АНУ-д ирээд удаагүй байсан цаг. 2005 оны 10 сарын 31-ний өдөр Азийн Нийгэмлэгийн Вашингтон дахь салбар, Монгол улсын ЭСЯ-тай хамтран хоёр улсын харилцааны өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн тухай нэгэн сонирхолтой зөвлөгөөнийг зохион байгуулсан юм. Зөвлөгөөнд АНУ-аас Монголд сууж байсан таван элчин сайд, дипломат харилцаа тогтоохоос өмнө суух гэж байсан хоёр элчин сайд, яг тэр цагт Монголоос Америкад, Америкаас Монголд сууж байсан хоёр сайд, нийт 9 элчин сайд оролцсон юм. Олон сайдын ярианаас Монголтой дипломат харилцаа тогтоох гэж хичээн ажиллаж явсан Камман, Браун хоёрын үүх түүх миний хувьд маш сонин байлаа. Учир нь Камман алдарт монголч Поппегоор, Браун харин Өргөнгөө Ононоор монгол хэл заалгаж байжээ. Браун гуайн барааг тэгэхэд анх хараад өнгөрсөн юм. 

Үүнээс найман жилийн хойно, 2013 оны хичээлийн шинэ жил эхлэх гэж байсан үе билээ. Тэр үед миний бие АНУ-ын Төрийн Департаментын сургуульд багшилж байв. Дээрээс том дарга дуудахад нь очвоос нэг хайрцаг өгөөд, “Энэ дотор монгол хэл заахад хэрэгтэй зүйл байвал ав. Төрийн Департаментаас хэрэггүй хэмээн ирүүлсэн юм. Тавь жараад оны юм. Бараг хуучирсан биз, хэрэггүй бол хаячхаарай” гэв. Тэнхимдээ авчран ухаж үзвээс юун хаях, Онон Өргөнгөөгийн гарын үсэгтэй сэтгүүл, Хангин Гомбожавын сурах бичиг зэрэг байхын дотор Эрхэм нөхөр Уиллиам Браунд дурсгав хэмээн агуу эрдэмтэн Франсис Вүүдман Кливзийн гарын үсгээ зурсан HJAS буюу Харвардын Ази Судлалын Сэтгүүл нүдэнд эрдэнэ мэт содон тусав. Нөгөө хэдэн жилийн өмнө уулзалт ярилцлагад сууж байсан Уиллиам Браун байж таарах нь. Кливзтэй бас дотно байсан байх нь ээ. Тэр дор нь намтар түүхийг нь судалж үзвээс Лийдст монгол хэл сурч байсан, БНМАУ-д элчин сайдын яам байгуулахаар ажиллаж байсан хүн аж. 

Үүнээс ахиад зургаан жилийн дараа, ердөө 2 сарын өмнө буюу 2019 оны 6 сард Вашингтон хот орчим аж төрдөг анд Ганбат “Манай дэлгүүрээр нэг хөгшин орж ирдэг юм. Сайн байна уу? гэж мэндэлнэ. Их сонин сонин юм ярина. Бүр далаад онд монгол хэл сурч байсан гэнэ” хэмээн хуучилмагц мөнөөх Браун гуай биш биз гэсэн бодол шууд орж ирэв. Нэр нь хэн гэнэ гэсэн мань эр санадаггүй. Тэгэхээр нь Кливзийн гарын үсэгтэй Браунд дурсгав гэсэн номын хавтасны зургийг авч өгөөд “Дараа ороод ирэхээр нь энийг үзүүлээд та мөн үү?” гэж асуугаарай хэмээн захиад явуулсан билээ. Хоёрхон хоногийн дараа Ганбат залгаж байна. “Нөгөө хүн чинь мөн байна. Маш их гайхан баярлаж байна. Чамтай уулзъя гэнэ...”

Уулзах ёстой хүнтэйгээ уулздаг л юм гэдэг энэ. Ингээд бид хоёр хөгшнийг Вашингтон хотын монголчуудын наадамд урьж, Элчин сайдын яамныхантай танилцуулан асарт нь залж хүндэтгэл үзүүлээд, миний бие цаг тохирон, дэлгэрэнгүй ярилцлага авахаар болсон юм. Нас сүүдэр 89-тэй, хоёр улсын харилцааны хамгийн эмзэг далд үеийн үүх түүхийг өгүүлж чадах энэ хүнээр дуртгалыг нь яриулж авах нь нэн чухал билээ. 

8 сарын 2-ны Баасанд тохирсон ёсоор ажлын дараа гэрт нь очлоо. Сайхан ааштай гэргий нь босож чадахгүй ч инээд алдан угтаж байна. “Намайг уучлаарай, эндээс нэг тэвэрчихье хүүг. Би чинь одоо 93 хүрлээ шүү дээ” гэнэ. Браун гуайтай ажлын өрөөнд нь орж, ярилцлагаа эхэллээ. 

