхэн ардчиллагдав? Юутай ч урагшгүй харц нараа увайгүй ноёд нь шулж тансаглалаа. Ухаалаг нээлт-брэндүүд овсгоотой хувийн хэвшлээс төрөмтгий гэсэн. Уран сэтгэмж нүүдэлчдийн гавалд заяасан эсэх-бүрхэг. Таван хошуу малынхаа арьс ширийг боловсруулж чадахгүй 30 жил илжилж хаялаа. Нүүрсээ угааж коксоо галт тэргээр зөөж үнэ хүргэхээс 20 жил зугтаж орос ахаа долоов. Ардчилал чөлөөт зах зээлийг ашиглаж чадаагүй шившгээ Чингисийн удам хүлээхгүй-бурууг хол ойрын хөршдөө чихээд түншлэх нөхөдгүй ад болж хаягдав. Сэтгэх дасгал дутагдсанаас хатингаршиж үхэжсэн нүүдэлч-малчны тархинд юун бизнес, юун брэнд, юун патент. Оросыг магтах, Хятадыг муулахад л оюун нь дөнгөж хүрнэ.

Энхрий хайрт нэг нам, суут ганц жолоодогч тахин шүтдэг коммунист хэвшил чөлөөт зах зээл ардчилалтай гал ус шиг. Гэвч гол түгжээ-хуулиар амьдарч үзээгүй залхаг монгол хүн. Хязгааргүй нутагт цөөхүүл төрсөн-монгол хүнд хууль бөөн лай. Хуульгүй амьдрах ертөнцийн жаргал гэж хөөрдөг. Дэлхийн дээвэр дээрх 3 сая нүүдэлч малчны амьдралд хууль журам нутагшсангүй. Амлалтаар сонгогдох, халамжаар амьдрах хоёр ихэр юм. Манай өнөөдрийн жаргал юм. Маргааш өдрийн дампуурал юм. Иймэрхүү дуу байлуу. Журамлаг чанар хүний төрмөл араншин биш. Хүн ажил хийж ядрах дургүй. Биеэ амар байлгахыг хичээнэ. Нэг үгээр хүн адгууслаг. Гэвч амьдралын хатуу сорилтод хүн бүр хөдөлмөрлөж, хүн бүр хуулийн дор захирагдах болсноор журамлаг нийгэм үүсчээ. Олондоо татвар-хаялгаа хүртээж яваа баялаг бүтээгч залуусаараа би бахархдаг өвгөн. Шимэгч-паразит нарт би бусдын адил дургүй. Залхуучууд өлсвөл ямар ч брэндийг урлаж чадна гэх онолтой зохиолч гэж байгаа.


Тээглээ. Бид яагаад хөгжсөнгүйв? Хөгжилд юу тээглэв? Дөнгөж сая мэдлээ. Бидэнд ганцхан тээглээ байна. Тэр ганц тээг маань монгол хүний залхаг дадал аж. Дасаад-ялимгүй мэт ойлгогддог бидний элдэв муу зан гол түгжээ аж. Арвин баялаг өтгөн сүрэгтэй цөөн монголчууд хангалуун амьдрахад ямар ч саад алга. Бидний мах бодид агуулагдах журамгүйн гень л чөдөрлөөд байна. Монголчууд залхуу, үрэлгэн, ажил голно, юу ч мэдэхгүйюу ч чадахгүй атлаа тансаглах сэхүүн зантай, хоосон улс төржихийг баялаг бүтээхээс дээгүүр эрэмбэлнэ. Хаан ширээний төлөөх дажин сайд дарга болох тулаанд шилжсэн. Ухаан хүчээ дайчлан өрсөлдөж амьдраагүй, хэдэн малаараа баярхуу мангар нүүдэлчид, намрын дулаанд амжиж хөеө ноохойлдог хулганаас ч дор. Баялгийн сан бүү хэл маргаашаа мартаад байдгаа гударчихна. Өндөр хөгжилтэй орны ганган шаавай иргэдийг дуурайж сээхэлзэхдээ биеэ үгүйлэхгүй. 

