“Өнгөрсөн бүх цаг үеийн сүнс гагцхүү номд оршмуй”

Энэ үгийг Конгрессын Номын Сангийн хананд хүндэтгэлтэйеэ залсан байдаг. Шотландын гүн ухаантан Томас Карлайлын хэлсэн үг л дээ. Халин одогсдын сүнс онгодыг дууддаг бөө олширч, ном унших нь багасаад буй өнөө үед бол учрыг нь ухан ойлговоос нэн хэрэгтэй үг. Их хаан маань эргэж ирээд ингэж хэллээ л гэнэ, Ринчен, Дамдинсүрэн байсан бол ингэх байсан л гэнэ, хэн мэдлээ. Гэтэл үнэн хэрэгтээ их эрдэмтэд маань үг сургаалаа хангалттай хэлээд, бичээд, ном судраа хэвлүүлээд үлдээчихсэн байгаа. Түүнийг нь харин унших хүн бараг үгүй. Энэ мэтийг бодож суутал харин орчин үеийн хойргодуухан уншигчдад их мэргэдийн ном сургаалыг хүргэх нэгэн арга байж болохоор санагдав.

“Өнгөрсөн бүх цаг үеийн сүнс гагцхүү ном оршмуй” хэмээх уриан дор эрт эдүгээгийн эрдэмтэн мэргэдийн ном өгүүллээс түүвэрлэн, асуулт хариултын хэлбэрт оруулан залууст хүргэвэл яах сан бол? Угаас асуултаа зөв тавиад анхааралтай уншиж чадваас хариулт нь олдох л учиртай.

Нөгөө талаас өнөөгийн хурдтай нийгэмд ард иргэд том том ном унших цаг зав үгүй болсон, хүүхэд залуус сэтгүүлзүйн “ярилцлага” хэмээх төрлийг л илүүтэй сонирхох болоод байгаа билээ. Тэгээд ч ингэж хэлжээ гэж тоочсоноос, асууж ярилцсан маягтай байвал хүнд илүү дотно сонстож, хэлсэн үгс нь олон жилийн өмнө бичээд үлдээсэн дурсгал гэхээсээ илүү, одоо ч үнэ цэнтэй, ухаж бодмоор санаа гэж бодогдох магадлалтай юм. 

Ингээд туршилт болгон эхний дугаартаа их эрдэмтэн Бямбын Ринчен гуайг “урин” оролцуулж байсан бол энэ удаад бичгийн их хүн Цэндийн Дамдинсүрэн багштай “ярилцлаа”. Та яг л над шиг Да багшийг эргэн ирээд, өнөөгийн бидэнд сургаалаа хайрлаж буй мэтээр төсөөлөн уншаарай.



Халх Монголын малчин, Хатагин овгийн нүүдэлчин гэж та өөрийгөө тодорхойлсон буй. Хатагин овогтнууд хаагуур нутаглаж байна? Танай хошуу одоогийн аль сум болох вэ?

Манай хошуунд Матад хаан гэж хоёр уул байдаг... 1930-аад онд манай хошууг Матад хаан сум, Цог-Өндөр буюу Жаргалант сум гэж хоёр сум болгожээ. Матад хошуу бол хатагин гурван хошууны нэг юм. Хатагин нар одоо Матад сум, Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан, Дархан хаан гурван суманд хуваагдаж байна. Эрт цагт хатагин нар Жамухыг дагаж Чингис хаантай байлдаж явсан гэдэг.

Бар, арслан давхцуулан төрсөн хүү гэдэг тань ямар учиртай билээ?

