Монгол хүн хэн боловч төрөхөөс үхэх хүртлээ хэвийн боовтой насыг бардаг. Уламжлал, бэлгэдэл, үндэстний ижилслийг илэрхийлэгч хүнсний энэ бүтээгдэхүүн бидэнтэй хамт өнө удаан жилийг туулахдаа төдийлөн өөрчлөгдөөгүй юм. Үлэмж хэмжээний өгөгдлөөс авсан мэдээллээр маргаашаа цогцлоох ирээдүйд ч монголчууд бид хэвийн боовоо хаяхгүй. Хаях аваас Монголоо алдана. 

Хэвийн боов ба төрийн бэлгэдэл

Өндөр гэгээн Занабазарын зүүдэнд ургасан хэмээх домогтой соёмбо үсэг бүхий шашны шар туг.

Төвөдөөр дамжин Монголд дэлгэрсэн шарын шашинтай хамт олон соёл нэвтэрсний дотор идээ ундааны зүйл чамгүй. Тэдний нэг нь тавгийн боов. Гэхдээ төвөдүүд Монголын зарим нутагт хавсай, самнай гэхчлэн нэрлэдэг зузаан, гонзгой дөрвөлжин хэлбэртэй боовыг тахилд өргөж, Ло сараараа таваг засдаг. Баруун монголчуудын гөрмөл гэх цувимал боов бас Төвөд угшилтай. Шарын шашны эд хэрэглэл, соёлыг Монгол газар зохируулан өөрчилсөн Өндөр гэгээн Занабазар хэвийн боовыг бүтээжээ. Өндөр гэгээн хэвийн боовны патент эзэмшигч төдий биш. Хэвийн боовонд бэлгэдэл шингээж соёмботой уялдуулан "амилуулжээ". Соёмбыг бодитой болгоод хэвтүүлбэл хэвийн боов. Харин хэвийн боовоо босгоод тавьбал соёмбо лугаа адил харах учиртай. Давхарлаад өрчихвөл олон монголчууд эе эвээ нийлүүлээд нэг Монгол болно гэсэн санаа. Цэмцгэр өрсөн тавгийн оройд залдаг боргоцой хэлбэрийн боов зэндмэнийг бэлгэднэ. Богд хааны тамгын бариул зэндмэнийг ийн оройд нь залснаар улсын дайтай улс гэдэг агуулгатай болдог. 

Хэвийн боов ба шашны бэлгэдэл

Шарын шашны Замбуулин буюу манай орчлонг дүрсэлсэн танка зураг.

Хэвийн боовоор зассан тавгийг шашны утгаар ч тайлбарлана. Энэ тохиолдолд орой дээрх боргоцой нь Сүмбэр уулын бэлгэдэл. Нэг ёсондоо зассан тавгаараа Замбуулинг бүтээлээ гэж үздэг. Долоон үеэр өрвөл Сүмбэр уулыг тойрсон долоон алтан тив, долоон нуурыг төлөөлүүлж буй хэрэг. Мөн төвөд хэлний долоо гэдэг үг “мөнгө” гэх утгатай. Даллагын ном дотор долоотой холбоотой зүйл элбэг. Харин монгол хэлний “долоо”-г долоох буюу “авах” гэдэг утгаар тайлах нь бий. Арван гурван үеэр өрвөл III Далай ламын Алтан ханд өгсөн 13 Гомбо бурхны бэлгэдэл. Арван гурав гэдэг цифр монголчуудын азын тоо. Арван гурван Алтай, 13 сан, 13 Гомбо гэхчлэн 13-ын тоотой холбогдох эерэг ойлголт олон. Өндөр гэгээн мутраараа сийлсэн боовны хэв өдгөө Гандантэгчэнлин хийдэд бий. Түмэн насан буюу хас хээтэй энэ хэвээр дарсан боовыг зөвхөн Шинийн 14-ний өдрийн хурлаар лам нарт тарааж өгдөг. Лам нар тэр боовыг идэхгүй. Ойр тойрныхондоо эмтэлж амсуулна. Бүр тангийн зориулалтаар ч хэрэглэдэг. Бас даллаганы суурь болгон ашигладаг. 

