Сэтгэлийн огторгуй нь цэлмэсэн хүн ертөнцийн эд баялаг, тансаг сайхны дунд амьдравч тачаал шуналд баглагдахгүй. Ядуу зүдүү, бохир буртаг дунд оровч уур бухимдалд автахгүй. Агшин бүрийн мөнх бусыг сэрж мэдэрч, ухамсар сэхээлэг амьдарна.


Бурханы шашны хөлгөн судруудад өнгөт ертөнцийн дээд төвшин, оюун гэгээрлийн оргил орныг Агниста гэж нэрийдсэн байдаг. Бурхан багш төгс жаргалант дүрээрээ заларч байдаг энэ оргил диваажингийн гэгээ тоост замлинд гийх ерөөлд учиг шаглаж, Агнистын гэгээ цувралыг гаргаж байна. Энэ цувралаар эрт, эдүгээ үеийн билгүүн ухааны сонгодог зохиолуудыг сорчлон нийтлэх зорилго тавьж буй. “Үнэнийг үл мэдэх мунхаг нь зовлон гутамшиг бүхний үндэс” гэж Бурханы номд айлджээ. Ийм төөрөгдлийн ангалаас аврах эрхэм хөтөч нь билгийн мэлмий нээсэн мэргэдийн сургаал айлдвараас өөр юу сан билээ.

Цувралын эхний боть болгож, “Тогмар ложон” хэмээх номыг утга уялдах зарим сургаалын хамт толилуулж байна. Их гэгээнтэн Жана Лодойжанцангийн туурвисан эл сургаал бичгийн хэлний тансаг найруулга, зохист аялгууны чамин хээнцэрлэлээс хөндий байхыг хичээж, энгүүн хүүрнэл, сургамж яриа хэлбэрээр зохиогдсон нь уг зохиолынхоо үзэл санааны онцлогт нийцүүлсэн гүн сэтгэлэг буйза. Мөхөс орчуулагч энэ онцлогийг нь хадгалан орчуулахыг зорилго болгов. Энгийн орчуулга хийхийн тулд зарим талаар уламжлалт орчуулгын хэвшмэл загвараас зайлсхийх шаардлага гарсныг дурдъя.

Сонгодог гүн ухаан хэзээ ч хуучрахгүй боловч, түүнийг илэрхийлэгч үг хэл нь орон, цагийн байнгын хувьсалд орших зүй тогтолтой. Монголын их сэхээтэн Агваанбалдан цорж “Толь тунгалаг боловч тоосыг нь арчихгүй бол царай харагдахаа болино. Түүнчлэн эртний мэргэдийн утга төгс шастирууд байвч тухай бүрт шинэчлэн тайлахгүй бол утгыг эс ухаарна” гэж хэлжээ. Шинэ хэллэг, тайлбар нь хуучин хэлбэрт цочрохоо больсон нойрмог оюун санаанд сэдээлт болох хүчин зүйл юм.

“Мартагдсан хуучин зүйлийг шинэ гэж тодорхойлдог” гэсэн цэцэн үгийг эшилж бодвол энэ шастир агуулгын хувьд ч цоо шинэ. Учир нь, гэгээрлийн замд орох асуудлыг хөндсөн энэ сургаал дотоод чанад руугаа нэвтрэхийг эрмэлздэг дорнын соёл, тэр тусмаа Буддын шашин суртлаар зуун зуунд соён хүмүүжиж, амьдарч замнаж ирсэн номч өвгөд, бишрэлт өтгөсийн үр сад бидний хувьд мартагдсан хуучин зүйл яахын аргагүй мөн. Өнөө цагийн эгэл жирийн сүсэгтэн байтугай шашин номын үйлчдийн хувьд тийм л байна. Гэвч уншихгүй байхын аргагүй, ухаарахгүй байхын эрхгүй ном судар бидэнд өвлөгджээ.

