Синдикат Ток нэвтрүүлэг. Дугаар №5

В.ГАНЗОРИГ: Сайн байцгаана уу? Манай урилгыг хүлээн авч хүрэлцэн ирсэн Ардчилсан намын  залуухан, халуухан гишүүд та бүхэнд баярлалаа! Өнөөдрийн манай дугаарт улс төр судлаач О.Чулуунбилэг, эдийн засагч Ч.Отгочулуу, АН-ын ҮЗХ-ны гишүүн Ц.Туваан, АН-ын гишүүн М.Чимэддорж нар оролцож байна. Энэ удаагийн сэдэв бол Ардчилсан Намын шинэчлэл. Та бүхний хувьд шинэчлэгдэх шалтгаан болон үндэслэлийг юу гэж харж байна вэ?

М.ЧИМЭДДОРЖ: Ардчилсан нам өнөөдрийн нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн системд оршин тогтнохын тулд зайлшгүй өөрчлөгдөх ёстой болсон. Өөрчлөлт гэдгийг нь аваад үзвэл нэгдүгээрт, энэ намын үзэл баримтлал, үнэт зүйл гэдэг юм байсан уу? Байгаа бол тэр нь хэр итгэл үнэмшилтэй, дэмжигчидийнх амьдралд хэр нөлөөтэй юм. Хоёрдугаарт тэр итгэл үнэмшлийг нь  тээж явдаг хүмүүс байна уу? Ялангуяа намаа төлөөлөн төрийн байгууллагуудад ажиллаж байгаа хүмүүст? гэх мэт  асуултад хариулах хэрэгтэй болж байна.

Мөн улс төрийн нам бол төрийн эрх авах туйлын ганц зорилготой институт биш. Энэ бол нийгэмд байгаа тодорхой үнэт зүйлтэй хүмүүсийн төлөөлөл. Тэгэхээр улс төрийн намын хамгийн гол нэг шинж бол тэр итгэл үнэмшлийг хамгийн сайн төлөөлөх хүмүүсийг гаргаж ирж чаддаг платформ байх естой. Энэ шинж Ардчилсан намд өнөөдөр байхгүй болчихсон. Шинэчлэл өөрт нь ашиггүй бүлэг нам дотор байгаа. Хаалттай системд оршин тогтнож байсан хүмүүсийн системийг либералчлахаар өөрсдийнх нь боломжууд буурах гээд байгаа тул эсэргүүцэж байгаа л даа.

Ц.ТУВААН: Нам гэдэг бол мэдээж үзэл бодлоор нэгдсэн хүмүүсийн бөөгнөрөл. Хэн ч албадахгүй. Миний хувьд шинэчлэлийг бүрэн дүүрэн хүлээн зөвшөөрч байгаа. Яагаад гэвэл намын үнэлгээ сонгуулиар л хэмжигддэг. Хамгийн том шалтгаан энэ болов уу. Хоёрдугаарт нам бол хүмүүсийн бөөгнөрөл. Гэр бүл гэж үзвэл эмээ, өвөө, үр хүүхэд, хамаатан садан бүгдээрээ байдаг. Тиймээс би шинэчлэлийг  хувь хүн талаас нь, физиологи, биологийн хувиар нь харахыг дэмжихгүй байгаа. Энэ шинэчлэл бол үзэл санааных байх ёстой.

О.ЧУЛУУНБИЛЭГ: Шинэчлэлийн тухай ойлголтын зөрүү их өөр байна. Нэг ойлголт дээрээ хүрэхгүй бол хурдан шинэчлэгдэхгүй. Ер нь бол процесс түрүүний Чимэддоржийн хэлдэгээр байнга явж байх байсан. Харамсалтай нь сүүлийн найман жил энэ процессийг хүчээр зогсоосон учраас илүү хурц түвшинд хүрчихсэн байна. Хоёрдугаарт, дүрмийнхээ дагуу бүх сонгуулиудад ялагдсан бол намыг дараагийн удирдлага, дараагийн менежмент нь авах ёстой. Гэтэл тэрийгээ хүлээн зөвшөөрдөг эрх зүйн чадамжтай нам байхаа больчихсон учраас Ардчилсан намын дотоодод ярьж байх ёстой шинэчлэл нь нийгмийн асуудал юм шиг болж хувираад байна.

В.ГАНЗОРИГ: Эрх зүйн чадамж уу, эсвэл этикийн чадамж уу?

О.ЧУЛУУНБИЛЭГ:  Уг нь дүрмэн дээрээ байдаг боловч хийгээгүй найман жил болчихсон юм. Үндэсний зөвлөлдөх хороо ротациа хийгээгүй зургаан жил болсон. Сүүлийн бүх дарга нар их хурлаар сонгогдоогүй гэх мэт ийм зүйлүүд хуримтлагдаж явсаар байгаад зайлшгүй шинэчлэл рүү л орж байна л даа.

В.ГАНЗОРИГ: Отгочулуу судлаач юу гэж харж байна?

Ч.ОТГОЧУЛУУ: Миний ойлгож байгаагаар нам бол тухайн нийгмийг хаашаа явах вэ гэдгийг зааж өгдөг. Ялангуяа Ардчилсан намын хувьд бол хүнд эрх чөлөө өгөх замаар улс хөгжих естой гэж итгэдэг либерал үзэлтэй хүмүүсийн нэгдэл гэж ойлгодог. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд ямар хүмүүсийн цуглуулга болсон нь ойлгомжгүй болсон.

