Нүүдэлчин өвөг дээдэс маань цаг товлох, тодорхой болзохоос зайлсхийж, ажилд садаа, үйлст барцад учирдаг хэмээн цээрлэж ирсэн нь тийм учиртай. Болзохын оронд “тэгж байгаад уулзья”, “боломж гарахаар өгч, авалцъя”, “хүйтрэхээр нүүнэ” гэхчлэнгээр баримжаа гаргах болжээ. Ер нь сүсэг бишрэл, бэлгэдэл цээрийн зан үйлийг ч гэсэн ихээхэн прагматик байдлаа, амьдралд нийцүүлэн тогтоодог уламжлалтай байж. Амьдралд нийцгүй, боломжгүй учраас болзох, цаг товлох асуудлыг нүгэлд багтаан цээрлэсэн юм шиг байна. Харин одон зурхайд байдаг элдэв цээр хоригуудад янз бүрийн гарц бодож олоод амьдралд нийцүүлсэн  нь төрөл бүрийн заслууд болой. Жишээлэхэд, аян замд гарахад таагүй гэгдсэн өдөр цаг агаар таатай байвал “мөрөө гаргах” засал хийгээд л мордох жишээний.

Харин цагаар гангалах тухайд бол ийм юм. Нүүдэлчин амьдрал хүний чанарыг танихад бэрх болгодог. Жилдээ цөөн уулзаж, хэдхэн сар айлсаад өнгөрөхөд хүмүүс зөвхөн сайхан талаараа нийцэж яваад салдаг. Гэтэл хүний далд мөн чанарыг урт удаан хугацаанд хамтран ажиллаж байж л мэднэ.

Бизнесээ хамтран хөгжүүлэх боломж гэж малчдад байсангүй. Малаа нийлүүлээд өсгөвөл хотондоо багтахгүй болоод салж нүүхдээ тулна. Гэтэл суурин хүмүүс хөрөнгөө нийлүүлээд илүү далайцтай бизнес хийж болдог. Харин малчин хүн сүргээ нийлүүлбэл, өөрийн гэсэн малын “зүсгүй” болж хоосрохын цондон нүүрлэнэ. Нийлүүлсэн хөрөнгө арвиждаг бол нийлүүлсэн мал хорогддог.

Энэ нь нэг сайн, хоёр муу талтай байж. Сайн нь: бие биенийхээ талаар дандаа эерэг сэтгэгдэлтэй, ер нь л диваажинд амьдарсан аятай бодогдож явсаар насыг элээх жаргалтай тавилан бэлэглэнэ. Гэвч өөрийн сул талаа түр нуухад л сургахаас биш үүрд хазаарлаж сургахгүй. Бас өөрийн эрх ашиг ба нийтлэг эрх ашгийн зохистой харьцааг тодорхойлох туршлага бүтээж өвлүүлдэггүй бололтой.

Зүс үзээгүй хүнийг байтугаа, саахалтын айлаа гүйцэд таних боломжгүй учраас өнгөн талаас нь дүгнэхээс өөр аргагүй болдог.  Монгол хүн үл таних хамтрагчаа  сонгохдоо “Нүдэнд дулаахан хүн” гэдэг үгийг хэрэглэдэг.

Иймээс өөртөө зөв иймэж бүрдүүлэхийн тулд “нүдэнд дулаахан” харагдах хэрэг гардаг.Нүдэнд дулаахан байхын тулд өнгөтэй өөдтэй явах хэрэгтэй болно. Өнгөтэй өөдтэй явна гэхээр боломж, хэрэглээ хоёрын дунд зөрчил үүснэ. Наадамд ирсэн жороо морьтой, торгон дээлтэй хүнийг л “наадамд ирсэн жороо морьтой, торгон дээлтэй хүн” гэхээс биш, цаана нь хэчнээн мал адуу, алт мөнгө байгааг авч хэлцэхгүй. Үгүй ээ тэгээд, найр хэсэхээрээ авдраа үүрээд, хонио туугаад очилтой биш.

Монгол хүний орлогоосоо давсан хэрэглээ, гангараа бол амьхандаа л өөртөө маш сайн СиВи(CV), “тодорхойлолт”,  ажилд ороход хэрэг болдог “нэгдүгээр маягт” бүрдүүлээд яваа ухаантай юм шүү дээ. Цагийг баримтлахаасаа илүү зүүж явбал  эргэн тойрондоо сэтгэгдэл төрүүлдгийн учир энэ.