Миний эх Уламбаяр манай хошууны Аюушжав захирагчийн ач охин болж, 1878 онд төрсөн гэдэг. Манай эхээс дөрвөн хүүхэд гараад тогтсонгүй, цөм нас барсан... Тэгэхлээр Алтан-Очирт лам “надад өндөр хараатай юмбүү өгвөл сайн хүү өгнө, богино хараатай юмбүү өгвөл дунд хүү өгнө” гэж. [Миний аав Цэндийн эцэг болох] Эрэгзэндонойн ах Балдан ажаа гэдэг лам өндөр хараатай, богино хараатай хоёр юмбүү өвөртлөөд Алтан-Очирт ламд хадагтай өргөж, “Манай бэрээс дөрвөн хүүхэд гараад эндлээ. Цаашдаа хүүхэд тогтоож хайрла” гэж айлтгажээ... Алтан-Очирт өөрийн хуучин алчуурыг зангидаж, тарнидаж үлээгээд Балдан ажаад өгчээ. Түүнээс хойш эх Уламбаяраас манай ах Лувсанжамц бид хоёр төрсөн гэдэг юм. Би бол Бар өдрийн Бар цагт төрсөн гэнэ билээ. Намайг төрснөөс хойш гурав хоноод миний биеийг угааж, хурим хийж байхад санамсаргүй урилгагүйгээр Арслан захирагч, Арслан хүү хоёр манайд ирсэн гэдэг. Төрөхөд нь хоёр Бар тохиол болсон, угаахад нь хоёр Арслан тохиол болсон, энэ бэлгэтэй сайн юм боллоо гэж ярьж байсан гэнэ билээ. Тэгээд эцэг Цэндийг бага эхнэр авахад “хоёр хүүтэй эхнэрийг буцааж болохгүй” гэж шийдээд эхэд гэр барьж, мал тасдаж өгөөд тусгай айл болгосон гэдэг юм.

Таны намтарт эцэг Цэндээр монгол бичиг заалгасан гэж байдаг. Бага эхнэр аваад тусдаа амьдарсан эцгээрээ хэрхэн монгол бичиг заалгасан хэрэг вэ?

Миний эцэг Цэнд 1882 онд Эрэгзэндонойн хүү болон төрсөн, хатагин овгийн хүн. Намайг төрсөн жил Ханд гэдэг бага эхнэрийг аваад өөр газар гэр барьж, өөр айл болсон гэдэг... Тэгээд Ханд эхнэрээс хүүхэд гарсангүй тул намайг эхээс салгаж гэртээ аваачсан юм. Чухам хэдэн онд намайг гэртээ аваачсаныг мэдэхгүй. 10 гаруй настай байсан. Тэгээд монгол бичиг зааж, уншуулж бичүүлж сургав. Монгол үсгийн дүрэм, хэлний зүй гэдгийг огт заасангүй. Эцэг өөрөө ч тийм зүйл мэддэггүй байсан бололтой. Харин хурдан цэвэрхэн бичиж чаддаг байсан, намайг ч мөн хурдан, сайхан бичихийг гол болгож заасан юм.

Монгол бичиг сураад ямар ямар ном уншив?

Манай эцэг Цэндийн гэрт нэг авдар шахам хуучин ном судар байдаг сан. Түүнийг би бүгдийг уншиж үзсэн юм. Заримыг нь тоочвол: “Үлгэрийн далай”, “Ноён хутагтын сургаал”, “Цаасан шувууны үлгэр”, “Аршааны дуслын тайлбар” (Номтын Ринчений орчуулга), “Тоовагийн гэгээний сургаал”, “Ушаандар хааны тууж”, “Буман цагаан лусын судар” (Лүнбум гарбо), Очроор огтлогчийн тус эрдэм”, “Чойжид дагинын тууж”, “Нэг үсгийн эрдэм хэмээх сургаал”, Элдэв ерөөлийн түүвэр”, “Галын тахилгын судар”, “Чулууны бичиг” (Хятадаас орчуулсан бололтой), “Тус тусын сайн журмыг хичээх бичиг” хэмээх манж хэлнээс орчуулсан сургаал, “Хав, муур, хулгана гурвын үлгэр”, “Болор толь” боть түүх, “Гиргир хааны намтар” хэмээх сургаал, Манжийн хаадаас гаргасан Монголын хууль, Монгол олон аймаг хошуудын данс, тус орны дотор байсан өртөө харуулын зураг, Өртөөний дүрэм зэрэг болно.

Монгол бичиг тэгж сурсан байж. Төвөд хэл бичиг хэрхэн сурав? Шавилж суув уу? Тэр үед айл бүр нэг хүүхдээ лам болгодог байсан байх аа?