Нэг даргыг нөгөөгөөр солих нь шинэчлэл биш. Үүргээ гүйцэтгэж чадаж байна уу гэдэг нь л чухал. Ардчилсан нам Монгол улсын өмнө маш том хариуцлага хүлээсэн, биднээс маш их юм хүлээж байна. Гэтэл үүнд хариу өгөх чадвар маань гологдоод, цаг үеэсээ хоцроод ирлээ. Бид ард түмнээсээ тасарсан байна, хүмүүсийн амьдрал муу байхад бид зам барьснаа л яриад байдаг. Хүмүүс шинэ залуу үеийг хүсээд байхад ямар ч сонголтгүй, фракцуудын тохироогоор л хүн явуулаад байдаг. Ил тод байдал байхаа больсон. Жишээлбэл МАХН-тай нэгдээд засаг барихаар болчихов уу, МАН-тай яагаад нийлэхээ больчихов, хэн хаана очоод хэнтэй гарын үсэг зурчихав гээд намынх нь гишүүд сониноос л олж мэддэг явдлууд болсон шүү дээ. Сүүлийн хэдэн жил дандаа фракцийн толгойлогч нарт үнэнчээр ажиллана гэсэн хүмүүс энд тэндээс ороод ирдэг болсон.

Ерээд онд Монголын нийгэмд салхи оруулъя гэж байсан бол, сая 2016 онд нийгэм өөрөө Ардчилсан намд “та нар эхлээд өөрсдөдөө салхи оруул” гэж хэллээ. Одоо Ардчилсан нам ирээдүйд илүү хүчтэй, гоё болохын тулд дотоод ардчиллаа сайжруулах, үнэхээр мэдлэгтэй, ухаантай, чадалтай залуус шалгарч гарч ирэх ёстой боллоо. Заавал фракцийн ахлагчийн таалалд нийцэх гээд явах юм бол социализм нуран унасан шиг унана.

В.ГАНЗОРИГ: Та бүхний ярианаас хоёр зүйл тодорхой харагдлаа. Шинэчлэл бол зайлшгүй байна. Гэхдээ шинэчлэл гэдэг үгэн дээр ойлголтын зөрүү байгаа юм байна. Мөн дүрэм журам цаасан дээр байдаг боловч хэрэгждэггүй юм байна. Тэгвэл энэ бүхний шийдэл нь юу байж болох вэ? Та нарын оролцоо яг юу вэ? Намын гишүүдийн хувьд юу хийж чадах вэ?

М.ЧИМЭДДОРЖ: Хоёр талтай. Нэгдүгээрт одоо байгаа дүрэм журмаа хэрэгжүүлдэггүй байсан уу гэвэл байсан. Гэхдээ нөгөө талаас тэр дүрэм журам нь ч гэсэн муу. Одоо жишээлбэл Ардчилсан намын төлөөллийн төв байгууллага болох ҮЗХ-ны гишүүдийг Аймаг, Дүүргийн намын хорооны гишүүн 105 хүн сонгодог. ҮЗХ нь намын дарга сонгох, УИХ-ын болон бусад бүх сонгуулийн нэр дэвшигчдийг шийдэх зэрэг хамгийн чухал шийдвэрүүд гаргадаг. Энэ бол эрүүл засаглалын систем биш. Жирийн иргэний, жирийн гишүүний сонгох эрх ингээд замхарч байна. Ардчилсан намын удирдлагаар үнэхээр сайн хүн байсан ч гэсэн бүх гишүүдийнхээ санал, итгэл үнэмшлийн тээгч мөн гэсэн итгэл байхгүй. Тиймээс хамгийн эхлээд энэ дотоод засаглалын асуудлыг эрүүл болгох естой. Шинэ дүрэм хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, хяналтын механизмаа зайлшгүй сайжруулах.
Мөн Ардчилсан нам өөрөө улс төрийн намын бас нэг үндсэн шинж болох нийгэм, засгийн хөгжлийн тодорхой бодлогогүй явж ирсэн. Хэдэн фракцийн удирдлагууд, эсвэл цөөн хэдэн хүний үзэл бодол дээр л суурилж ажилладаг. Одоо шинэчлэлийн хүрээнд намыг бодлогын институт болгох суурийг нь бүрдүүлэх естой. Бодлогын шийдвэр гаргадаг чадвартай болохгүй бол сонгуульд ялсныхаа дараа юу хийхээ мэдэхээ больчихоод байна гэсэн үг шүү дээ.

Бас нэг зүйл шинэчлэлийн бараг тал хувийг эзэлнэ. Юу гэвэл 2000 онд Ардчилсан намын дотор ялгаатай үзэл баримтлалтай намууд анх нэгдсэн юм. МҮАН либерал, Социал демократ нам илүү нийгмийн чиг баримтлалтай гарцыг санал болгодог, Үндэсний дэвшилтэт нам нь арай илүү үндэсний эрх ашиг  гэсэн асуудлыг баримталдаг ч гэдэг юм уу. Одоо бүгдээрээ сууриараа философийнхоо зөрчилд орж байна. Дараачийн сонгуульд л ялах гэсэн механик нэгдэл байсны алдаа. Намын дотоод идеологи байхгүй болсны шинж олон зүйлээр илэрдэг. Тэгэхээр намын жирийн гишүүдийн олонх нь ямар үнэт зүйлтэй, үзэл баримтлалтай  хүмүүс юм? Тэрийг энэ институци цаашаа авч явах боломж, бололцоо байна уу, үгүй юу?  гэдэг асуултад хариулах хэрэгтэй болчихоод байна. Ерөөс өнөөдөр дэлхий дахинаа үзэл санааны томоохон өөрчлөлт эхэлж байна.