Солонгосын хойгоос завьтай наймаачин ирж байсан цагаас хойш зуу, зуун жил улирчээ. Япончууд  солиод барахгүй олон гуталтай болсон ч байшин савандаа “хөл нүцгэн” ордог хэвээрээ. Гэхдээ л эх газрын гуталтангуудыг хол орхин хөгжсөн байна. Япончууд бол япон өнгөө хадгалаад агуулгаараа үргэлж шинэчлэгдэж, бусдын соёлыг шингээж авдаг. Өнгөн талаасаа зуун зууны уламжлалтай сумо, кимоно, харин агуулгаараа сони, тоёота, мицибуши....

Харин эх газрын ширүүн уур амьсгалтай хээр талын  нүүдэлчид эсрэгээрээ, зөвхөн өнгөн талаа шинэчлэх дуртай. Өвлийн гурван сар чукча нар шиг, аагим зунаар арабын цөлийн бидиун мэт  болж хувирна. Даарах халууцах асуудлыг нэгмөсөн шийдэхийг яарахгүй, угаасаа ч боломжгүй. Дулаан байшин, өвлийн хүлэмж, хөргөлттэй орон сууц сэдэх чадваргүйдээ биш, тэрийгээ хээр хаяад нүүх болох учраас дэмий юманд толгойгоо зовоохгүй.

Ийм учраас нүүдэлчин хүний ахуй амьдралын менежмэнт өнгөн талын реформ хийж сурахад чиглэн хөгжсөн байдаг. Үстэй дээлээ өмсөөд “өвлийн хүн”, тэрлэгээр гангалаад “зуны хүн”, төвд маягаар дээлээ сугалдаргалаад “улирал шилжих үеийн хүн” болчихно. ХХ зуунд шашин шүтлэгээ тайлж хаяад “бурхангүй социалист хүн” хүртэл болж байв.

Одоо ардчиллын, бас зах зээлийн улиралд тааруулаад хувцаслачихсан яваа. Харин агуулга нь нүүдэлчин хэвээрээ.

Гурав. Япончууд эхлүүлсэн ажлынхаа үр дүнг хүлээх тэвчээртэй. Монгол хүн  гүрийж туулах, шүдээ зуусаар байгаад юмны ард гарах тэвчээртэй. Хоюулаа л тэвчээртэй. Нүүдэлчин хүмүүсийн мал нь өөрөө өсч бойжно. Харин  эзэн нь түүнийхээ аюулгүй байдал, өсч үржих таатай орчныг хангах үүрэг хүлээнэ. Нүүдэлчин хүний менежмэнт нь  малаа өсч бойжиход садаа болдог ган зуд,  зэрэг цаг агаарын өөрчлөлт зэрэг бэхшээлийг даван туулахад чиглэдэг.
 
Монгол хүний бизнесийн авъяас мянга мянган жил үүнд л чиглэгджээ.  Манайхны ажлын туршлага, философи гэвэл: яаж ийгээд дуусгасан байх нь чухал болохоос ямар чанартай дуусгасан байх нь гол биш.
 
Япон хүн байшин босговол  санаснаа гүйцээж, түүнээсээ таашаал авахад чиглэнэ. Харин нүүдэлчин хүнд яаж ийгээд байшингаа дуусгачихсан, барилга барих ажлын ард гарсан байх нь л чухал. Юмны “ард гарах”-ын төлөө  харинч түмэн зовлонг тэвчиж чадна.  Бүх тэсвэр тэвчээрээ түүндээ л зориулна. Амьдрал түүнд “Өнөөдрийн цасан шуургыг л яаж ийгээд тэвчээд давчих. Маргааш нар гийсэн налгар өдөр хүлээж байгаа” хэмээн шивнэсээр ирсэн юм. Монгол ардын “Ажил хийвэл дуустал” гэдэг мэргэн үгэнд чанартай, сэтгэлтэй хөдөлмөрлөн үр дүнг нь үзэх тухай гэхээсээ илүү чардайж байгаад, тэвчээр зааж байгаад шилийг харах, яаж ийгээд “хоёр яс салах” тухай л агуулга түлхүү буй.  
 
мар ч ган зудыг даваад л ард нь гардаг итгэл, зүтгэлийнхээ хүчээр нэг л өглөө коммунизмын ард гарчихсан суниаж байлаа, бид. Өдгөө ч бидний далд ухамсар “гүрийж байгаад ардчилал, зах зээлийн ард гарна даа” хэмээн зоригжуулна. Бидний өнөөгийн хамгийн том чадвар, бас хамгийн том зовлон энд л байгаа юм даа.