Танилцуулга:

Уиллиам Андреас Браун:

1930 оны 9 сарын 7-ны өдөр төрсөн.

1985 онд Тайланд, 1988 онд Израйль улсуудад Онц бөгөөд Бүрэн Эрхт Элчин Сайдаар ажилласан.

1952 онд Солонгосын дайнд оролцсон ахмад дайчин

Харвардын их сургуульд Хятад судлалаар докторын зэрэг хамгаалсан судлаач.

Базарын Ширэндэв, “БНМАУ-ын түүх” номыг англи хэлнээ орчуулсан орчуулагч, судлаач.

Москва, Бээжин, Тель-Авив, Хонг Конг, Шинэ Дели зэрэг хотуудад олон улсын харилцааны хамгийн эгзэгтэй үеүдэд томилогдож байсан чадварлаг дипломат.

Израйльд Ерөнхийлөгч Рейганы Элчин сайдаар ажилласынхаа дараа тэтгэвэртээ гарсан боловч хожим байдал хурцдах үед Ерөнхийлөгч Клинтоны хүсэлтээр ахин тэнд Элчин сайдаар ажилласан нь түүний ажлын туршлага, нэр хүндийг харуулна. 

Нэг. Монгол хэмээх нэртэй Харвардын их сургуульд учирсан түүх

М. С. Танаас гол нь АНУ-БНМАУ дипломат харилцаа тогтоох гэж оролдсон түүх болон монгол судлалтай хэрхэн холбогдсон талаар тань асууж сонирхох гэсэн юм.

У. Б. Нас өндөр гарч, санах ой муудсан хүн буруу зөрүү ярих бол уу гэж эмээх юм. Гэхдээ бүхнийг эхнээс нь товчхон өгүүлэх гээд үзье. Би Бостонд төрж өссөн хүүхэд. Сургуулийн сурагч байхдаа Америкийн Нэйви хэмээх Усан цэргийн хөтөлбөрөөр Харвардын их сургуульд сурах тэтгэлэг хүртсэн юм. Тэр хөтөлбөрийн дагуу бол бид жирийн оюутны шугамаар Харвардын бүх хичээл үзэж болно, бас дээр нь усан цэргийн сонсогчийн хувиар цэрэг дайны ухаан бас судлах ёстой. 1948 онд Харвардад орж суралцаад 1952 онд төгсөхдөө АНУ-ын Марин хэмээх цэргийн хүчний бага дэслэгч цолыг хүртэв. Тэр бол Солонгосын дайны цаг билээ. Тэгээд Солонгос явлаа. Гэхдээ эргэж Харвардад ирэх нэг учир бас байсан юм.

М. С. Тэр учир шалтгаан нь таны Харвардад судалсан мэргэшил сэдэв байх. Оюутан үеийнхээ хичээл судалгаанаас ярьж өгөхгүй юу?.

У. Б. Эхлээд би түүх, ялангуяа Оросын түүхийг сонирхож эхэлсэн юм. Тэндээсээ Алс дорнодын түүх сонирхох болоод удалгүй хятад хэл соёлыг шамдан үзэх болов. Харвардын их сургууль даяар хятад хэлийг сонгосон хоёрхон оюутан байсан, багш маань агуу Франсис Вүүдман Кливз байлаа. Кливз түүх, хэл, ерөөс бүх хичээлийн шилдэг багш, Хятад судлаачаас гадна Монгол судлаач хүн, түүнээс л би анх Монгол судлал гэж анх удаа сонссон билээ. 

Кливз багш дэргэдээ унаган хэлтэн нэг туслах багштай байсан, тэр нь их алдартай нэг хятад хүний охин, айхтар чанга багш байж билээ. Өдөр болгон олон цагаар ордог, эрчимт сургалт байсан юм. Тэр бол МкКартизмын үе л дээ. Висконсин мужийн сэнатч МкКарти коммунизмын эсрэг тэмцэж байна гэж сүйрүүлж өгсөн үе, “миний халаасанд яг одоо Конгрессын гишүүн хятадын коммунист талыг баримтлагч 200 хүний нэр байна” гэж ирээд л. Хөөрхий Латтимор энэ дайралтад их өртсөн. МкКарти бас хэд хэдэн их сургуулийг коммунизмын үүр хэмээн дайрч байсны нэг нь Харвард. За тэр яахав, би төгсөөд Солонгосын дайнд сайн дураар явах болсон, Харвардын их сургуулиас надад дуртай цагтаа эргэн ирж, магистр, докторын зэргийн оюутан болоорой гэсэн бичиг хийж өгсөн юм. Ингээд 2 жил Солонгост марин цэргийн офицер байсны эцэст ерөөс эрдэм судлалын ажлаа, Хятад судлалаа үргэлжлүүлье хэмээн 1954 онд Харвардын их сургуульд буцаж ирэв. 