В.ГАНЗОРИГ: Нэлээд язгуурын өөрчлөлтийн асуудал болж байна уу?

О.ЧУЛУУНБИЛЭГ: Ер нь бол дэлхий даяар улс төрийн хатуу үзэл баримтлалууд байхгүй болж байна л даа. Хуучин бол би коммунист, би капиталист гээд маш тодорхой байж, бараг өөр юм ярих ч хэрэггүй. Одоо бол би социал демократ, би либерал учир заавал тэгнэ гэх нь одоо нэлээд багасаж эхэлж байгаа. Хоёрдугаарт, анхандаа таван намын нэгдэл явагдаад таван өөр үзэл бодолтой байсан ч 2000 онд Ардчилсан нам байгуулагдахдаа “Ардчилсан нам бол баруун төвийн либерал нам мөн, би энэ үзэл бодлыг хүлээн зөвшөөрч байна” гээд гарын үсэг зурчихсан бол одоо тэрийг ярих утгагүй. Харин тэр хүн дотроо бөө мөргөл шүтдэг байж болно, гэхдээ Ардчилсан намын гишүүн юм бол дүрэм, үндсэн хуулийнхаа дагуу яв гэдэг шаардлагыг тавихаас өөр аргагүй. Гэхдээ Чимэддоржийг нэг зүйл дээр дэмжихэд, тэр үзэл баримтлалаа бид дүрэмд яаж байршуулснаараа л баримталж явъя гэж байгаа юм. Дүрмээ яагаад мөрдөхгүй байна гэхээр манай ихэнх сонгогчид социал-демократууд байдаг. Татвар бууруулах, халамж нэмэх гээд. Яг либерал сонгогч цөөн. Энэ тохиолдолд ямар ч мундаг Ардчилсан нам ялахгүй. Гэтэл нам чинь засгийн эрх авах шаардлага байна. Тэгэхээр одоо эхэлж халамж амалж олонх болооод, гарангуутаа либерал бодлогоо хуурч хийх юм уу? Нэг ийм зөрчил яваад байгаа юм.

Шинэчлэлийн хамгийн гол асуудал бол гишүүдийнхээ оролцоог нээх. Энэ 180 мянган гишүүн дотор ухаантай хүн байгаа, ууртай хүн ч байгаа. Жирийн үед бол гишүүд цуглаад шийдэл, санал бодлоо хуваалцаад олонхоороо шийдээд явдаг зарчимтай. Харин сүүлийн хэдэн жил тэр нь огт байхгүй болчихсон учраас, түгжрэлд орчихлоо. Саяын намын их  хурал дээр бүх түвшиндээ сонгууль явуулъя гэсэн нь юу ч хийхгүйн хажууд том алхам л даа. Харин хэрхэн, хэн зохион байгуулах вэ гэдэг бол дараагийн маргаан.

В.ГАНЗОРИГ: Туваан та ҮЗХ-ны гишүүн. Тэр түвшинд арай илүү мэдээлэлтэй байж магадгүй байх?

Ц.ТУВААН: Сая их хурлаар шинэчлэлийн алхамаа хийгээд эхэлчихсэн. Одоо сунгаа явж байна. Түрүүний хэлдэг таван нам нэгдэж нэг нам болсныг би зөв гэж бодож байгаа. Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхийг дээдлээд, үгээ чөлөөтэй хэлэх байдлын суурин дээр л нэгдсэн. Нам мэдээж мөрийн хөтөлбөр гаргана. Тэрийгээ ард түмний саналаар олонхи болж байж хэрэгжүүлнэ. Одоогоор намаас өөр бодоод олчихсон сайн систем алга. Дээрээс нь ардчиллын зөв, бурууг бид мэдэхгүй. Ардчилалд 200 жилийн өмнө орсон нөхдүүд ч мухардалд орчихлоо. Нөхцөл байдал ийм байгаа дээр бид алхамаа хийсэн. Эхлэнэ гэдэг бол ажлын 50 хувь. Одоо бол харьцангуй нээлттэй байгаа. Та нар бүгдээрээ ороод ир. Өмнө үүссэн нөхцөл байдлыг бол ойлгохоос өөр арга байхгүй. Дандаа л  цүнхчид, кнопчид байсан гэж ярьдаг. Гэхдээ дотор нь ороод ирэхээр ондоо шүү.

О.ЧУЛУУНБИЛЭГ: Манай намын лидерүүд, ҮЗХ-ны гишүүд, эсвэл гишүүн байсан хүмүүс яг л ийм юм ярьдаг.  Манай намын залуучууд залхуу байна. Та нар намд орж ирэхээрээ мэднэ, ҮЗХ их өөр гэх мэт. Гэтэл би энэ намд идэвхтэй гишүүн болоод 10 гаруй жил боллоо. Дөнгөж 30 настай байхад ҮЗХ гишүүн болъё гэж бодоод ирэхэд таг зогсчихсон. Одоо би 38 настай. Уучлаарай миний залуу нас одоо байхгүй. Одоо би Ардчилсан намын залуу гишүүн гэж нэрлэгдвэл утгагүй. Ингээд хаалга үүдийг нь нээж өгөөгүй байж, “чухал юм байдаг юм, цаг нь болохоор ойлгоно” гэдэг. Хаалгаа нээж, шудрага өрсөлдөөн, сонгуулийн системтэй байж л зөв голдрилдоо орно.