Дөрөв. Япончууд нэгийнхээ гаргасан замыг дагаж урагшлах дуртай. Монголчууд эгнээгээрээ урагшлах дуртай. Хоюулаа л адилхан урагшлахыг хүсдэг. Тал нутгийн эрх чөлөөний баталгаа нь хүчний балансад оршино. Мал сүрэг, бусад хүчин зүйлээр нөгөөдүүлээ дарамтлах чадамжгүй хот айл, овог аймгууд байж гэмээнэ аль алин нь эрх дураараа нүүх боломжтой.

Харин нэг нь илүү хүчирхэгжих нь энхтайвны балансыг эвдэж, бусдыгаа эрхшээлдээ оруулах, сайн нутаг бэлчээрийг дээрэнгүйлэн булаахад хүргэдэг. Энэ  утгаараа хэн нэгийгээ илүү хүчирхэгжихэд болгоомжтой, сортоотой ханддаг.  Баяжиж, хөрөнгөжин дэвжих  нэгнийг харсан сахиусан тэнгэрүүд нь монгол хүний чихэнд “төлгөний бие төлжив, хурганы үс гуужив”(МНТ#79)  хэмээн сануулна. Энэ хандлага одоо ч хэвээрээ байгаа бөгөөд манайхан сайн яваагаа татаж унагадаг “тамын тогооны үлгэр”-тэй байнга зүйрлэдэг. Суурин иргэдийн бизнэс нэгийнхээ амжилтыг дагах замаар өсөх хандлагатай байдаг бол тал нутагт эсрэгээрээ.

Энэ хандлага сайн муу хоёр талтай байна. Муу тал нь нэгнийхээ амжилтын нураах гэж санаархах, хамтаараа өргөн далайцтай бизнес хөгжүүлэхэд тээг болдог. Харин санхүүгийн тодорхой бүлэглэл, эсвэл хэт хүчирхэг хувь хүн ноёлсон тогтоц үүсэхээс зарим талаараа сэргийлдэг бололтой.
 
Тав. Япон хүн алдагдлаас сэргийлж, орлогыг чухалчилдаг, монгол хүн гарзаас эмээж, олзыг эрхэмлэнэ. Хоюулаа л хөрөнгө чинээгээ байнга өсгөх эрмэлзэлтэй. Нүүдэлчин хүнд мал сүрэг нь үржиж өсөх, үхэж үрэгдэхийг эс тооцвол тасралтгүй орлого, эсвэл байнгын алдагдал ,эрсдэл зэргийг ойлгуулах бизнесийн сургууль байсангүй. Мал сүрэг нь цаг агаараас хамаарч  заримдаа бан цунгаараа өсч, заримдаа өм цөм хорогдоно.

Аян дайн, ялалт, эсвэл амжилттай ан гөрөөг дагаж ирдэг  олз омогт хэмжээ тогтоох аргагүй. Тиимээс олзыг даах чинээгээрээ авдаг байв. Олдож байгаа хэмжээнээс өөр хязгаар байхгүй. Иймээс, олз орлоготоо хязгаар тогтоох мэдрэмж суусангүй.  Аажим, аажмаар баян болгох тасралтгүй хэвийн орлого ба нэг л мэдэхэд хоосруулж мэдэх байнгын алдагдлын тухай эдийн засгийн мэдрэмж бас суусангүй иржээ. Ийм учраас монголчуудтай өнөөдрийг хүртэл нөхөрлөж ирсэн хүмүүс, “хэмжээ хязгааргүй санаархал, мэдрэмжгүй шуналтай” хэмээн гайхахдаа тулж байжээ.
    
Энэ чанар муу ба сайн хоёр талтай байна. Муу тал нь нь гэвэл орлого, ашгийнхаа зохистой хязгаарыг мэдэрч чадахгүй байгаагаас хэтэрхий их хувь ногдол шаардаж,  тогтвортой орлогын олон эх үүсвэрийг нь хааж  байна. Бас монгол хүнийг оройгүй шуналтай болгон харагдуулдаг. Сайн тал нь гэвэл, энэхүү мэдрэмжгүй шунал ба үл ханах сонирхол нь нийгмийн нөлөөтэй хэсгийг бүхэлд нь, эсвэл хэвлэл мэдээллийг хэт хөрөнгөлөг хэсэг худалдан авахаас бага ч болов сэргийлдэг гэж хэлдэг.

Зургаа. Япончууд итгэмтгий ч нэгээс илүү хууртдаггүй. Монголчууд хүнд итгэдэггүй ч олон дахин хуурч болдог. Япончууд хүний итгэл алдах дургүй, яг л монголчууд малаа алдах дургүй шиг. Тиймээс бусдад итгэмтгий. Харин итгэлийг нь нэг л алдвал дахиж хэзээ ч сэргэхгүй,бас хэзээ ч хууртахааргүй хаширна.