[Ах лам болж, би хар болсон юм]. Бид хоёр тав зургаан настай хүүхэд байлаа. Нэгийг нь хар болгож, нөгөөг нь лам болгоно гэж ярьдаг байлаа. Чухам... шийдээгүй байв. Нэг намар манайх жасаагаа уншуулав. Дөрөв таван лам ирж, манай бурхныг тахиж, ном уншиж байлаа. Гэрийн унинаас дүүжилсэн хэнгэрэгний дэргэд хоёр дохиур байв. Ах бид хоёр тэр хоёрыг нэг нэгээр нь авлаа. Манай ах тэр дохиураар хэнгэргийг хамаагүй цохиж байв. Би цахиур буугаар бай буудахыг харсан учраас дохиурыг цахиур буу шиг барьж, ахлагч ламыг буудах гэж байгаа юм шиг шагайв. Манайхан “Нүгэлтэй амьтан, үүнийг харав уу?”гээд намайг гэрээс хөөж гаргав. Тэгээд л ахыг лам болгоно, намайг хар болгоно гэж шийдсэн юм.

Тэгээд хар болсон атлаа та төвөд үсэг, хэл хэрхэн сурсан байх вэ?

Манай ахыг зургаа долоон нас хүрэхэд Балдан ажаа төвөд ном зааж эхэллээ. Эхлээд Төвөдийн гучин үсгийг зааж, тэр үсгээр бүтсэн үеийг яаж уншихыг зааж сургав. Цааш нь төвөд хэлийг заахгүй, харин төвөд уншлагын шүлгийг өдий төдийгөөр чээжлүүлдэг байлаа. Би хажууд нь чагнаж байгаад Төвөдийн усэг, түүний унших аргыг сурснаас гадна төвөд уншлагын шүлгийг нэлээд чээжлэв. Гэтэл Балдан ажаа “Чамд төвөд ном хэрэггүй” гээд намайг гэрээс хөөж гаргадаг байлаа. Тэгэхлээр би гэрийн гаднаас туурганы цаанаас номыг сонсож чээжилдэг байв... Хүүхэд байсан учраас сонссоныгоо амархан тогтоодог байсан юм... Балдан ажаа бас Төвөдийн элдэв домгийг ярьдаг сан. Бадамсамбава, Адишаа, Зонхава зэрэг Төвөдөд шажин дэлгэрүүлсэн эрдэмтэн лам нарын намтар домгийг хэсэг бусгаар ярьж өгдөг байсан. Энэ бол миний анхны мэдлэг, хүмүүжилд их нөлөө үзүүлсэн юм.

Манж хэлний мэдлэгээ анх хаанаас хүртэв?

Эцгээрээ монгол бичиг заалгаж сураад Тамгын газарт жилд хоёр удаа нэг нэг сар, сурах бичээч нэртэй суудаг байв. [Тэгтэл] Нийслэл хүрээнээс манай Тамгын газар хэдэн удаа албан тушаал ирсэн байна. “Хүүхдүүдийг цуглуулж сургууль байгуул. Хүүхдэд гадаад хэл зааж сурга” гэж. Тэгэхлээр манай хошууны ноёд түшмэд хүүхдүүдийг Тамгын газар ээлжээр суулгаж, монгол бичиг зааж байлаа. Манж хэл мэдэх багшийг томилж, хүүхдэд манж хэл заалгаж байна гэж хариу бичиж байлаа. Манж хэл мэдэх багш гэдэг нь Дамдин тогооч болно. Тэр Дамдин Өвөр Монголд сууж, манж бичиг сайн сурсан хүн байв. Түүнийг “хүүхдэд манж бичиг заа” гэж тушаагаад Тамгын газар суусан түшмэл, бичээч нарын хоол ундыг бэлтгэх ажлыг хавсарган хийлгэж байв. Тэгээд тэр Дамдин тогооч бидэнд хааяа манж ном чээжээр уншиж, хэлж өгдөг байсан. Бид ч тав арван манж үг мэддэг болсон.

Ардын үлгэр домог сонсож өссөн тань монгол хэл бичигтээ мэргэшихэд, тансаг сайхан найруулан бичиж сурахад тань нөлөөлөө биз ээ?