В.ГАНЗОРИГ: Намууд ялгарах юмгүй болчихлоо гэж байна. Нөгөө талаасаа институцийн хувьд хатуу гишүүнчлэлгүй байя гэж байна. Энэ нь та нарын ярьж байгаа шинэчлэлийн шийдэл дунд  орж байгаа сэдэв мөн үү?

Ц.ТУВААН: Мөн. Үүн дээр татвараа төлөөд, саналын эрхтэй гишүүнтэй байя гэх мэт гурван түвшний гишүүнчлэлийн талаар яригдаж байгаа. Арай илүү олныг хамрах, жишээлбэл заавал гишүүн болмооргүй мөртлөө Ардчилсан намын явуулж байгаа зарим бодлого, хөтөлбөрийг дэмждэг бол дэмжигч болоод явж болно гэх мэт.

В.ГАНЗОРИГ: Практик дээр ямар байх вэ? Би жишээ нь дэмжигч гишүүнээр бүх намууд дээр байж болох уу?

М.ЧИМЭДДОРЖ: Яг үнэн, ийм төвөгтэй асуудлууд гарч ирнэ. Ер нь бол тухайн намын үзэл баримтлалыг дэмжиж байгаа бол дэмжигч болчихно. Цаашлаад дүрмийг нь хүлээн зөвшөөрч байгаа бол гишүүн болчихож байна. Харин саналын эрх нь бол татвараа төлж байж нээгдэнэ. Гэтэл барууны зарим намууд татварыг нь чөлөөтэй тавьдаг. Тэгээд хэн ч бай хамаагүй намын дарга юмуу, төлөөллийн байгууллагын сонгуульд 5 доллар төлөөд оролц л гэдэг. Үүгээрээ ялгаатай байна.
 
В.ГАНЗОРИГ: Та бүхэнд байгаа энэ санаа, энэ шинэчлэлийн үйл явц ядаж талдаа хүртэл хэрэгжиж дуусахад хэр хугацаа өнгөрнө гэж бодож байна вэ?

М.ЧИМЭДДОРЖ: Сая Ардчилсан намын VI Их хурлаар VII Их хурлынхаа товыг ирэх оны 2 сард хийнэ гэж тогтоосон. Энэ хооронд үзэл баримтлал болон дүрмийн асуудлуудаа орон даяар хэлэлцээд хийнэ. Батлагдах дүрэм нь Ардчилсан намын шинэчлэлийг өөртөө агуулна. Гэвч тэглээ гээд болчихлоо гэхгүй. Сонгуулиудаар л туршигдаж дүгнэгдэнэ. Энэ шинэчлэл бол амьдрал дээр зөвтгөгдөх, няцаагдах гэх мэтээр тасралтгүй үргэлжлэх процесс тул яг тэдэнд л шинэчлэгдэж дуусна гэж хэлэх боломжгүй.

Ч.ОТГОЧУЛУУ: Ардчилсан нам маш өвөрмөц бэрхшээлтэй нам. Бид өөрсдөө л толгойгоо ажиллуулж шийдэл олохгүй бол болохгүй. Далан жилийн инерциэрээ л явсаар байгаа МАН бидний энэ зовлонг ойлгохгүй.

О.ЧУЛУУНБИЛЭГ: Энэ шинэчлэл гэхдээ их удна, лавтай найман жил болно гэж би харж байгаа. Нэг асуудал огт шийдэгдэхгүй байгаа нь санхүүжилт.  Үүнийг шийдэхгүйгээр ямар ч ухаалаг систем ажиллахгүй. Намын даргын сонгууль эхлэнгүүт л 250 саяын асуудал бослоо шүү дээ. Үүнийг АН дангаараа шийдэж чадахгүй. Хуульчлах талаар нөгөө намтайгаа зөвшилцөх ёстой.

В.ГАНЗОРИГ: Намын даргад нэр дэвшигчээс мөнгө авахыг зөв ч гэж, буруу ч гэж байна. Намын дарга болохын тулд тийм их мөнгө босгохоос гадна өөр ямар шалгуур байж болох байсан бэ?

М.ЧИМЭДДОРЖ: Хүний саналыг мөнгөнөөс хамгаалах тогтолцоог төр өөрөө хариуцаж, санхүүжилтийг нь шийдэх учиртай. Энэ сонгуулийн зардал 2,5 тэрбум төгрөгийг нэр дэвшигчдэд хариуцуулсан. Надад бол сорилт болсон. Тав хоногт 100 гаруй сая төгрөг босгосон. Энэ нь Монголын улстөрд шинэ зүйл. Гэхдээ үүн дээр нам өөрөө мөнгөө босгоод явсан бол зөв голдрилдоо байх байсан гэж бодож байна.

Нөгөө талаас хоёр том намын нэгийнх нь дарга болохын хувьд эдийн засгийн хүндрэлээс гарах, нийгэм, засаглалын хүрээний реформ, шийдлүүдээ тодорхой хэлэх ёстой. Тэгж л дэмжлэг авч намын дарга, цаашлаад Ерөнхий сайд болно. Бодлогын цөм болно гэдэг шалгуураар намын даргыг харах ёстой байсан.