Сагсуу зан нь Чингис гэх мэт дайнч хаадын баталгаагүй домгоос угшилтай ч ачир дээрээ арчаагүй хулчгар. Уулын цаанаас омог нь сүржин ч орос хүн харуут гөлөг. Бөглүү дов жалгынхан зожигтоо гадаад хүний өмнө арчаагүй бүрэг, урьдын хэллэгээр интернациональч бус, одоогийнхоор даяаршлын бус. Адгуус мэт амиа дөнгөж аргацаасан нүүдэлчид өдөр хоногийг бие амар залхуурч өнгөрөөдгөө олдошгүй жаргал-амны хишиг гэж бахархана. Мөнхийн ганцаардлаас залхсандаа найрлаж наадамдах дуртай. Хөгжилдөх нэхэл яалт ч үгүй-хоол унд мэт хүчтэй. Архинд нугасгүй атлаа даахгүй, шартаж шараа тайлсаар сэхэхгүй үхдэг. Нүүрс алт зэс төмрийн хүдэр мэтээрээ олсон ялимгүй ашгаа бэлэнчилж гударчаад хуримтлал байтугай хоногийн хоолтой хоолгүй тарчиг. Шинэ үеийнхэн хоцрогдлоо коммунист онолд чихнэ. Хуучинсгууд сэхээгүйгээ ардчилал зах зээлд тохно. Хөгжил өөрсдөөс шалтгаалдаг атал бид гэмээ бусад руу түлхэж биеэ цэвэрлэхдээ гаргууд. Өөрийн сул тал руу өнгийдэггүй зан нь ясных. Лусаас хичнээн хишиг хайрлаад, донор орнууд хичнээн тусламж өгөөд журамгүй бол өөдөлдөггүй аж. Тийм замбараагүй улсаас хөрөнгө оруулагчид зай барьдаг нь ч илэрлээ.

Өөдгүй монгол араншин хаанаас эх аваад байна? Өөдгүй монгол авир айл гэрийн замбараа загалгаагүй хэвшлээс ундраад байна. Одооны залуус болохоо байлаа гэж хөгшид биеэ цэвэрлэх эрхгүй. Хөгшчүүд ч ёс журмаа яс баримталж яваагүй бас л хүмүүжилгүй бүдүүлэг амьтад явсан. Зөв амьдрах дадлыг үр удамдаа хэвшүүлэхийн үнэ цэнийг монголчууд ухаарсангүй. Гэр бүлд зөв хатуу дэг, журамлаг чанга дадалгүйгээс монгол хүн муугаа засахгүй үр хүүхэддээ удамшуулж иржээ. Дэг журам аав ээжээс үндэстэй гэх гээд байна би.

Төр засгаа зүхэж жагсахын хажуугаар хааяа ч болохноо хүн бүр өөр лүүгээ өнгийгөөч. Гэртээ барьсан тавьснаа мэддэггүй, замбараа загалгаагүй иргэд гадаа гараад хотын дүрэм сахихгүй. Гэрийнхээ эд хогшилд гамгүй хүн нийтийн өмчийг хайрлана гэж саналтгүй. Гэр нь бохир бол гудамж нь бохир л байж таарна. Гудамж нь балиар бол хот нь балиар л байх жишээтэй. Гэрийнхээ буртагт дөжирсөн заваан хүний нүдэнд гудамжны хог, хотын бохир өртөхгүй. Тийм хүмүүс нийтийн эзэмшил газрын ямар ч бохирт үл эмзэглэнэ. Цэвэрч хүн заваан хүнээс сэжигч зангаар ялгардаг. Гудамжинд шүлсээ хаядгаа аягандаа нулимж буйтай адил цээрлэдэг болж сурахсан. Тэгж заншихсан. Оюутны байранд янз бүрийн орны залуустай цуг амьдрахад зарим салан палан оюутныг нөхөд нь “Чамд үүнийг ээж чинь зааж өгөөгүй юм уу” гэж зэмлэхийг олонтаа сонссон. Энэ нь гэр орны хүмүүжлийн тухай яриа байж. Орцонд нус шүлсээ нулимаад байдаг хүүхдээ эх эцэг нь болиулаач.

Барилга барих, зам тавих, түүхий эд боловсруулах технологи ярих өвгөн-надад ахадна. Ямар ч мэргэжлийн монгол хүн ажлаа хийхдээ технологийнхоо горимыг хатуу сахьдаггүй. Монгол хүн хоол хийхдээ орцын хэмжээг граммаар, чанах хугацааг минутаар хэмждэггүй нь нийтлэг зуршил. Мах ногоо амтлагч зэргээ монгол хүн граммаар бус нүдэн баримжаагаар шийддэг. Хүн төрөлхтөний үе үеийн тогоочдын ур чадвараар шалгарсан шилмэл технологи бий. Хоолны технологийг монголчууд улстөрөөс их доогуур дугаарладаг гэхэд бүү гайх. Монголчууд хоолны технологи мэтийг басамжилдаг ихэрхүү даргамсгууд атлаа чадах юмаар маруухан. Дөчийн бедоны хорхог дэлхийн хоолны дараалалд хойноосоо аман хүзүүдсэн. Тарган хонины махаар солонгос зочноо шахна. Өөхтэй мах монгол хүнд сайхан байдаг юм чинь вьетнам хүнд олдошгүй хоол гэх яриатай. Улс үндэстэн хоолны амт чанараар өрсөлдөж жуулчид татдаг. Ашиг нь валют. Бидний наад захын тээглээ энэ. Хоол хийх зааврыг тоож баримталдаггүй пээдгэрүүд аварга бүтээн байшгуулалтын технологийг яс мөрдөнө гэдэг гонж. Тэр ч бүү хэл аминд тулсан хөдөлмөр хамгааллын дүрмийг монголчууд ширхэгчлэн сахидаггүйгээс гэмтэж амиа алддаг. Барилгаас унаж осолдоно. Энэ чинь том жижиг аль ч журмыг сахидаггүй монгол хүн өөртөө тарьдаг гай. Хөдөлгөөн бүрээ тооцдоггүй салангаасаа болж үхдэг. Үргэмтгий сортоотой малаасаа ч мэдрэмжгүй.