“Амьдралын хүлээснээс ангижрах нь амар амгаланд хүрэх цорын ганц боломж, оюунлаг шилмэл хэсгийн судлагдахуун болсон сонгодог гүн ухаан” гэж тодорхойлсон энэ шастир бүхэлдээ гэгээрлийг эрэгсдэд зориулсан гарын авлага юм. Тийм тэнгэрлэг хүсэл зоригтон, хувь ерөөлтөн дэндүү цөөн гэдгийг ч энд хүлээн зөвшөөрчээ. Угаасаа буддизмын жинхэнэ мөн чанар нийтийн бус, оюун санааны дээд төвшнийхөнд хандсан байдаг. Бурхан багш:

Гэр бүлийнхээ төлөө хар амиа золь.
Хүй элгэнийхээ төлөө гэр бүлээ золь.
Хотол олны төлөө хүй элгэнээ золь.
Хосгүй гэгээрлийн төлөө бүхнийг золь.  
                (Дармапада)

гэж айлдсан нь энэ ховор хувь заяа амьдралын эрэл эгээрэл бүхний оройд оршихыг хэлжээ. Цац суварга орой руугаа улам нарийсдаг жамтай. Агуу үйл хэрэг агуу золиос шаарддаг ч гэж болно. Энэ бүхнийг хатамжлан туулж гэгээрэгсдийн гайхамшигт замнал, нигүүлсэл авралыг нялхас төсөөлөхөд бэрх ээ.

Гэхдээ  чандмань эрдэнийн хэлтэрхий ч болов сэтгэлчлэн бүтээх шидтэй, мөнхийн рашааны дусал ч болов анагааж амилуулах увдистай гэдэг. Амьдралаас сэтгэл ангижрах ухаарлын өчүүхэн хэлтэрхийг зүрхэн тольтдоо энхрийлж чадвал зүг чиггүй эрэл ундааслын цөлд бэдэрсэн золгүй тэнүүлчин сэтгэл ханамж, амгалан таашаалын эх булгаас цангаа тайлах хувьтай.  Жинхэнэ буян заяа, олз омог гэгч тэр буйза.

Өнөө үед хүмүүс жаргах бус, жаргалтай болж харагдах гэж амьдарч, өрсөлдөх болсон нь үнэн. Адгууслаг өрсөлдөөнд амьдралын язгуур утга учраа марттал дарамтлуулсан хөөрхий хүн төрөлхтнийг өрөвдөн нигүүлсэж, иргэншлийн хуурамч багийг энэ номд хуу татжээ. Хүсэл шуналын хэрэгцээг гадна орчноос нийлүүлэлт хийх замаар хангахыг аз жаргал гэж ойлгодог хэвшмэл үзэл бодлын гав гинжийг тасалж, байнга эрэл хүсэл болж байдаг аз жаргалаа цоо шинэ өнцгөөс, бүр тодруулбал дотоод эх булгаасаа олж харах эрх чөлөөг заажээ. Ахуйг шүтсэн үзлийн эсрэг тулаанд энэ ном оюуны хийрхэл, сэтгэлгээний шоглоомоор биш, Энэтхэг, Төвдийн их гэгээнтнүүдийн амьдрал тэмцэл, эрэл хайгуулын охь болсон чин зүрхний үгсээр илд бамбайгаа хийжээ. Энэ үзэл санаа нь чухамдаа Теравадын бикхү, Махаянын бандита, Тантрын сиддха, Зэнгийн даяанч, Нинмава, Сажава, Гаадамба, Гаржүдба, Гэлүгва багш нарын гэгээрэлд хүрэх өвөрмөц арга барилаар өнгө ялгарсан буддизмын олон урсгал чиглэлийн эх ундарга,  Буддагийн гэгээрсэн жинхэнэ түүх юм.

Бүр цаашилбал, өрнө дорнын бүхий л шашин суртахуун, үе үеийн богд мэргэдийн амьдрал үйлсэд ямар нэгэн хэмжээгээр агуулагдсан, хүн төрөлхтний оюун санааны нийтлэг үнэт зүйл ч мөн. Гэхдээ цэгцэрсэн үзэл, ухамсарт зорилго, дотоод хөгжлийн арвин туршлагаараа амьдралын хүлээснээс ангижрах Буддын номлол нь эртний Грекийн киникүүд мэтийн хэлбэрдмэл загвараас хавьгүй гүн сэтгэгдэл төрүүлдэг. Энэ бол амьдрах хэлбэрийн биш, агуулгын тухай гүн ухаан. Ахуйлаг амьдралаас оюунлаг амьдралд шилжих дотоод дэвшлийн гүн ухаан.