Ц.ТУВААН: Энэ 2,5 тэрбумын талыг нь л нэр дэвшигчид босгож байна. Үлдсэнийг нь нам босгоно. Үүнийг би зөв гэж харж байгаа. Мөнгө бол зайлшгүй. Бүгдээрээ зөвшилцөж үүнийг шийдсэн. Үлдсэн мөнгийг ахиад л муу хэлээд бгаа ҮЗХ гаргана шүү дээ.

М.ЧИМЭДДОРЖ: Тэр 2,5 тэрбумын 1,3 тэрбум нь сурталчилгааны зардал. Тэгэхээр нэр дэвшигчид хэр зэрэг мөнгө олж чадсанаараа сурталчилгаа хийх боломжтой байсан. Жишээ нь хүмүүс 8 хуудас хэвлэж байхад би 3 хуудас хэвлэх гэх мэт. Гэвч намаас хэлж байгаа зүйл нь  1,2 тэрбум буюу зохион байгуулалтын зардлыг нэр дэвшигчдээс гаргуулна гэсэн. Миний хувьд шийдвэрийг хүндэлж байгаа ч цаашдаа энэ зарчмыг төрөөс олгогддог санхүүжилтээр ч юмуу шийдэх ёстой юм. Хуульчлах ёстой. Тэгвэл цэвэр үзэл бодлын эрүүл өрсөлдөөн явагдана.

Нэг гишүүний татвар сард 1000 төгрөг төлдөг болъё. Гэтэл үүнийг төлөх сонирхолгүй, чадамжгүй байдаг. Үзэл бодлынхоо төлөө мөнгө төл гэх боломжгүй. Тэгвэл нийгэмд энэ үзэл санаа чинь оршин тогтнох ёсгүй юмуу гэвэл бас үгүй. Үүнийг улстөрийн намын дотоод засаглалд зориулсан төрийн санхүүжилтээр шийдэх л ёстой.

Ц.ТУВААН: Нийгэмд Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дуулиантай байгаа ч энэ бол Ардчилсан намын дотоод сонгууль. Нэр дэвшигчид хамтдаа л явна. Эв нэгдэл гэж байх ёстой. Бид өмнө нь сунгаа явуулж л бсан. Бүх гишүүд нь туйлдаад л, эцэст нь нэгэн рүүгээ муухай хараад хуваагддаг. Одоо бол арай ондоо явж байна. Энэ мөнгөний асуудал бол зөв зүйл. Гэхдээ ер нь санхүүжилтийн асуудлыг Улстөрийн намын хуулиар шийдэх нь зөв. Тэгэхгүй бол энэ жижигхэн орны намын даргын сонгуульд гаднаас ч нөлөөлөхийг үгүйсгэх аргагүй болоод байна.

О.ЧУЛУУНБИЛЭГ: Би бол Чимэддоржийг дэмжиж байна. Нэр дэвших эрхийг 250 сая төгрөгөөр худалдаж авч болохгүй. Энэ мөнгийг босгож чадахгүй байж яаж намын дарга болох юм гэдэг өнцөг явж байна л даа. Угаасаа л үе үеийн намын дарга нарын үүрэг мөнгө босгох л байсан. Тэгээд дараа нь АТГ-тай холбогддог. Бид нар энэ алдаа руугаа л явж байна.

Гадны туршлагаар бол намын даргын сонгуулийн мөнгийг намын сонгуулийн хороо шийддэг. Анх удаа намын даргаа сонгох гэж байна гээд гишүүдээсээ мөнгө босгож болно. Эвент, арга хэмжээнүүд хийх гэх мэт. Харамсалтай нь бид хамгийн амарханыг нь сонгоод нэр дэвшигчдийгээ мөнгө олоод ир гэчихсэн.

В.ГАНЗОРИГ: Намын санхүүжилтийг төрөөс шийдэх нь зөв гэж бүгдээрээ санал нийлж байна. Энэ нь УИХ-д суудалтай намд л хамаатай байхуу, эсвэл дээд шүүхт бүртгэлтэй бүх намуудад уу?

Ч.ОТГОЧУЛУУ: Өөрийн армиа тэжээхгүй бол бусдын армийг тэжээх хэрэгтэй болдог гэдэг үг бий. Эмнэлэг, арми, сургууль, цагдаагаа бид улсын төсвөөр авч явдаг. Гэтэл удирдах сайд нь  улстөрийн намаас л орж ирдэг. Үүн дээр гадны мөнгөтэй этгээд нөлөөлбөл яах вэ. Өрөөнөөс нь сэйфтэй мөнгө илэрсэн сайд саяхных. Мөн казинотой холбоотой асуудал гэх мэт зөндөө жишээ байна. Тэд өөрсдөө авахаасаа илүү намын санхүүжилтэд зориулаад туг тахигдаж байна. Бид сургамж авах ёстой. АН-ын шинэчлэл гэдгийн цаана монголчууд өөрсдийн итгэсэн хүнээ төрийн чухал албанд томилдог байх уу, эсвэл хэн нэг мөнгөтэй нууц хүн гарч ирээд ҮЗХ-оос хэдэн хүн худалдаж аваад кноп даруулдаг болох уу гэдэг сонголт байгаа юм. Тийм хурдан болчихгүй, гэхдээ үүнийг дэмжиж, нийгэмд уриалах ёстой юм.