Манай нутагт үлгэрийг ярьж хэлэх, аялгуулж хэлэх хоёр арга байсан юм. Гааюу гэдэг хүн үлгэрийг аялгуулж хэлдэг байсан. Түүнээс өөр аялгуулж хэлдэг үлгэрч манай нутагт байгаагүй шиг байна. Манай нутгийн Арвинсангийн дүү Сосорбарам гэдэг хүүхэн нэлээд олон үлгэр мэддэг байсан. Тэр хүүхэн “Бодь алаг хаан” гэж сайхан үлгэрийг хэлж байсан... Батмөнхийн Очирхуяг гэж хүн манайд хонохдоо “Хүрэн Дампил” гэж үлгэрийг хэлсэн юм. Хархул гэж араатан шархдаад зугатаахад “хад хангирч, уул онгирч байсан” гэж тэр үлгэрт гардаг юм. Тамгын жасаанд сууж байхад Лувсан-Иш гэдэг лам жасааны гэрт хонож, олон үлгэр ярьж байсан, түүнд Сэрээтэр мэйрэн тав, арван янчаан шагнаж байсан... Матад нутагт ерөөл хэлэх явдал,...ардын дунд явган үлгэр, оньсого, таавар, цэцэн үг, ертөнцийн гурав, дөрөв гэх зэрэг түгээмэл дэлгэрсэн байв.


Шорон гяндан, мөнгөн торгууль, ажлаас халагдах гээд бүхий л төрлийн хавчлага, хэлмэгдлийг нэг насаараа туулжээ , та. Энэ бүхний хамгийн анхных буюу хамгийн аймшигт их хэлмэгдлийн жилүүдэд ямар хэргээр шийтгэгдсэнээ ярьж өгөөч.

1938 онд Октябрийн хувьсгалын ойг угтаж, манай Дотоод яамны чекистүүд дайсныг илрүүлэх уралдаан зохиожээ. Тэр уралдаанд Дотоод яамны гарамгай ажилтан байсан, одоо Хуулийн хорооны орлогч дарга байгаа Цэнд, намайг ардын дайсан гэж илрүүлж олоод... шөнө баривчилж, шоронд хийсэн. Тэгээд намайг “дайсны ямар тагнуулын бүлгэмд, хэдийд элссэн бэ? Тэр бүлгэмийн даалгавраар хорлон сүйтгэх ямар ажлыг хийсэн бэ?” гэдэг ийм хоёрхон мухар асуултыг тулгаж, 15 сар байцаасан юм. Байцаахдаа хүйтэн, халуун тасалгаа зэрэг элдэв жигшүүртэй муухай аргыг хэрэглэж, элдвээр зодож зовоодог байлаа. Нэг удаагийн байцаалт ямар байсныг хэлье. Өдөр дараалан 8 цаг байцаасаар хорь хоног болов. Тэгэхэд би “эсэргүү бүлгэмийн гишүүн” гэж хэрэг хүлээсэнгүй. Тэгтэл нэг хоногт найм найман цагаар гурван байцаагч ээлжлэн байцааж, нэг ч унтуулалгүй бүхэл арван хоног байцаасан юм. Хөл газар хүрэхгүй өндөр дөрвөлжин сандал дээр хөдөлгөлгүй суулгадаг байлаа. Би өлсөөд тэдний хоол идсэн тавгийг долоож амьдарч байлаа... Би Дотоод яаманд зарим шүдээ хэмх цохиулаад зарим шүдээ чийг өвчнөөр унагаад мэдрэлийн өвчтэй болсон..

Тэгээд эцэст нь ямар хэргээр яллав?

Эрдэмтэн Жамсранотой танил дотно байсан, Японыг магтаж ухуулга хийж байсан, Пушкиний Олег сэцний дуулал шүлгээс орчуулсан, ийм гурван хортой хэрэг хийсэн гэж намайг ухаан мэдээгүй шахуу байхад өчиг мэдүүлэг шиг юм бичиж авсан.

Японыг та үнэхээр магтан сурталчилсан юм уу?

1938 оны зун би Булган аймагт суртлын бригадыг удирдаж явах болоод бэлтгэлээ Төв хороогоор шалгуулах гэж Сүхбаатарын төв талбайд бригадын хамаг хэрэглэгдэхүүнээ засацгаан тавиад, хоёр гурван хүний хамт сууж байлаа. Гэтэл нэг хүн дэлгэсэн газрын зургийн дээр Токио хотоос ийш тийш далай дээгүүр хар хөх судал зурвас зурсныг зааж, “Энэ ямар учиртай юм бэ?” гэж асуулаа. Би түүнийг тайлбарлаж, “Далай дээгүүр байгаа хар хөх зурвас бол усан замын харилцааг үзүүлсэн юм. Токио хот бол усан замын харилцааны том боомт юм. Япон бол усан замын харилцаа ихтэй, далай дээр хүчирхэг улс гэдэг” гэж хариулав. Үүнийг Шинжлэх ухааны хүрээлэнд ажилтай байсан Баяндэлгэр өвгөн бичиж аваад Дотоод яаманд мэдээлжээ. Миний гэмт хэрэг ердөө л энэ байлаа.