Хүйтэн цэвдэг байдлыг номлосон мэт энэ сургаал адгуусны зөнгөөс давж чадаагүй өмчирхлөө хайр гэж боддог тэнэглэлийг биш, харин тэр бэртэгчин үзлийн манан дундаас гарч чадсан тулдаа хэнд, хэзээ, яаж туслахаа ойлгосон, өөрийгөө огоорсон тэнгэрлэг хайрыг сургажээ. Уйтгартай, идэвхгүй байдлыг хамгаалсан мэт энэ сургаал уулын орой руу хүр чулуу зовж зүдэн гаргаад, эргээд өнхрөхөд нь дахиад эхэлдэг дуусашгүй тамын ял Сизифийн хөдөлмөрт биш, харин дотоод хөгжил дэвшлийн утга учир төгс, ирмүүн тэмцэлд уриалжээ. Хүлцэнгүй, дорой байдлыг номлосон мэт энэ сургаал дайсан бүхнээ алах тангараг тавиад, эцэстээ өөрийгөө хөнөөж дуусдаг Антираксын тэнэг омгорхлыг биш, харин “Би” гэгчийн боолчлолоос ангижирсан эрх чөлөөний суу залийг магтан дуулжээ. Даржин даруу байдлыг номлосон мэт энэ сургаал хуурамч хээнцэрлэл, цаасан цэцэг шиг үзмэрийн амьдралыг биш, харин хээр талын үнэр анхилам агь ганга шиг жинхэнэ амьдралын гоо сайхан, төгс таашаалыг нээжээ.

“Тогмар ложон” үзчихээд тогоогоо үүрч уул руу яваад, маргааш нь хагарсан тогоо, хонхолзсон ходоодтой хүн эргэж ирсэн тухай хошин яриаг хууччуул хэлэлцдэг. Энэ бол эл судрыг үг төдий ухаарч, амьдралаас ангижрах номлолыг хэлбэр төдий хэрэгжүүлэх гэсэн гүехэн ухааныг шоглосон шүүмж. Амьдралаас сэтгэл ангижрах нь ахуйгаас биш, харин ахуйн шуналаас ангижрахыг хэлдэг. Энэ нь гэгээрэл буюу дотоод чанаддаа нэвтрэх үйл явцын эрхээр аяндаа бий болох болзол нөхцөл болохоос, туйлын зорилго ч биш. Ийм оюунлаг шалгуураар хэмжүүр хийхгүй бол нөгөө л төөрөгдөлдөө хөтлөгдөн гэр орноосоо дайжиж, тэнэж гуйланчилж, мансуурч, амиа хорлогчдыг энэ сонгодог гүн ухаантантай эндүүрэхэд хүрнэ.

Жишээ нь, алдар хүнд, эрх баялагт учраас Далай лам амьдралаас сэтгэл ангижирсан хүн биш гэж нотолж болохгүй. Аминцар зорилгодоо хэзээ ч ашиглаагүй тэр баялгаа алдсан ч, эзэгнэсэн ч Далай ламын ширгэшгүй дотоод эх булгаас ундарч байдаг инээмсэглэл нь мөнөөх хэвээрээ байх чадварыг амьдралаас сэтгэл ангижрах гэж ойлгож болох юм.

Юутай ч, амьдралыг цоо шинээр харах боломж өгсөн ухааны гэгээ зургаан зуун жилийн тэртээ бичигдсэн энэ судраас цацарч байна. Ийм гэрэл оюун санаанд хаван ороход нийтлэг загварчлалаар урт удаан хугацаанд үүсч бэхжсэн үзэл бодлын хана хэрэм ганхаж, дотоод ертөнцийн үймрэлд ордог. Ийм зөрчил дунд өнө үргэлжилсэн, магадгүй үхэн үхтэл ч үргэлжлэх байсан (Буддын номлолоор цаашид ч үргэлжилж болох) будангуй нойрноос сэрэх алтан агшин гялсхийдэг билээ. Үе үеийн гэгээнтнүүд тэгж л гэгээрчээ.

Агнистын гэгээ 15 цуврал ном шинэчилэн хэвлэгдлээ.