В.ГАНЗОРИГ: АН  дотоод асуудлаа ярьлаа. Асуудал байна. Шийдэл нь ч байна. Бусад намуудтай хамтарч шийдэх ч асуудал байна. Нүдэн дээр ил байна л даа. Харин МАН-аас ийм асуудал ил гарахгүй байна. Тэд нэг бол шидэт томъёо олсон байна, нэг бол ямар ч асуудал байхгүй гэж дүгнэж болохоор. Гэхдээ залуусаа их гаргаж байна шүү дээ. Сая маш залуу генсэктэй боллоо. АН-ыг бодоход залуусын сэлгээ маш сайн байна. Шулуухан асуухад үүнд та нар атаархаж байна уу? Мөн түрүүн Чимэддоржийн хэлснээр төрийн хоёр багана болсон нэг нам нь ингээд шинэчлэгдээд байдаг. Нөгөө нь бахь байдгаараа, хөгшчүүл нь хэвээрээ. Ингэхээр ахиад дараагийн хамаг ачаа танай нам дээр ирнэ гэсэн айдас байна уу?

М.ЧИМЭДДОРЖ: Айдас гэхгүй. АН-ын шинэчлэлийн асуудал өнөөдөр байгаа эрх зүйн орчинд явагдах уу, эсвэл эрхзүйн орчны өөрчлөлтийг хүлээх үү гэдэг дээр тулаад байна. Улстөрийн намуудын тухай хуулийг хүлээж байгаа.

МАН бол тэгж их гайхаад, атаархаад байх газар биш. МАН-ын залуусаа албан тушаалд тавиад байгааг би органик үйл явц гэж бодохгүй байна. Систем нь хаалттай орчин шүү дээ. Харин манай намын хувьд боломж нь нээгдвэл жинхэнэ органик өрсөлдөөн явагдахад бэлэн болчихсон байгаа.  Үе солигдоход бэлэн болчихсон дүр зураг харагдаж байна.

Ч.ОТГОЧУЛУУ:  Би атаархахгүй байгаа. Жишээ нь Цэдэнбалыг, хорьтой хүүхдийг сонгож л байсан. Сая бас генсекээ өрсөлдөгчгүй сонгож байна. Ийм хавтгай болчихсон дэлхий дээр ийм хаалттай тогтолцоо нэг их удаан явахгүй болов уу. Харин Ардчилсан нам дотроо зодолдоод байгаа боловч нэг хөлөө олчихвол цаг үеийнхээ шаардлагад нийцсэн зөв бодлого, зөв бүтэцтэй нам болно гэж боддог.

Ц.ТУВААН:  Ардчилсан намд боловсон хүчин нь шууд л цасан дээр төрөөд бор зүрхээрээ явдаг. Монгол ардын намд бол бэлддэг. Одоо манайд олон залуус гарч ирнэ. Цаашдаа ч ирээдүй байгаа. Ард түмэн АН-д хайртай. Гадуур АН-д тоормоз байхгүй, МАН-д хааз байхгүй гэж ярьдаг болсон байна лээ. Манайх хаазлаад л, юу хийхээ яриад л урагшилдаг нам. 

О.ЧУЛУУНБИЛЭГ: Надад хоёр бодол байна. Ямар ч улстөрийн нам  өөрөө хүний нөөцөө бэлдээд явдаг үүрэгтэй. Нийгмийг удирдах лидер ч гэх үү хүний нөөцөөрөө Засгийн эрх аваад явдаг тогтолцоотой. Харамсалтай нь манай намд тийм тогтолцоо байхгүй. Манай намын хүний нөөц зүгээр л фракц дагаж орж ирдэг. Сая 2012 онд АН ялахад төв намаас ямар ч бодлого явагдаагүй. Фракцууд хувааж авсан яам яаман дээрээ өөрийнхөө доор явсан залуучуудаа тавьсан. Нам дээр хүрээд ир гэхэд танай нам хаана байдаг юм гэж асуудаг. Хүний нөөц бэлддэг системээ дүрмэндээ суулгахгүй бол дараагийн 10 жилд ийм хэвээрээ л байна.

Хоёрдугаарт, МАН-ын найз залуус “Танай нам нэгдэж чаддаггүй юм. Танай намын ах нар 5 фракцтай, та нар 50 клубтэй” гэж хэлдэг. Шинэчлэлийн хөдөлгөөн гэхэд л хоёр байна. Санхүүгийн хувьд ч, сэтгэлгээний хувьд ч бид төлөвшиж чадахгүй байна. Намаас нэгтгэж байгаа систем алга, өөрсдөө дур дураараа фракц гээд л явж байгаа. Залуучуудын өмнөөс ярих хүн ч байхгүй. Бид хүнд атаархахын оронд илүү ажиллах, хоорондоо илүү ойлголцох хэрэгтэй байна.