Хэвийн боов ба хэлбэрдэлт

"Тунгалаг тамир"-ын энэ хэсэгт "Гавьжийн дугуй" хэмээх боовны тухай ярьдаг.

Тавгийн боовны давхар төрийн зэрэг дэв, гэрийн эзний настай холбоотой. Энэ уламжлал өдгөө ч хэвээрээ. Харин урьд айл бүхэн ууц тавьдаггүй байсан гэдэг. Цэвэр хөрөнгө чинээний асуудал юм даа. Хэдэн малаасаа татвар төлдөг хамжлагуудаас илүү шавийнхан ууц тавина. Цайны замын худалдаа арилжаа өргөжиж Хүрээнийхэн хөрөнгөжих хэрээр өрх бүр нь ууц тавьдаг, тавих тавихдаа тойруулж зассан ширээ болгонд “дагуул ууц” хэд хэдийг тавих маяг дэлгэрч улмаар жаяг болсон юмсанж. Хүрээнийхэн бүгд хэвийн боовоор таваг засдаг, түүгээрээ далдуур уралддаг уламжлал өнөө ч мэр сэр харагддаг. Энэ цагийн зарим монгол тээр шаадаг Цагаан сарын хөл хөсөөн, зарлага гарлага чухам Хүрээнийхний маягаас улбаатай. “Баян хүний бахархлын сар, хоосон хүний хохирлын сар” гэдэг яриа ч Хүрээнээс үүдэлтэй. Монголчуудын амьдрал элбэг хангалуун болох тусам боовны өндөр, ууцны томоор өрсөлдөж гарчээ. Сүүлийн жилүүдэд энэ уралдааны эрч илэрхий саарч явааг харах хичнээн таатай. 

Хэвийн боов ба стандарт

Төвөдүүдийн Ло сар болон тахил шүтээндээ тавьдаг боов.

Саяхныг хүртэл айл бүхэн боовны хэвтэй байлаа. Айл айлын боов өөр өөр. Хэвийн боовыг хэзээнээс үйлдвэрт олноор нь хийдэг болсон нь тодорхой бус. Ямартаа ч XIX зууны дунд үед Хүрээнд хятад нарийн боовны газар гурав байсныг С.Идшинноровын судалгаанаас харж болно. Энэ газрууд Цагаан сараар хэвийн боов хийдэг байсныг үгүйсгэх боломжгүй. 1936 онд Амгаланд байгуулсан “Талх, нарийн боовны үйлдвэр”-ийн нэг гол бүтээгдэхүүн нь хэвийн боов байлаа. Социализмын жилүүдэд хэвийн боовонд стандарт тогтоожээ. 1972 онд батлагдсан хэвийн боовны MNS 0461:1972 стандартыг БНМАУ-ын Үнэ, стандартын улсын хорооны 1981 оны 85 дугаар тогтоолын дагуу шинэчилж, 1981 оны зургадугаар сарын 1-ний өдрөөс мөрдсөн. Хэрэглэх түүхий эд; Техникийн шаардлага; Шалгаж хүлээн авах журам; Савлах, хаяглах хадгалах, тээвэрлэх журам гэхчлэн дөрвөн заалттай энэ стандарт өнөөдөр хэрэгждэггүй. Хэрэгжүүлэх ч боломжгүй. “Модон ба сарампай хайрцагт 20-25 кг-аар, модон дэлгэцэнд 10-15 кг-аар хажуугаар нь өрж савлана” гэх зэрэг заалт технологийн хувьд хоцрогдсон. Харин 400, 200, 130 грамм гэхчлэн заасан гурван хэмжээ бол хуучин цагийн 12, 22, 25, 32 лангийн хэв гэдэгтэй дүйнэ. Ерөөс стандарт гэдгийг өнөөдөр байж болох хамгийн доод төвшний шаардлага гэж үзэх болж. Тиймээс өнөөгийн үйлдвэрлэгчид стандарт хангасан өөрийн брэндтэй. Бид өнөөдөр брэндийнх нь нэрээр хэн үйлдвэрлэснийг нь төвөггүй мэддэг.