Гяндангаас гараад та Үнэн сонины эрхлэгчийн ажил хийх болсон. Дараа нь эрдмийн зэргээ хамгаалаад Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн захирлаар томилогдсон. Тэндээс яагаад халагдсан билээ?

Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн даргаар нэгэнт тохоогдсоноор... эрдэм шинжилгээний ажил хийх бололцоогоо алдсан нь надад хамгийн хэцүү байлаа. Өдөр бүр 8 цаг захиргааны ажил хийгээд, элдэв хурал хуралдаад, эрдэм шинжилгээний ажил хийх зав огт үгүй болов... Монголын өв соёлыг судлах хүн тун чухал бөгөөд тун ховор байлаа. Энэ учраа дарга нарт хэлэхээр “ШУХ-ийн даргын ажлыг эрдэм шинжилгээний ажил биш гэж байгаа бол ямар ажлыг эрдэм шинжилгээний ажил гэдэг юм бэ?” гээд намайг шоолж инээдэг байлаа. [Тэгэхээр нь би өөрөө Үнэн сонинд] Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн удирдлага амьдралаас тасарсан... [гэх мэтээр] ортой оргүй, над холбогдох холбогдохгүй зүйлийг хамруулж хэтэрхий буруушаасан өгүүллийг 1953 оны дөрөвдүгээр сарын 18-ны дугаарт хэвлүүлэв. Ингэж арай гэж ШУХ-ийн даргын ажлаас халагдав. Бөөн баяр боллоо. Одоо л эрдэм шинжилгээний ажил хийнэ гэж бодлоо. Гэвч миний горьдлого хэтэрхий эртэдсэн байлаа.

Тэгээд дараагийн ажил болох Зохиолчдын хорооны даргын ажлаасаа бас л халагдсан. Энэ талаараа?

Эрдэм шинжилгээний ажлыг хийе гэж гуйсан хүнийг зохиолчдын дарга болгосон явдал бол хүний хүсэл эрмэлзлийг хайхардаггүй шийдвэрлэдэг мугуйд хүнд суртлын удирдлагын тодорхой жишээ болно. Би зохиолчдын хорооны ажлыг бараг хийдэггүй, хэл бичгийн судлалын номыг уншиж суудаг байлаа... Хурал цуглаан дээр хамаа намаагүй шүүмжлэл тавьдаг боллоо. Өөртөө дургүй Сэнгээ зэргийн хүмүүсийг зориуд өдөөж ёжилдог байлаа. Тэгээд Сэнгээ, Лодойдамба зэрэг хүмүүс намайг худал үнэн, элдвээр гүтгэн шүүмжилдэг боллоо. Аз болоход тэднийг Дамба зэрэг зарим дарга нар дэмждэг болов. Ингээд 1955 оны гуравдугаар сарын 30-нд Зохиолчдын хорооны ажлыг нураасан болж, Төв хороогоор донгодуулаад ажлаасаа халагдав.

За тэгээд МУИС-д багш болж, ёстой л нэг эрдэм шинжилгээний ажлаа хийх бололцоотой болоо байлгүй. Гэтэл 1956 оны тэр нэг хурал дээр хэлсэн үгнээсээ болж ахиад л буруудсан. Та яг юу гээд хэлчихсэн юм бэ? Уг нь Ширэндэв гуай өөрөө “хэн юу хэлсэн талаар элдэв асуудал босохгүй. Манай залуучууд юу бодож санаснаа чөлөөтэй хэлээрэй” гэсэн гэдэг.

[Би] “Манайд ололт их байна. Үүнийгээ үргэлж ярьдаг ба хэвлэдэг. Дутагдлын тухай ярих нь зүйтэй байх. Бид ардынхаа байдлыг хайхрахгүй байна. Социализмаас коммунизмд орох гэж байгаа юм шиг ярьдаг. Үүнийг удирдагчид, сэхээтэн, хэвлэл магтдаг. Энэ нь архи шиг согтууруулж байна. Энэ нь олноос тасарсан хэрэг. Үнэн байдлаас зөрж байна. Миний ах гэрийн бүрээс байхгүй. Нийт ардууд ийм байна... Ийм ядуулаг байдлаар социализм байгуулахгүй...” [гэсэн].