М.ЧИМЭДДОРЖ: Монголыг хойш нь татаж байгаа гол үзүүлэлтүүд нь авлига, хүнд суртал, эрхзүйн орчны тогтворгүй байдал, засаглал байдаг. Энэ бүхэн улстөрийн намуудаас шалтгаалдаг. Тэгэхээр Монголыг улстөрийн намууд хойш татаад байна гэсэн үг. Гэхдээ өөр нэг зүйл хэлэх ёстой. Өнөөдөр бид нарын асуудал хоёр нам руу их хэлбийдэг, тэр хоёроосоо төгс юм хайгаад байдаг. Энэ бол манай нийгэм баялаг биш байгаагийн шинж. Жишээ нь, АН өөрчлөгдөөд явж байна. Олон өнгө төрхтэй нам. Улстөрийн нам энэ нийгмийн бодлогын л хоёр өнгө төрх болохоос биш амьдралыг хувааж байгаа юм биш. Харин бидний амьдрал илүү олон жижиг хуваагддаг болох тусмаа олон ургальч байдал бий болно. Ингээд органик нэгдлүүд бий болох замаар бодлогоо авч явдаг систем нь бий болдог юм. Миний бодлоор бол хоёр нам дотор маш олон клуб баймаар байгаа юм. Тэр бүү хэл бүр үзэл бодлоо уралдуулдаг нам бус хүмүүсийн клуб ч баймаар байна. Жишээлбэл бид хоёр хөлбөмбөг сонирхдог, та хоёр бөх үздэг байлаа гэхэд улс төрийн асуудал яриад гарлаа ч гэсэн нийгэм хоёр хуваагддаггүй байх ёстой. Яагаад гэхээр та хоёр бөхөөрөө, бид хоёр хөлбөмбөгөөрөө нэгдэнэ. Нийгэм хэдий чинээ олон жижиг фракц бүлэглэлд хуваагддаг байх тусмаа төдий чинээ тогтвортой болж өгнө. Яг тийм хөрсөн дээр л бодлогын өрсөлдөөн амьдардаг. Тэгэхгүй бол нүцгэн тал дээр хоёрхон асуудлаар хуваагдахаар хоёр туйл бий болдог.

О.ЧУЛУУНБИЛЭГ: Манай намд олон клуб, бүлгүүд байна гэж байна л даа. Гэхдээ тэд бие даасан хэсгүүд биш, аль нэг фракцын даргыг л дагасан хэсгүүд. Тэгээд манай фракцын дарга л намын дарга болчихвол нам шинэчлэгдлээ гэж ойлгодог. Тэр хүнийг сонго, энэ хүн л АН-ыг аврана гэж эхэлдэг. Гаж хувилбар яваад байна л даа.

М.ЧИМЭДДОРЖ: Одоо бидний үг хэллэг дотор эв нэгдэл гэдэг үгийг илэрхийлдэг нь зөвшилцөл гэсэн үг байдаг. Энэ бол маш аюултай үг шүү. Зөвшилцөл гэдэг бол ерөнхийдөө хуйвалдаан.  Яагаад гэвэл ийм жижиг хэсгүүдэд хуваагдаад үзэл бодлын зөрүү бий болоод, олон ургальч үзэл бий болоод, үзэл бодлын уралдаан бий болоод үүний суурин дээр гарч ирсэн шийдвэр  гэдгийн цаад талд  эхлээд ойлголцол бий болдог. Яагаад зөрчилдөөд байгаа юм бэ гэдгээ ойлгодог. Тэндээс гарч байгаа шийдвэр нь итгэлцэл бий болгож амьдралд суурилсан шийдвэр гардаг. Энэ л шийдвэрийн зөв байх магадлал илүү юм. Зөвшилцөл гэдэг бол энэ, энийг ингээд тоолчихоор санал хүрчих юм байна гэсэн хөшигний ардах яриа. Тэгэхээр хуваагдал гэдэг бол муу зүйл биш шүү.

Ц.ТУВААН: Дэлхий дээр намаас өөр сонгодог тогтолцоо алга. Эсвэл хаант засаглал. Монголын хувьд бол АН, МАН хоёр, бусад намууд гэж байгаа. Америкт хүртэл хоёр гурван зуун сая хүнтэй улс байж хоёрхон намтай болоод байна. Тэгэхээр энэ тогтолцооны шинэчлэлийг биологийнх нь хүнээр, Туваан гэдэг хувь хүний хувиар битгий бодоорой.  Харин үзэл бодлын, салхи хаанаас орж байна гэдгээр нь ойлгож, ярьж байгаа нь өнөөдрийн ярилцалгын сайн тал гэж бодож байна.

М.ЧИМЭДДОРЖ: Харин тийм, тэгэхээр залуучууд өөртөө итгэлтэй, гар биеэрээ манлайлаад оролцох ёстой байхгүй юу.

О.ЧУЛУУНБИЛЭГ: Гэхдээ залуучууд орох гэхээр гол сул тал нь болох санхүүгийн сорилт тавьчихаад байж болохгүй байхгүй юу. Шууд тоо бодоод л, за энэ орж ирвэл санал хуваагдана гээд гаргаад тавьчихаж байгаа юм.

В.ГАНЗОРИГ: Ингээд нэвтрүүлгийн цаг дуусч байгаа болхоор та бүхэн залуучууддаа зориулсан зөвлөмж хэлнэ үү. Зөвлөмжийн асуултын хувьд сая Чулуунбилэг тодорхой хэллээ. Залуучууд оролцоё гэхээр нэг талаас хаалттай байдаг, дээр нь сонирхоод намын гишүүн болох гэхээр найзууд дундаа элэг доог болох гэх мэтээр нэрэлхэх, айх ичих байдал үүсчихээд байна. Тэгэхээр энэ нэвтрүүлгийг үзэж байгаа, магадгүй ирэх тав арван жилд улс төрд ороё гэж бодож байгаа ч шийдэж чадахгүй байгаа залуустаа зориулаад та бүхэн юу гэж зөвлөх вэ. Чаддаг юмаа хийгээд бизнес, төрийн бус байгууллагаа байгуулаад явсан нь дээр юм уу, эсвэл орж ирээд үзэх ёстой юм уу?