Хэвийн боов ба брэнд

"Суман гүн трейд" ХХК "Өлзий" хэвийн боовоо яаж хийдгийг эндээс үзэж болно.

Цагаан сарыг “Нэгдэлчдийн баяр” гэж хочлон хөдөө цөлсөн социалист солиоролд хэвийн боов өртөх шахсан ч найрын ширээндээ үлдсэн. Ардчиллын буянаар Монгол өв уламжлал ахин дэлгэрэхэд бэлгэдэл, заншилтайгаа бүрийн шинээр дахин төрөв. Монгол айл бүхэн Цагаан сараа тэмдэглэх эрхтэй болсон учир эрэлт хэрэгцээ нь нэмэгдэж, үйлдвэрлэгчид ч олширсон. Компаниудын өрсөлдөөн ч ширүүн. Социализмын үеэс нарийн боовны салбарт ноёлж ирсэн үйлдвэрлэгчдийг барьц алдуулах шинэ брэндүүд төрлөө. Урд гарсан чихнээс хойно ургасан эвэр урт байх нь хорвоогийн жам. Тосонд чанадаг уламжлалт технологийг өөрчлөх оролдого ч гарсан. Брэндүүд жор найрлагаас гадна адис, рашаанаараа өрсөлдөх болж. Хэдий ёс төр, бэлгэдэлтэй ч хэвийн боов эцсийн дүндээ хүнсний бүтээгдэхүүн учир технологи чухал. Олон хоног ширээн дээр ил өрөөтэй байдгаас хатаж хөгцөрдөг нь ч бий. Дал модны тос, маргаринаар зуурсан бол энэ замыг туулан нэг бол овоонд өргөл, эсбөгөөс хог дээр залардаг. Өрөм, шар тосыг багсарч хийдэг уламжлалт жорыг хадгалсан аваас үнэр амт, өнгө зүсээ алдахгүй байх учиртай. Ийм брэндийн нэг нь “Өлзий” хэвийн боов. “Монгол ёс заншлын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч” гэж өөрийгөө тодорхойлсон “Суман гүн трейд” ХХК энэ зах зээлийг бусдаасаа өөр нүдээр харж яваа нь бахархалтай. 

Хэвийн боов ба монгол хүн

Христийн шашинт монгол насан эцэслэхэд ч будаалгын ширээнд нь хэвийн боовоор таваг засдаг.

Хэвийн боов үйлдвэрлэгч бүхэн бусдаас ялгарах бүтээгдэхүүнтэй боловч ёс заншил, өв уламжлалаа хадгалахыг хичээдэг. Бүгд өдрийн сайныг сонгон үйлдвэрлэлээ эхлүүлдэг. Түүнчлэн шинэ тутам Монголд дэлгэрсэн шашныхан ч Цагаан сар, хэвийн боовтой холбогдох заншилтай болжээ. “Гэгээн эх Мариа” хэмээх католик сүм 2013 оноос хэвийн боов адислаж байна. Долоо дахь Цагаан сарынхаа нүүрийг үзэж буй энэ уламжлалаар уг сүм зарим сүсэгтнийхээ үйлдвэрлэлийг дэмжиж, нөгөө сүсэгтэндээ бэлэг болгон тараадаг. Боовны хэв нь Библийн “Таван талх, хоёр загас” гэдэг хэлцийг бэлгэдсэн хээтэй. Есүс таван талх, хоёр загас Ертөнцийн эзэнд өргөж ерөөгөөд олон мянган хүнийг цадтал хооллосон гэдэг Библийн үлгэрийг хэвийн боовонд шингээжээ. Монгол хүн шашин шүтлэг, үзэл бодлоосоо үл хамааран хэвийн боовтойгоо энэ хорвоог туулдаг. Монгол болж төрөөд угаалгахдаа, даахиа үргээлгэхдээ, хуримлахдаа, шагнуулахдаа, насны найр хийхдээ, эцсийн бүлэгт энэ амьдралыг орхин энгэр түшихдээ ч хэвийн боовоор таваг засуулдаг. Монгол ёс заншлын тотем бүтээгдэхүүн бол хэвийн боов билээ.