Алс дорнодын хэлнүүдээр зэрэг хамгаалах юм боллоо. “Хэл” биш, “хэлнүүд” гэж би олон тоон дээр хэлж байна шүү. Учир нь тэр үед ажлын зах зээл гэж маш бага, ганц хэлээр явахааргүй учраас япон хэл нэмж үзсэн юм. Ингээд япон, хятад хэл, түүх гэсэн мэргэжлээр мастерын зэрэг хамгааллаа. Тэр үед чинь эхнэр хоёр хүүхэдтэй ч болсон байсан үе. 

М. С. Тэндээсээ Төрийн Департаментад орж дипломатын ажлын гараагаа эхэлсэн байх аа? Анх яаж дипломат болохоор шийдсэн юм бэ?

У. Б. За тэр ийм учиртай. Нэг өдөр Кливз багшийн хичээл орж байв. Тав зургуулаа л суусан санагдана. Тэгж байтал нэг чухал шалгалтын тухай яриа өрнөдөг юм байна. Тэр нь Төрийн Департаментад орох шалгалт. Их хэцүү юм байдаг л гэнэ. Би ер нь үзээд алдъя гэж шийдлээ. Тэгээд өгсөн, тэнцээд 1956 оны 10 сард дипломат албанд орсон түүхтэй.

М. С. Гадаад албанд ороод хамгийн анх ямар улсад, ямар ажилд томилогдов доо?

У. Б. Анхны томилогдсон улс маань Хонг Конг. Пасспорт, аж ахуй хариуцсан ажил буюу хамгийн доороос нь эхэлсэн дээ. Тэнд хоёр ч охин маань төрсөн. Хонг Конгод ажиллаж байхдаа Тайваньд хятад хэлний дээд шатны хичээл үзлээ. Тайваньд Төрийн Департаменты сургуулийн салбар байдаг юм. Тэр хооронд бас Харвардын их сургуулийн докторантурт элсэх ам шалгалтаа амжилттай өгч, сэдвээ сонгов. 

М. С. Ямар сэдэв сонгосон билээ?

У. Б. Одоо би танд диссертацаа ном болгон хэвлүүлснээ барина. Кливз багштай ярилцаж байгаад Сүн улсын их баатар Вэн тиэн-шианы намтрыг орчуулж тайлбарлахаар шийдсэн юм. Хонг Конг, Тайвань, Сингапурт ажиллаж байхдаа өдөр шөнөгүй судалгаан дээрээ давхар суудаг байлаа. Вэн тиэн-шианы намтрыг судлаад ирэхээр Монголын түүх заавал үзэх хэрэг болно. Учир нь тэрбээр Монгол цэргийн эсрэг тэмцсэн баатар юм. 

М. С. Тэр баатрын үүх түүх, Монголын түүхтэй ямар холбоотойг ярьж өгөхгүй юу?

У. Б. Бага залуу насандаа иргэний албаны шалгалт өгч, шилдгээр шалгаран, Эзэн хаанд хүндлэгдсэн төрийн хүн байж. Тэр цагт хятадууд Монголын байлдан дагууллаас зугтан, нийслэл хот нь Ханжоуд ирсэн байжээ. Өмнөд Сүн улс авилгад идэгдсэн, эх орныхоо төлөө тэмцэх ноёд ч үгүй болоод байсан цагт Вэн тиэн-шиан сайн дурын цэрэг цуглуулж, тулаанд зэхэж. Тэгж байтал Монголын Баян гэж жанжны цэрэг Ханжоуд иржээ. Бүх сайдууд айж, өнөө муу Вэн тиэн-шианыг л хэлэлцээ хий хэмээн өмнөө түлхсэн аж. Алдарт Баян жанжин ирээд мэдээж “бууж өг” гэж. Вэн тиэн-шиан тэгтэл бууж өгөх нь байтугай “та нар одоо л ухрахгүй бол хятадууд нийлээд танай цэргийг бут цохино шүү” гэсэншүү юм хэлж байх юм гэнэ. Баян гайхсанаа “Наадхаа баривчил” гэсэн юм гэнэ лээ. Баривчлагдаад явж байхдаа оргоод, монголчуудын эсрэг овоо тэмцэж. Эцэстээ дийлэгдэн зугтаж яваад баригдаж, Ен-чинд хүргэгдэн иржээ. Ен-чин гэдэг чинь монголчуудынхаар бол Дайду, одоогийн Бээжин шүү дээ. Гурван жил шоронд суулгасны эцэст нэг өдөр Хубилай хаан өмнөө авчраад асууж гэнэ. “Чи ер нь юу хүсээд байгаа хүн бэ?” гэж. “Би одоо бол үхэхийг л хүсэж байна” гэхэд нь Хубилай “ёсоор болго” хэмээн толгойг нь авчээ. Үүнээс хойш Вэн тиэн-шианы алдар нэр Хятад даяар тархсан аж. Вэн тиэн-шианы намтар нэлээд хэд байдаг, Юань улсын үед бичсэн нь мэдээж Монгол талын барьсан, бусад зарим нь Хятад талаа барьсан байх жишээтэй. Би тэр бүгдийг харьцуулан судалж, орчуулан 1962 онд докторын зэргээ хамгаалсан билээ. Алив тэр ном аваад ир. 