Тэгтэл нөгөө “элдэв асуудал босохгүй, чөлөөтэй хэлээрэй” гэдэг ч худлаа болж, үүнээс хоёрхон хоногийн дараа Намын Төв хорооноос “Манай намын бодлогод харш үзэл санаа, үг, өгүүлэл гарч байгаа тухай” хэмээх тогтоол гарсан байгаа. Энэ тогтоолын эсрэг та бас үгээ хэлсэн буй.

“Ширэндэв гуай санаснаа сайн хэл гэсэн. Гэтэл одоо үндэсний үзэлтэн гэж байна. Би хэлсэн үгнээсээ үл буцна... Энэ тогтоолоор сэхээтний амыг бөглөж болох боловч ард түмний цоорхой гэрийг бөглөж болохгүй. Бид Зөвлөлт Монголын найрамдалд хортой юм хэлснийг эсэргүүцнэ. Үндэсний үзлийг эсэргүүцнэ. Гэвч энэ нэрээр эх оронч үзэл, өвөө хадгалахыг дарчихсан нь огт буруу. Өөрийн ард түмний бүтээл, тэднийг хайрлахгүй байна” [гэж хэлээд ажлаасаа ахин халагдсан билээ]

За тэгээд МУИС-иас гарч Хэл Зохиолын Хүрээлэнгийн захирал болоод бас л тэндээсээ хэлмэгдэн халагдсан байгаа. Тэндээс халагдсаны гол шалтгаан нь 1962 оны намын бүгд хурал дээр хэлэх гээд хэлж чадаагүй үг тань болсон гэдэг. Ямар үг бэлдсэн байсан юм бэ?

[Хэлэх гэж бэлдсэн боловч дээрээс хэлүүлээгүй үг маань гэвэл]: “Манай нам төрийн удирдлага ард түмнээсээ тасраад ард түмний хяналтаас гарч, урьдын хаад ноёдоос илүү эрхийг эдэлдэг боллоо. Ингээд ард түмнээс тасарсан тэр хүмүүс 1937-1938 оны үеэс хоёр их булай ажлыг хийжээ. Тэр нь юу гэвэл нэгд, Монголын бүх сэхээтнийг хүйс тэмтрэн хядсан, хоёрт, Монголын өв уламжлалыг баллан сүйтгэсэн байна. Зөвлөлт улсын хууль завхруулагчид шударга хувьсгалыг хөнөөсөн бол манай хууль завхруулагчид шударга сайн хүмүүсийг хядаад зогсоогүй, Монголын ард түмний соёлын өв, ном судрыг шатааж, уран барилгыг эвдэж, хоёр давхар гэмт хэрэг хийсэн юм. Хүн алах хядах ажил дөчөөд оны үеэс цөөрсөн боловч ном судар шатаах явдал улам гаарсан юм. 1940 хэдэн оны үед хувьсгалын эсэргүү ном хадгалсан хүнийг ална гэж хууль гаргаад хуучин ном бичгийг шатаах устгах ажилд ирмүүн орсон юм. Үүний ял бол Чойбалсан, Лувсаншарав, Цэдэнбал, Дамба, Сүрэнжав, Лхамсүрэн нарт бүгдэд нь оногдох ёстой. Энэ хэргийг аль болохоор нууж дарах санаатай хүмүүс байна... Нам засгийн бүх сонгуулийг томилолтын журамд оруулжээ. Энэ томилолтоо сонгуулийн хэлбэрээр бүрхүүлдэг байна. Ард түмний хяналт байхгүй болохоор сайн хүнийг танин олж чадахгүй, бялдууч хүнийг л сайн хүн гэж бодож томилдог байна. Нам засгаар бүрхүүл хийсэн нэг хаант засаг шиг юм тогтоод байна... гэж.