Хятадууд мөнгөжихөөр гарааны бизнес-өөрсдийн бүтээл хулхи ба хулхи бус бараагаар дэлхийн зах зээлд панз үсэргэв. “Авбал авбаа, байвал байваа”. Тэдний арилжааны зарчим ердөө энэ. Хямд бараа хүчээр тулгаж монжоогүй. Өрсөлдөх ур чадвараа алхам алхам нэмсээр эд бараагаа брэнд болгож үсрэнгүй хөгжив. Улс төр давамгайлах, эдийн засаг илүүрхэх хоёрын ялгаа үлгэр авбал бидэнд ил харагдана. Гэвч бид эдийн засаг гэхээсээ өчүүхнээ мэдэхгүй улстөрөөр оволзоно. Аварга хотын нэг дүүргийн анзааны эдийн засагтай, тийм дүүргийн хүн ам шиг 3-хан сая атлаа дэлхийн хэмжээний том том арга хэмжээнд далдагнаж, баруун зүүний том удирдагч нартай ижилсэж, өчүүхэн төсвөө үрж галзуурна. Хэмжээгээ мэдэхгүй хүүдэгнэхийн оронд 100 сая атлаа даруу Вьетнам шиг сэм шургуу хөгжөөд авахсан. 

Монгол хүний эцсийн зорилго-дарга болж улстөржих. Алх тоншоод журмын нөхдөө нохой шиг зандрах дуршил галзуу. Даргамсаг авир дагнаад хөгжихгүй нь МАН, АН-ын гучаад жилийн бүтэлгүйтэл нотлов. Урагшгүй албатад ухаангүй ноёд гэдэг. МАН, АН-ын барианы зурвас дампуурал байх вий. Монгол тархи аврахгүй нь тодров. Зэс кокс гэх шороо нь яадаг юм бол. Залхуу иргэд, залхаг өрхүүд буруутай ч гол нүглийг олон удаа улирч сонгогдсон эрх баригчид тарьсан. Тэд өөрсдийхөө хэмжээнд дөхөх залгамж үе байхгүй мэт хамраа сөхнө. Тэдэнд хүрэх байтугай илүү гарах залуу олон болжээ. Эрх баригчид өөрсдийгөө ард түмний шилмэл сорууд гэж хэлдэггүй ч тэнэг дүр нь тэгж бардамнаад байдаг. Тэднээс дөнгүүр лидерүүд 30 жил удирдсан бол эрдэс, малаар баян Монгол өдгөө Казахстантай мөр зэрэгцэж яваа. Үүнийг нийтээр гадарладаг ч эмзэглэдэггүй үхээнц зантай. Хэнэггүй манууст-зоогдсон балчгаасаа сугаръя гэх тэмүүлэл хэзээ хуйлрах бол? 

Чөлөөт зах зээлийн шударга өрсөлдөөний нарийн дэг журамд замбараагүй монголчууд дээд талдаа ч доод талдаа ч гологдов. Ардчилал, чөлөөт зах зээлд буруугаа тохолгүй өөрсдөө буруутай гэх монгол хүн олшроосой. Өөрсдөө арилгаж дөнгөх өөдгүй дадал зуршил зөндөөн. Тийм тээглээнүүдээ ядаж даваач. Муугаа сайжруулж, тэнгис мэт баялгаа хөгжил болгож чадахгүй даанч дээ. Муу нохойн гэдсэнд шар тос зохидоггүй гэдэг. “Хөгжлийн гол тээг журамгүй залхаг монгол хүн” гэж би насны эцэст хувийн дүгнэлт хийв. Тээж яваа муу зуршлаа хуучин онтойгоо хамт үдээд шинэ жилдээ хийморьтой дэвжихийг ерөөе. 

2025-02-24