(Уиллиам Браун гуай ном дээрээ гарын үсэг барин дурсгав. Диссертацийнх нь олон нийтэд зориулсан хувилбар ажээ)

У. Б. За тэгээд Сингапураас Ханой, Сайгон, Бангкок, Филиппин, Бирма гээд олон газар ажилласан, тэр бүгдийг энд ярьж барахгүй. Би ер нь маш олон ээдрээтэй асуудалтай халуун газруудад ажилласан, адал явдлаар дүүрэн намтартай хүн. Одоо гол нь БНМАУ-тай анх хэрхэн холбогдсоноо ярья.

1966 онд би Москвад томилогдов. Зөвлөлт-Хятадын харилцаа ид хурцадсан, ах дүүгийн ган бат найрамдал нь өнгөрсөн, юун найрамдал, нэгнээ хэлэх хэлэхгүй үгээр довтолж, өмнө бичсэн үүх түүхээ бүгдийг шинээр зохиож эхэлж байсан үе. Тэнд ажиллаж байтал 1968 бил үү, 69 он, сайн санахгүй байна МонЦаМэ-гийн нэг хүн өөрөө над дээр ирж байна шүү. МонЦаМэ чинь танай ТАСС мөн биз?

М. С. Мөн мөн. 

Хоёр. Монголын тал гэнэт алга болсон

У. Б. Москвад МонЦаМэ-гийн төлөөлөгч маш зоригтой, шулуун санал тавьсан юм. Яриа яг яаж эхэлснийг би санадаггүй юм, ямар ч л байсан нэг мэдэхэд л нэг хүлээн авалт дээр бид хоёр ярилцаж байсан, мань эр намайг “Манайд ирж байгаач, яриа хөөрөө байна” гэсэн юм даг. Гэрт нь очтол хоёр охин нь яг манай хоёр охин шиг хувцасласан, маш богино мини юбкатай, тод өнгийн гуталтай байх нь анх нэн сонин санагдаж билээ. Тэрбээр “АНУ-Монгол дипломат харилцаа цаг тогтоох болсон гэж танд бодогдохгүй байна гэж үү? Хятадад болж буй галзуурлыг хар л даа. Манайханд ямар санагдаж байгааг та бараг мэдэж байгаа байлгүй” гэсэн юм.

Би ч үүргийнхээ дагуу тэр доор нь дээшээ мэдээлсэн, яг тэр дороо шууд асуудал өрнөж эхлээгүй ч хожим яриа хөөрөө үнэхээр өрнөсөн юм шүү. Тэр хүн ганц тэр удаад ч биш, Америкийн тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөх ёстой гэсэн маягийн зүйлийг надад хэд хэдэн удаа тодорхой хэлсэн юм. Гэхдээ тавиад оны үед Стаплтон Рой, Куртис Камман гэж хоёр дээд түвшний дипломат монгол хэл сурч байсан, тэр үед эхэлсэн яриа бас дарагдаж байсан түүхтэй.

М. С. Тэр хүний санаачилгыг хүргэх үед яриа эхлээгүй юм бол хэзээ эхэлсэн хэрэг вэ?

У. Б. Би дараа нь Шинэ Делид томилогдлоо. Энэтхэг-Зөвлөлтийн, Энэтхэг-Хятадын харилцаа эгзэгтэй байсан үе. Нэг өдөр манай ЭСЯ-ны Төвөдийн дүрвэгсдийг хариуцсан ажилтан өөр газар шилжиж, тэр асуудал миний ажил болов. Далай ламтай уулзлаа. Миний уулзсан хамгийн гэгээн сайхан улсын нэг дээ. Миний үеийн л залуу байсан.Никсон ерөнхийлөгч болж, Америк-Хятадын хооронд яг нэг томоохон юм болох гэж байтал Далай лам Америкад айлчлах болов. Хувь хүнийхээ үүднээс би Далай ламын айлчлалыг дэмжиж байсан боловч ажлаа бодвол харилцаанд бас л асуудал авчрахаар. Дипломат ажлын явцад хэцүү юм олон тохионо шүү дээ. 