Тодруулга: Их эрдэмтэн ингээд ахин халагдаж, 1963-1981 оныг хүртэл Хэл Зохиолын Хүрээлэндээ эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллах болсон нь нэг талаас Монгол судлал, ялангуяа Монгол утга зохиолын судлалд харин ч золтой явдал болсон гэж хэлж болно. Гэвч нөгөө талаар хардалт, дарамт тасарсангүй, “Мянган жилийн харьцуулсан хүснэгт” үйлдэхдээ Ленин, Богд нарын нас барсныг нэг дор оруулсан гэх мэт шалтгаар буруутган, их хэмжээний мөнгөн торгуульд унаган шийтгэж байлаа. Тэр хүнд хэцүү, мөнгөн торгуультай ядуу тарчиг цагт нь орос гэргий, хүүхдүүд нь хажууд нь байсангүй, Москва явсан бөгөөд түүний тул Да багш ч өөрийгөө “ганц бие шахуу өвгөн” хэмээн өргөдөлдөө тодорхойлсон байдаг. Энэ тухай үл өгүүлээд одоо Үсгийн дүрмийн нарийн ширийнийг асуун ярилцсу.       



Таны зохиосон үсгийн дүрэм, олон янзаар бичигддэг үгсийг нэг мөр болгосон шийдлийг тухайн үед нь сайтар сурталчлан таниулаагүйгээс болж, одоо хүмүүс сайн ойлгохгүй, танаас хойш, саяхан л тэгж өөрчилсөн хэмээн буруу ойлгон, уурлах болжээ. 1983 онд та тэр толь бичгээ гаргахдаа ер нь үсгийн дүрмийг өөрчилсөн юм уу?

Тэр бол чухамдаа 1951онд Ц.Дамдинсүрэн, Я.Цэвэл нарын “Үсгийн дүрмийн зөв бичих толинд” хавсаргасан дүрмийг бараг хэвээр нь хуулж бичсэн билээ. Зөвхөн 1951 онд товч дүрэмд тодорхойгүй бүрхэг зүйлийг тодруулсан, орхигдсон зүйлийг нэмсэн зэрэг бага сага засварыг оруулав... Бид энэ Монгол үсгийн дүрмийн толь бичгийг зохиохдоо үсгийн дүрмийг өөрчлөхгүй, олон янз бичдэг үгийг толь бичгээр зохицуулна гэж дээд байгууллагаас өгсөн гол зарчмыг баримталж хийлээ.

Тэгэхээр үсгийн дүрэм бол хэвээрээ, харин олон янз бичдэг үгийг нэг мөр болгосон юм байна. Жишээлбэл?

Олон янзаар хэлдэг, бичдэг үгс одоогийн монгол хэл бичигт олон тохиолдож байна. Үүнээс аль нийтлэг гэж үзсэнийгээ сонгож энэ толь бичигт оруулав... Зөвлөлгөөн, зөвлөгөөн, зөвөлгөөн гэж гурван янзаар энэ үгийг бичиж байна. Үүнээс бид “зөвлөгөөн” гэдэг хэлбэрийг сонгож авав.

“Дэгдээхий, эрвээхий” гэж яагаад шийдэх болов? Одоо хүртэл олон хүн үүнийг таны шийдсэн хэлбэр гэж мэдэхгүй, саяхан өөрчилчихлөө л гэж бодоод байна.

“Дэлхий, мэлхий, ээзгий, эсгий” гэхэд цөм “ий” дагавартай байна. Гэтэл “дэгдээхэй, эрвээхэй” гэж “эй” дагавартай хэлдэг нь гажилт мөн тул үүнийг хэрэгсэхгүй, “дэгдээхий, эрвээхий” гэж бичлээ.

Олон хүн Я.Цэвэлийн толь дахь хэлбэрийг зөв бичих дүрмийн шалгуур гэж үзэж байна. Тэр толины талаар?

Я.Цэвэл 1966 онд “Монгол хэлний товч тайлбар толь” хэмээх 30 орчим мянган үгийг багтаасан толь бичгийг хэвлэж гаргав. Энэ толь бол олон монгол үгийг багтаасан ба тайлбарласны талаар урьдын толинуудаас үлэмжхэн давуу болсон юм. Гэвч нэг үгийг “ үгүүлэл-өгүүлэл, үмхий-өмхий” гэх мэтээр хоёр хувилбартай бичсэн нь монгол бичгийн хэлний төлөвшин тогтоход нэмэр болох чанарыг хомстгосон байна.