Монголчууд угаасаа хартай, итгэхээсээ өмнө харддаг. Гэхдээ хардлага нь маш гэнэн учраас дөнгөхөд маш амархан.  Сэдвээ солиод хуураад байхад нэг хүнийг эсвэл, нэг хүн бусдыгаа олонтаа хуурах боломжтой. 

Үргэлжийн тулаан, халдлага дунд амьдардаг байсан тал нутгийн дайнч нүүдэлчид маш соргог, яг гөрөөс шиг цочимтгүй. Мөн цочоосон зүйл нь шууд аюул учруулахгүй бол дорхноо тайвшраад араатанд бариулдаг гөрөөстэйгээ адил бас гэнэхэн.

Нүүдэлчид мэдээллийн тогтоцгүй орчинд олон зуун жил явсан учраас эсрэг тэсрэг мэдээлэлд анализ хийх туршлагагүй. Зөвхөн нэг талыг барьсан мэдээлэлтэй социализмд иргэншлийн замаа эхлүүлсэн нь бүр гаж уламжлал үлдээсэн. Энэ нь хэвлэлийн болон албан ёсны мэдээлэлд итгэхээсээ илүү ам дамжсан үгэнд ач холбогдол өгдөг болгожээ.

Хэрвээ “Таны  мөнгийг банк найдвартай хадгална” гээд зурагтаар яривал суртал нэвтрүүлэг гэж харна. Харин хэн нэгэн таних хүн “Энэ сүлжээ бизнэс ашигтай гэнэ” гэвэл дорхнооо үнэмшээд “Үнэхээр ашигтай гэнэ. Хүн хэлж байна” хэмээн хамаг хөрөнгөө луйварчинд аваачиж тушаахад бэлэн.
    
Япончууд буюу иргэншлийн илүү туршлагатай орны иргэд болсон явдал, баримтыг үнэнд тооцдог. Нүүдэлчид өөрт ашигтай хувилбарыг үнэн, шударга гэж хүлээн авах сонирхолтой байдгийн нэг учир ч энд байгаа.

Долоо.  Япончууд худлаа хэлэх дургүй. Монголчууд үнэнээ хэлэх дургүй. Бие биеэсээ хол нүүдэллэн амьдарч ирсэн хүмүүсийн дунд үзэл бодлоо солилцох, байр сууриа илэрхийлэх урлаг төдий л хөгжөөгүй болтой.  Эсэн бусын юм санаанд ордог л байлгүй яав гэж.  Гэтэл ярих хүн ойр хавьд байхгүй. Бодсноо ярихгүй ганцаараа галгиулсаар байгаад амаа хамхиж сурдаг байсан болтой дог.

Хамгийн том мэтгэлцээн нь “бэлчээр булаалдах” дээр өрнөх ба ялагдсан тал нь үнэнд хүрэх гэж зүтгэхийн оронд өөр тийшээ нүүгээд л асуудал шийдэгдэнэ. Угаасаа, бэлчээрийн маргаанаа шат, шатны шүүхээр хэлэлцүүлэх гэвэл заргалдах зуурт мал нь тураад үхнэ биздээ. Харин суурин иргэдэд ус агаар мэт  хэрэгтэй эрх чөлөө гэдэг ойлголтыг  зоргоороо нүүж, дуртай газраа гэрээ барих боломж нь орлоно.
     
Монголчуудын үнэнээ хэлдэггүй занг хамгийн их хөгжөөсөн үйл явц бол социализм. ХХ зуунд монголчууд иргэншин суурьшиж эхэлсэн боловч тэр нь социализм байгуулахтай давхцав. Социалист дэглэмийн хотшил нь жам ёсны иргэншлээс  өөр,  янз янзын дэглэмтэй(Зүүн европийн польш, чехословакаас монголыг дайраад умарт солонгос хүртэл сул, чанга дэглэмтэй) лагериуд, хаурангууд байсан. Өөрсдийгээ ч социалист лагерийн орнууд гэж албан ёсоор нэрлэж байсан. Энэ лагерьт монголчууд” өөрийн үзэл бодолтой болох” ба “үзэл бодлоо нуух” хоёр урлагт зэрэг суралцжээ. Дэглэмийнхээ үзэл сурталд тааруулан “зааснаас нь өөрийг бодож, бодсноосоо өөрийг ярьж” сурсан байна. Өдөр нь ажил дээрээ “Бурхан гэж байхгүй, шашин бол ард түмнийг мунхууруулагч хар тамхи мөн” хэмээн сурталдах ба шөнө нь гэртээ нууцаар залбирч, Ленин багш гэдгийнхээ хөрөгний ард нуусан бурхандаа залбирна”. Өвөг дээдэс нь “ Урт хэл хүзүү орооно”, “дааганаас унаж үхэхгүй, даравгараасаа болж үхнэ”, “урьтаж дуугарсан хөхөөний ам хөлдөнө” хэмээн захисныг хэлэх үү. Ийм уламжлал нь биднийг үнэнээ ярих албагүй гэж үздэг болгож, улмаар нэгэнт үнэнээ яриагүй учраас хэлсэндээ байх ч албагүй гэсэн гаргалгаанд хүргэсэн бололтой.