За тэр яахав, Далай лам дээр монголчууд тэр үед хүртэл очдог байсан учраас бас нэгэн холбоо гэж хэлэх гэсэн хэрэг. Шинэ Дэли дэх манай элчин сайд Боулз Энэтхэгт давхар Дипломат нийгэмлэгийн тэргүүний албыг хашдаг байсан юм. Нэг өдөр Монголоос ирсэн шинэ элчин сайд Боулзад Дипломат нийгэмлэгийн тэргүүнийх нь хувиар бараалхах сонирхолтой гэсэн мэдээ ирлээ. Би сайддаа өмнө Москвад болсон яриаг дамжуулж, Монголын тухай танилцуулсан юм. Боулз бас сонирхож, намайг тэр элчин сайдыг тосож, өөр дээрээ авчрах даалгаврыг өгөв. Ийнхүү хоёр дахь удаагаа монгол дипломаттай уулзсан, бас л сайхан илэн далангүй, дотно яриа өрнөв. Энэ мэтээр миний бие Америкийн дипломатууд дотроос Монголтой харилцсан, бас харилцаа тогтоохыг дэмжсэн хамгийн анхны хэдэн хүний нэг болсон юм.

М. С. Америкийн тал яг хэзээ Монголтой харилцаа тогтооё гэж шийдэж ажиллаж эхэлсэн юм бол?

У. Б. Тэр үүний дараахан болсон хэрэг. Далаад оны эхээр би яг Төрийн Департаментын Азийн Коммунист улсуудыг хариуцсан газрын орлогч даргаар ажиллаж байлаа. Хятад, Монгол, Хонг Конг Макаог хариуцсан газар. Монголыг хариуцна ч гэж, огт харилцаа байгаагүй учраас хариуцаад байх юм ер үгүй. Тиймээс би Монголтой харилцаа тогтоох саналыг албан ёсоор тавьсан юм. Хүнд суртал, эсэргүүцэл нэлээд тулгарсан боловч эцэстээ зөвшөөрлөө. Гэхдээ гол нь эргээд намайг “За чи тэгж их харилцаа тогтоох сонирхолтой юм бол чи өөрөө монгол сурч, Элчин сайдын яам байгуулах ажлыг эхэл” гэдэг юм байна. Би ч дуртайяа зөвшөөрлөө. Манайхан ч яриа хөөрөө өрнүүлэх үүргээ дааж авлаа. 

М. С. Ингээд л та Лийдсийг зорьсон хэрэг үү?

У. Б. Тийм л дээ, гэхдээ уг нь бол эхлээд монгол хэлийг Америктаа сурах санаатай байсан юм. Тэр цагт Америк даяар монгол хэлний ганцхан багш байсан нь Индианагийн их сургуулийн Хангин Гомбожав. Гэтэл яг тэр жил Хангин эрдмийн ажлын чөлөө аваад явчихжээ. Тэгээд сурчих хамгийн боломжтой өөр газар нь Англи, Лийдсийн их сургууль, Онон Өргөнгөө багш болж таарсан юм. Ингээд 1973 оны 1 сарын эхээр эхнэр, дөрвөн охиноо Америкад үлдээгээд Лийдсийг зүглэлээ. Төлөвлөгөө ёсоор би тэнд 3 сар монгол хэл үзнэ, тэгээд дараа нь Улаанбаатарт Элчин сайдын яам байгуулна.

М. С. Энэ завшааныг ашиглаад та манай уншигчдад Өргөнгөө Онон багшийнхаа тухай ярьж өгөхгүй юу? 

У. Б. Би Англид иртлээ Өргөнгөөг Америкийн иргэн гэж мэдээгүй юм. Тэгтэл Оуэн Латтимор дөчөөд оны сүүлээр хоёр өвөр монгол, нэг ар монгол хүнийг Америкад авчирсны нэг нь Онон Өргөнгөө байж. Өргөнгөөг Латтимор монгол судлалынхаа эх сурвалж болгон ажиллаж байтал миний өмнө дурдсан МкКартигийн галзуурал эхэлж, ажил төрөл юу ч үгүй болжээ. Хөөрхий Өргөнгөө бүх ном, толь бичгээ зарж, аяга таваг хүртэл угааж амь зууж байсан гэнэ. Америкийн улс төрчид Латтиморыг тэгж ад үзсэн нь Британийн либералиудын хувьд таатай боломж болж, эрдмийн хүрээллийнхэн нь Лийдст урьжээ. Латтимор тэнд Хятад судлалыг эхлүүлэхдээ Онон Өргөнгөөг хамт авч иржээ. Хожим тэр хоёр хамтдаа Монгол судлалыг мөн Лийдст үүтгэсэн түүхтэй. Монгол, англи, хятад, япон хэлэнд нэвтэрхий хүн байлаа. 

М. С. Латтимор бас танд хичээл заав уу?

У. Б. Латтимор намайг очиход тэтгэвэртээ гарчихсан, Парист амьдарч байсан юм. Үе үе айлчилж ирнэ. Цөөн уулзсан ч сайхан сэтгэгдэл үлдээсэн хүн. Сүүлд “БНМАУ-ын түүх” номыг орчуулж хэвлүүлэхэд гайхамшигтай сайхан шүүмж бичиж Сандэй таймст хэвлүүлж билээ. 