Ц.ТУВААН: Жишээлбэл би намд орохдоо Монгол улсынхаа хөгжлийг арай өөр түвшинд очиход хувь нэмрээ оруулна гэсэн эрмэлзлээр орж ирсэн.  Тэр эрмэлзэл маань ч хэвээрээ байгаа. Залуус маань олон болоод ирэх хэрэгтэй. Чимэддорж гэхэд л бид урьдны танилууд, гэхдээ энэ нэвтрүүлгээр юу бодож сэтгэдэгийг нь улам сайн мэдэж авч байна. Энэ мэтээр улам олуулаа орж ирээд ажилла, хөдөлмөрлө гэмээр байна.

О.ЧУЛУУНБИЛЭГ: Ардчиллын нэг хэцүү тал нь чи өөрөө оролцохгүй бол чиний хүсээгүй хүн сонгогдчих гээд байдаг. Тэгэхээр анхнаас нь оролцох хэрэгтэй. Оролцоо нь нэр дэвшигч, манлайлагчийн хэмжээнд, дэмжигчийн хэмжээнд, эсвэл бүр үгүйсгэгчийн хэмжээнд ч байж болно. Ямар нэг байдлаар оролцож л байхгүй бол чиний амьдралд улс төр ордогоороо л орно.  Магадгүй олон нийтийн хувьд улс төрч гэхээр хомосапиенсээс доогуур түвшинд ойлгодог болчихож. Тэгвэл залуус тэр сармагчингуудаар хувь заяагаа шийдүүлэхгүйн тулд өөрснөө оролцоод ядаж хүний түвшинд авчрах хэрэгтэй байхгүй юу. Залуусыг оролцоорой, ирээрэй, нэгдээрэй гэж хүсэх байна.

М.ЧИМЭДДОРЖ: Би сошиал медиа хэрэглэгчдийн нэг л дээ. Твиттэрт гэхэд эерэг юм бага, сөрөг юм их явдаг гэдгийг анзаараад байгаа. Сошиал хэрэглэгчид бол хамгийн идэвхтэй оролцогчид. Шүүмжлэхдээ бол сайн байна. Хурц шүүмжлэл гаргахдаа маш сайн байна гэж харж байгаа. Гэхдээ одоо шийдлийг хайж оролцдог болмоор байна. Жишээлбэл санхүүгийн хувьд дэмждэг, эсвэл үйл ажиллагаанд нь тусалдаг байж болно. Тэрнээс гадна үнэхээр өөрийн үзэл бодолтой, үүний төлөө намайг хүмүүс дэмжинэ гэсэн итгэлтэй байх юм бол яагаад болохгүй гэж, аль нэг улс төрийн хүчний талд ороод өрсөлдөөд, байлдан дагуулаад явах ёстой шүү дээ.

Ч.ОТГОЧУЛУУ: Хүмүүсийн гудамжнаас барьсан такси бол тохиолдлынх байдаг. Такси нь ямар байх юм, жолооч нь ямар байх юм гэх мэт. Харин намын хувьд бол өөр. 2008 он, 2012 он, 2016 оныг бүгд л мэдэж байна. Гарч ирээд ямар ямар тэнэг шийдвэр гаргаад Монгол улсыг хүнд байдалд оруулж байна. Залуучууд, ялангуяа 20-той хүмүүс Монгол оронд дор хаяж 50-60 жил амьдрана. Тэр хугацаандаа яаж амьдрах юм? Ажилтай байх юм уу, ажилгүй байх юмуу, бизнестэй байх юмуу, үгүй байх юмуу гэдгийг чинь шийддэг хүмүүсийг сонгох гээд байгаа юм. Ямар нэг байдлаар хувь заяагаа бусдын гарт атгуулалгүй өөрсдөө шийдмээр байна. Өөрсдөө оролцоод өрсөлдөөд үзэх хэрэгтэй. Шударгаар сонгуульд өрсөлдөөд ялагдсан ч болно. Тэр чинь л системээ, нийгмээ, намаа зөв болгох үйлсэд хувь нэмрээ оруулж байна гэсэн үг. Ардчиллын мөн чанар чинь тэр. Ардчилал бол толь. Бид сармагчин шиг амьдарч болно. Африк шиг амьдарч болно, Норвеги шиг амьдарч болно. Энэ чинь ерөөсөө бидний сонголт л юм. Бид юунд итгэж үнэмших юм, юу хийх юм, зүгээр шүүмжлээд суух юмуу, эсвэл ороод байлдаад болохоос нь болохгүйг нь хүртэл үзэх юмуу. Тийм учраас залуучууд улс төрийн идэвхтэй байх хэрэгтэй. Бид дунд насандаа орчихлоо. Хорь гучин жилийн дараа илүү сайхан амьдрая гэвэл манайд орж ирээд шинэчлээд, нийгмээ ч шинэчил. Энгийн жишээ хэлэхэд том том шийдвэр гаргадаг сайд дарга нар нь үнэхээр бидний амьдарлыг зөв шийдэх мэдлэгтэй боловсролтой хүн байдаг тогтолцоонд хувь нэмрээ оруулах хэрэгтэй.

О.ЧУЛУУНБИЛЭГ: Ялангуяа Ардчилсан намын удирдлага таалагдахгүй байгаа бол орж ирээд олуулаа болоод тэднийг шахахаас өөр арга байхгүй.

В.ГАНЗОРИГ: Манай нэвтрүүлэгт хүрэлцэн ирсэн та бүхэнд их баярлалаа. Та бүхний ажил болон хувийн амьдралд хамгийн сайн сайхныг хүсэн ерөөе!

ВИДЕО: https://www.youtube.com/watch?v=H2iyKnhbNx4&feature=youtu.be