Ер нь анхнаасаа кирил үсэг авахад яагаад зарим үг Ө, Ү хоёр хоёр өөр эгшигтэйгээр хэвшчихсэн юм бол?

Шагж гуай 27 мянган үгтэй монгол үсгийн дүрмийг зохиож 1937 онд хэвлүүлсэн. Энэ тольдоо монгол үгийн долоон эгшгийг ялгаж бичсэн нь Шагж багшийн их гавьяа болно. Гэвч энэ тольд Халх Монголд “ө”-гөөр хэлдэг олон үгийг “ү”-гээр бичсэн онцлог бий. Жишээ нь “төлөв”-ийг “түлэв, “төвөг”-ийг “түвэг”, “өмхий”-г “үмхий”, “төвшин”-г “түвшин”, “өв тэгш”-ийг “үв тэгш” гэх мэт. Шагж гуай ямар учраас энэ мэт үгийг “ү”-гээр бичсэнийг нарийн судалж үзвэл учир нь мэдэгдэх байх гэж бодож байна... Мөн Шагж гуайн боловсруулсан жийрэг эгшгийн хууль нь 1941 онд шинэ үсгийн дүрмийг зохиоход чухал тулгуур болон хэрэглэгдсэн юм.

Бүр Шагж гуайн үеэс эхэлсэн энэ Ө, Ү-гийн асуудал одоо хүртэл явж л байгаа юм байна даа, тэгвэл. Жишээ нь таны 1983 оны тольд “бөжин” гэж тогтсоныг одоо хүртэл хүмүүс мэдэлгүй “бүжин” гэсэн хэвээрээ л байна. Мэдсэн нэг нь сүүлд 700 үгийг журамлахдаа л тийм болгочихлоо гэж ойлгосоор байна. Ер нь л “бүжин – бөжин” хоёроос “бөжин”-г нь сонгох ч юм уу, “идэвхи – идэвх” хоёроос “идэвх”-ийг нь зөв гэх мэтээр, ингэж нэг мөр болгосон тань хэний санаа, даалгавраар хийсэн үйл юм бэ? Сүүлийн үед манайхан гадаад улс орон, шашин суртлын шаардлагаар эх хэлээ эвдэх гэж хийх юмаа олж ядсан улсын хийсэн ажил гээд байдаг боллоо.

МАХН-ын Төв Хорооны Улс Төрийн Товчооны 429-р тогтоол, МАХН-ын Төв Хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга, БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга, нөхөр Ю.Цэдэнбалын удаа дараагийн албан даалгавар болон БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1980 оны 202-р тогтоолд албан бичиг баримтын хэл найруулгыг сайжруулах, үгийн олон янз бичлэгийг нэг мөр болгон жигдлэх тухай заасныг мөрдлөг болгон баримталж, түүнийг биелүүлэх зорилтын үүднээс энэ толийг зохиосон юм.

хэмээсэн энэхүү “ЯРИЛЦЛАГА”-ыг бэлдэхэд миний өөрийн нэмж оруулсан, зохиосон өгүүлбэр байхгүй, бүгд их эрдэмтний өөрийнх нь хэлж бичсэн зүйл болох бөгөөд бөө нар онгод сүнсийг дууддаг бол миний бие бичсэн өгүүлэл ном судрыг нь уншин, их эрдэмтний хэлж үлдээсэн гэрээс санааг гаргасан бөлгөө. Үүнд, Д. Цэдэв гуайн хэвлэлд бэлдсэн Цэндийн Дамдинсүрэн “Бүрэн зохиол” хоёр боть бүтээл, С. Лочин гуайн бичиж Непко бархнаас гаргасан “Цэндийн Дамдинсүрэн” ном, зарим дуртгал, өгүүлэл, өдгөө Монгол улс даяар баримтлан дагаж буй зөв бичих дүрэм болох “Монгол үсгийн дүрмийн толь” бүтээлийнх нь өмнөх үг зэргийг ашигласан болно.  Гурван цэг хатгасан нь товчлон, утгыг нь алдагдалгүйгээр дундаас нь багахан хассан гэсэн үг, дөрвөлжин хаалтанд харин утгын холбоос болгон нэмсэн үг буй.

“Өнгөрсөн бүх цаг үеийн сүнс гагцхүү номд оршмуй” хэмээх мэргэн үгийг ахин давтаад өндөрлөсү.