М. С. Дипломат харилцаа тогтоох төлөвлөгөө бүтэлгүй болсныг Америкийн тал хэзээ яг тодорхой мэдсэн бэ?

У. Б. Намайг тийн сурч эхлэх үеэр миний өмнө дурдсан, нөгөө монгол хэл Поппегоос сурч байсан Стаплтон Рой НҮБ дээр очиж Монголын НҮБ дэх сайдтай ярилцаж. Сайд маш их баярлаж, харилцаа тогтооё хэмээн за зү болсон аж. Ингээд бүтэн гурван сар өнгөрлөө, ямар ч мэдээ байдаггүй шүү.

(Энэ удаад би Браун гуайд хууч хөөрөв)

М. С. Саяхан Монголын Гадаад явдлын яамны орлогч сайд асан Д. Ёндон гэж хүний дуртгал хэвлэгдсэн. Тэнд яг таны өгүүлж буй 1973 оны эхний хэдэн сард юу болсон, яагаад манай тал алга болсон тухай өгүүлж. Таныг сонирхвол ярьж өгье.

У. Б. Маш сонин байна. Алив яриач хө.

М. С. Таны хэлсэн бүх үйл явдал, АНУ-ын төрийн Департаментынхан НҮБ дэх Монголын элчин сайдтай уулзаж бүх зүйлийг тохирсныг уг номд батлан дурдаж. Тэгээд Монголын талаас дипломат харилцаа тогтоох өдрийг 1973 оны 4 дүгээр сарын 18-ны өдрөөр сонгож, 4 дүгээр сарын 7-ны өдөр Пунцагноров сайдад цахилгаан утас илгээжээ. Тэгтэл манай төлөөлөгчийн газраас огт хариу ирдэггүй гэнэ. 4 сарын 17-ны өдөр тэсвэр барагдаж, Нью-Йорктой шууд холбоо барьтал тийм цахилгаан огт аваагүй гэсэн аж. Манай дипломат албаны бүх нууц цахилгаан тэр үед Прагаар дамжиж явдаг байж. Тэгтэл тэр цахилгааныг Прагаас “нэг их урт гар” хулгайлчихсан байсан аж. Гадаад цахилгаан утас бүгд маш нарийн кодтой, тэрийг манайхан маш өндөр үнэ төлж ЗХУ-ын Аюулаас хамгаалах байгууллага, КГБ-д хийлгэдэг байсан юм байна. Тэгэхээр тэд бас захиаг замаас нь унших, устгах чадвартай байж.

Харилцаа тогтоох өдөр судрыг хэд хоногоор сунган яриа хэлэлцээрээ үргэлжлүүлж байсан боловч өнөөмх яаралтай цахилгаан утас очихдоо 2 хоног, ирэхдээ 7 хонох зэргээр удааширч саатсаар байсан тул манай ГЯЯ-ны сайд Ринчин Москвад очиж, шууд асуусан байна. ЗХУ-ын ГЯЯ-ны орлогч сайд Кузнецов хүлээн авч уулзаад, “АНУ-Монгол харилцаа тогтоох асуудлаар хоёр намын төв хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга нарт ярилцах зүйл бий” гэсэн аж. 4 дүгээр сарын 29-ний өдөр. Нөгөө таны сургалт дуусаад Монголд ирж байх ёстой үе мөн биз. Ингээд хоёр намын дарга буюу Брежнев, Цэдэнбал хоёрыг ярьтал бас харилцаа тогтоож чадахааргүй боллоо. 

Цэдэнбал дарга Брежневтэй уулзах хүртэл бас л тодорхойгүй хугацаа. Та тэндд монгол хэлээ үзсээр, 1973 оны 8 сар гарахад Цэдэнбал дарга ЗХУ-д амрахаар болж. Бүх зүйл Брежнев Цэдэнбал хоёрын уулзалтаас шалтгаалахаар болсон тул манай дипломатууд ч чих тавин, догдлон хүлээж байжээ. Гэтэл Цэдэнбал ЗХУ-д байхдаа Брежневтэй биеэр уулзаж чадсангүй. Тиймээс утас залгаж, ЗХУКН-ын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга К. Ф. Катушевтай ярьж, Брежневт АНУ-тай харилцаа тогтоох саналтай байгаа тухай дамжуулж өгөөч гэж хүсжээ. Ю. Цэдэнбалыг яг Москвагаас нисэх гэж байхад Брежневийн туслах А. М. Александров онгоцны буудал дээр ирж уулзаж. Тэгээд Брежнев “түр азнаж байна уу” гэж хэлүүллээ гэсэн байна. Тэр түр азнах нь тэгээд 1987 онд хүргэж дээ.