Үнэнээ ярьдаггүй онцлогийн хүрээнд ярих өөр нэг сэдэв бий. Мөн л өнгөрсөн үеийн улбаа. “Эх оронч”, “марксизм-ленинизм, пролетарийн интернационализмд үнэнч” гэхчлэнгийн үзэл суртлын халхавчаар бүхнийг зөвтгөж болдог ба удирдагч нарт таалагдаагүй хэнийг ч “Мао-гийн талыг баримтлагч”, “ангийн дайсан” гэсэн шошгийн дор хөнөөж болдог байсан, БНМАУ-ын үед. Өнөөдөр ч гэмт хэргийн шинжтэй үйлдлүүдээ “эх оронч” нэрийн дор халхлах, тааламжгүй этгээдээ “хятадын тал” болгон нийгмээс гадуурхуулах оролдлого амжилт олсоор байгаа нь ийм улбаатай.  

Найм. Япончууд “үгүй” гэж хэлэх дургүй. Монголчуудч бас” үгүй” гэх дургүй. Хоюулаа л “буруу дуулахгүй бол үгүй гэдэггүй” гэлээ гэдэг шиг үндэстэн. Гэхдээ алинч бусдыг хуурах зорилгогүй. Харин япончууд “үгүй” гэхгүй хэрнээ цаанаа үгүй гэдгээ ухамсарласан байдаг. Үүнийгээ эелдэг зан хэмээн ухаардаг бололтой. Ийм болохоор тэдний “үгүйгээс тойрох” арга ихэнхдээ ойлгомжтой. Харин монгол хүн “аяндаа болж бүтэх байлгүй” гэдэг утгаар л “үгүй” гэхээс зайлсхийдэг. Ийм болохоор үнэнгээсээ л хэлсэн “за” гэж ойлгогдох нь бий. Монголчууд нэгэндээ  “за” гэчихээд алга болчихвол “хэлсэндээ хүрэх гээд арай л чадахгүй яваа юм байна “гэж ойлгогдоно.

Төгсгөл: Хоюулаа сайн үндэстэн. Муу үндэстэн гэж байдаггүй. Харин иргэншин төлөвшсөн, төлөвшиж яваа үндэстэн гэж байдаг. Тухайн улс орны иргэдийн араншин, мөн чанар нь үзэж туулсан амьдралын туршлага, тэнд бүрэлдсэн ёс суртахууны үнэт зүйлсийн цогцлол маягтай оршдог. Япон, монгол хоюулаа сайн ард түмэн. Харин тэдний туулсан зам нь  хөгжлийн хандлагыг тодорхойлж, тэр хандлага нь онцлог араншинг нь бүрдүүлж байна.

Япончууд арлаасаа хаашаа ч нүүхгүй  гэдгээ эрт ухамсарласан учраас, орчин тойронтойгоо нийцэж, эрх ашгаа зохицуулах гарцуудыг хайхаас өөр зам  байсангүй. Иймээс тэдэнд эрх ашгийн нийтлэг эрт үүсч, тэр нь нийтийн ёс суртахууныг нь тодорхойлох болж.

Гэтэл нүүдэлчин удамтай монголчууд асууудлыг газар дээр нь орхих замаар шийддэг уламжлалтай, хэрэлдсэн хүнтэйгээ учраа ололцохын оронд салж нүүсээр ирсэн. Иймээс өөрийн эрх ашиг ба нийтийн сонирхлын зохистой харьцааг тодорхойлох туршлага суусангүй.  Нэг нь “чамгүйгээр болно” гэдэг дүрмээр, нөгөөх нь “Чамгүйгээр болохгүй” гэдэг хуулиар  хүмүүжсэн гэмээр ч юмуу. Бидний зөрөө энд л бий.