У. Б. Миний таамаг яг л зөв байж дээ. Том ах нь оролцчихлоо гэж би мэдрээд л байсан юм. Та бүхнийг тэнд тэгж “түр азнаж” байх хооронд 3 сар монгол хэл сурах миний бие жил илүү сурчихлаа. Гэхдээ бас хайран эрдмээ хоосон үрээгүй ээ. Нэг өдөр би Онон багшдаа “Хэл ч гайгүй сурлаа, Монгол ч чимээгүй боллоо, хоёулаа хүнд хэрэгтэй юм хийвэл яасан юм бэ?” гэж хэлэв. Тэгээд Латтиморыг Парисаас нэг ирэхэд нь ярьж байгаад Монголын түүхийн коммунист хувилбар буюу “БНМАУ-ын түүх” номыг орчуулж хэвлүүлэхээр тохирсон юм. Латтимор найз Ширэндэвтэйгээ ярьж зөвшөөрөл авсан. Ингээд тэр ажил дээр 9 сар суусан даа. Өдөрт 14-18 цаг ажилласаар байж, 1974 оны зун дуусгаж, Харвардын их сургуулийн хэвлэлээр гаргасан. Харилцаа тогтоож чадаагүй ч монголчууд өөрсдөө өөрсдийнхөө түүхийг харж бичсэн нэг ийм ном англи хэлт уншигчдын хүртээл болсон билээ.

Гурав. Кливзийн ном эзгүй байшинд хэвтэж байгаа

М. С. Кливз бол бүх түүхэн дэх хамгийн агуу монгол судлаачдын нэг. Та тэгтэл тэр хүний шавь нь байдаг. Монгол уншигчдад Кливзийн тухай ярьж өгвөл их сонин байх сан.

У. Б. Кливз огт гэрлэж байгаагүй, бүх амьдралаа судалгаанд зориулсан хүн. Тэтгэвэрт гарахынхаа өмнө Нью-Хампширт нэг их том эдлэн газар худалдаж авсан юм. Тэндээ бүх номоо аваачсан. Массачусэтс мужид хичээл заадаг хүн, Нью-Хэмпширд эдлэн авдаг их сонин байв. Бараг 600 га газар авсан байх шүү. Нэг фермийн хуучин байшинтай. Тэр байшингийнх нь гал тогооноос бусад бүх өрөө монгол ном хийгээд Монголын тухай номоор дүүрэн. Шалан дээр өрөөд, таазаа хүртэл тулгачихсан, орох гарах зайгүй шахам байдаг сан. 

М. С. Тэр их ном одоо хаана байгаа бол?

У. Б. Уг нь Кливз тэтгэвэртээ гарахдаа Монголтой холбоотой бүх номоо Харвард-Енчиний хүрээлэнгийн номын санд өгөхөөр шийдсэн юм. Кливз гэхдээ ганцхан зүйл хүссэн. Цуглуулгыг нь салгахгүй, тэр чигээр нь нэг номын сан болгон хадгалах. Гэтэл Харвард-Енчиний хүрээлэн зөвшөөрсөнгүй, бүх номыг нь салангид номоор тооцож, хаа байрлах ёстой, тэр газар нь тавина гэлээ. Кливз “тэгвэл үгүй” гээд бүх номоо аваад үлдчихсэн. Хамгийн сүүлд намайг сонсоход хамаг ном нь Католикийн нэг жижиг сүмийн хонгилд хэвтэж байна гэж байсан. Та номын санд ажиллаж байгаа гэсэн. Сурвалжилж тэр номыг олж үзэхийг хичээгээрэй. Ихэнх нь Монголын нууц товчоотой холбоотой юм байх ёстой. 

М. С. Кливзийн Монголын нууц товчооны орчуулга хэвлэгдсэн, харин эрдэм шинжилгээний тайлбар болох бараг бүх насных нь хөдөлмөр огт гараагүй. Монгол судлаачид үүнд их харамсдаг юм. Яагаад хэвлүүлээгүй нь та мэдэх үү?

У. Б. За тэрний зах зухыг би мэднэ ээ. Кливз Харвардын их сургуулийн хятад хэлний профессор Хунг гэж ахмад багштай өдөр бүр уулздаг байсан юм. Уиллиам Хунг гэж шөнийн шар шувуу байлаа. Шөнөөр ид ажиллана. Кливзийн өдөржин хичээл заагаад харих цаг, Хунгийн ажиллахаар ирэх цаг хоёрын яг хооронд буюу оройн 5 цагт тэр хоёр уулзаж цай ууна. Тэгээд Нууц товчоог хэлэлцэнэ. Кливз бас тэр үед энэ Арлингтонд амьдарч байсан Бельгийн хар лам Мостарттай Монголын нууц товчоог бас байнга зөвлөдөг байсан, Мостарт нас өндөр гараад хараагүй болсон доо хөөрхий. 

За тэгээд Хунг тэр хоёр нэгдэхээс тавдахь хүртэл өдөр бүр тэгж уулзана. Хунг хятад талыг нь барина, Кливз монгол талыг нь барина. Ингэсээр байж тэр хоёр профессор мэргэжлийн болоод хувь хүний хувьд дотно сайн андууд болж. Хунг нь хавьгүй настай, хятадаар бол Кливзийнхээ багш нь болохоор хүн. Тэгээд Кливз Нууц товчооны галиг, тайлбар, асар том бүтээлээ дуусгаад хэвлүүлэх гэтэл нэлээд олон хэсэг нь Хунгийн саналаас өөр байсанд найз-багшийгаа эвгүй байдалд оруулахгүй, гомдоохгүй гээд хэвлүүлэхээ больчихсон юм. Ердөө л тэр. Насных нь хөдөлмөр шүү дээ.

М. С. Их л өвөрмөц хүн байж дээ?

У. Б. Агуу хүн л дээ. Бас тийм сонин. Харвардад мань хүнийг “үлэг гүрвэл”-д тооцдог байлаа. (инээв) 13-р зууны монгол хэлний үйл үг гээд л судлахаар чинь тэгж нэрийдэх нь мэдээж л дээ. Миний өөрийн бодол бол одоогоос тавь, зуун жилийн дараа ч Монгол судлалд Кливзийн бүтээл гялалзсаар л байх болно. Гэвч тэгж дүгнэх эрхийг танд үлдээе. Би монгол судлаач биш. 

М. С. Поппегийн “Дуртгал”-д Кливзийг гэнэтхэн судлаач найзууддаа өгүүлэл бүтээлээ явуулахаа болиод, холбоогоо тасалсан тухай бичсэн байдаг. Тэр юу болсон юм бол?

У. Б. Тэрийг би бол мэдэхгүй юм. Агуу профессор гэхэд бас их энгийн хүн шүү дээ. Бүр сүүлд, тэтгэвэртээ гараад нэлээд удсан хойно нь би нэг очиж уулзсан юм. Тель-Авивд элчин сайдаар сууж байсан цаг маань бил үү дээ? Кливзийн гэрийн ойрхон нэг сайхан цанын бааз байсан юм. Тэддэх өдөр очно, тэдэн цагт уулзъя барья гэж тохироод, би бас далимаар нь цанаар гулгаад авахаар боллоо. Тэгээд цанын баазын машины зогсоол дээр ирсэн чинь мань профессор тэнд нэг их зузаан өвлийн хувцас өмсчихсөн, томоо долоовор хурууны зураг барьчихсан, машинуудыг ийш тийш нь зааж явуулан, зогсоолыг нь олж өгч байх юм. Тэгсэн, гэртээ зүгээр суухаар илүү мөнгө олж байгаа нь тэр гэнэ. Харвардын алдартай профессор хүн шүү дээ. Миний машины яг хажууд нэг хятад гэр бүл машинаа тавилаа. Кливз ч над дээр ирж, бид хоёр тэр хүмүүстэй хятадаар ярилцсан, нөгөө хятадууд машины зогсоолын ажилтан нэг хөгшин, хажууд нь паркалсан нэг америк нөхөр, хоёул хятадаар чөлөөтэй ярьж байгаад ихэд гайхаж байж билээ.

Тэгээд багштай би өдрийн хоолны цагаар уулзсан юм. Бэлэг болгон нэг ном авчирснаа өгтөл тэр ном дээрх Хубилай хааны элчийн нэг бөгжний зургийг харсан дороо “Аюутугай” гэж байна гээд л шууд уншиж байж билээ. 

М. С. Ямар ном дээр тийм монгол бичигтэй бөгж байсан юм бол? (Браун гуай гэрэг пайзыг андуурсан байж магадгүй М. С.)

У. Б. Аа нэг Католикийн ламын тухай ном. Мөнгө төгрөгтэй холбогдол уу, охид бүсгүйчүүдтэй тоглол уу, ямар ч байсан цөлөгдөөд, загалмайтны дайнд хүчээр явж, Ойрх Дорнодод үлдээд, тэндээсээ зүүнш явсаар байж Монголд ирсэн хүн. Гадаад хэлийг нь ашиглаад Хубилай хаан аян дайныхаа өмнө илгээдэг элчээ болгож. Бууж өг, үгүй бол үнсэн товрог болгон гэдэг үгийг хэлдэг элч...

гэх мэтчилсэн ярилцсаар бидний яриа өндөрлөв. Дараа уулзахдаа Д. Ёндон гуайн тэр номыг авчраарай, би харин чамд Дилова хутагтын намтрын англи орчуулгын хуулбарыг Латтимороос авч байснаа өгье хэмээн тохиролцоод салав. Бас монгол хэлний ном авчраарай, мартсан монгол хэлээ сэргээж үзье гэж захиад үлдсэн дээ, Браун гуай.