Өмнө маань яруу найргийн хоёр түүвэр байна. Нэг нь Монгол улсад байнгын ажиллагаатай парламент байгуулагдсны 25 жилийн ойд зориулагдсан бол нөгөө нь Завхан аймгийн Шилүүстэй сумын 90 жилийн ойгоор бүтээгджээ.

“Найргийн хуртай парламент” (2015) түүвэрт хууль тогтоогч-яруу найрагч 52 гаруй хүний шүлэг туурвилаас сорчлон оруулсан бол “Шүншиг аравнайн даллагатай шүлэг найргийн дээжис”(2014) номд тус сумын 51 уран бүтээлч хамрагджээ.

Харин хууль тогтоогч-шүлэгчдийн түүвэр орон нутгийн яруу найрагчдийн бүтээлийг чанараараа гэхээсээ илүү чансаагаараа яалт  үгүй цохиж байна. Ямар чансаа гэхээр хууль тогтоогчдийн бараг бүх шүлэгт нэр цуутай хөгжмийн зохиолчид ая хийсэн байх жишээний. Жирийн нэгэн ая зохиогчид бус  нэртэй уран бүтээлчид, жишээлэхэд Д.Арвин гишүүний хоёр шүлэг орсны эхнийхэд хөгжмийн зохиолч Д.Цэцэрлэг гуай, нөгөөхөд нь Н.Жанцанноров гуай ая оруулсан харагдана.
    
Төрийн түшээ-найрагчид болох Б.Бямбадоржийн “Хань минь дээ”, Ш.Гунгаадоржийн “Тариан түрүү”, Ж.Гүррагчаагийн “Холоос ойртох нутаг”, Д.Маамын “Магнаг цэнхэр дэлхий”, С.Нямзагдын “Отгон тэнгэр минь” зэрэг олон дууны аяыг төрийн хошой шагналт, ардын жүжигчин, мөн парламентач асан Н.Жанцанноров гуай өөрөө зохиожээ.

Чанарын хувьд Бавуугийн Лхагвасүрэн, О.Дашбалбар, С.Дулам (бүгд УИХ-ын гишүүн асан) гээд манай үеийн яруу найргийн цуутнууд багтсан болохоор хууль тогтоогч-яруу найрагчдынх хол тасархай чанартай гэвэл бас үгүй. Учир нь сумын түүврийг Төрийн шагналт яруу найрагч Ц.Бавуудорж толгойлоод эхэлж байна гэхээр бусдаасаа дордоод ч байх юмгүй.

Зөвхөн парламент, хязгаар нутгийн нэгэн сумаар зогсохгүй, манай нийгмийн аль ч хэсэг бүлэг, орон нутаг дор хаяж 50 найрагч бүхий шүлгийн түүвэр гаргах чадвартай юм. “Сайд- яруу найрагч” болон “зөвхөн үхэрчин яруу найрагч”, “гагцхүү хөзрөөр мэргэлдэг шүлэг” нар  гэхчлэн багцалж түүврээ гаргахад дээрх хоёроос дутах нь үгүй подхийсэн ном альманах болно.

ХХ зууны сүүлийн хагасаас иргэн суурьшиж, бүх нийтээрээ бичиг үсэгтэн болсонтой зэрэгцэн уран зохиолын хамгийн сайн уншигч ард түмэн болсон юм, манайхан. Энэ үзэгдэл үргэлжилсээр өнөөдөр хамгийн их зохиогч үндэстэн болон хувираад байгаа зүй зохистой явдал уу, эсвэл эсвэл онцгой үзэгдэл үү?

Яруу найраг, уран зохиол бол хүн төрөлхтний уран сайхны сэтгэлгээний тусгал, тодруулан хэлбэл сэтгэлгээний эрх чөлөөний толь юм. Хүн төрөлхтөн бүгдээрээ утга зохиолд дурладаг  байж болох ч манайхан шиг нийтээрээ найрагч нь цөөн. Ялангуяа, үеийн үед хамгийн цөөнх, сонирхогчдын бүлэг, клубээс цааш гарч байгаагүй яруу найраг, шүлгийн ертөнц тал нутагт бүх нийтийн поп урлаг болдогийн учир юунд байна?...


Яруу үгээр урлах ухаан нь эхлээд тэнгэр, бурханы мэдлийнх байлаа. “Эхлээд үг байлаа” хэмээн библи судар эхэлдэг. Тэнгэрийн санаа, бурханы сургаалийг ерийн нэгэн үгээр бус хамгийн яруу тунгалаг, төгс үгсээр урлах нь хүн төрөлхтний хэрэг болов. Яруу найрагчид эхлээд тэнгэр бурханы хэлмэрчээр ажиллажээ.

Гэвч газар дэлхийн дэг журмыг зөвхөн бурханы хууль дүрмээр, түүнд гүн итгэгчдийн ёс зүйгээр зохицуулан удирдахад амаргүй болов. Тэр хэрээр яруу найрагч нар хаан эзний алдар сууг дуулж, түүний тогтоосон засаглалыг сурталчлах үүрэг хүлээв.

Хаант ёс халагдаж, хүчирхийллийн дэглэмүүд залган авахын хэрээр  тогтоцоо сурталчлах, хамгаалах их үүрэг уран үгийн мастерууд дээр очлоо.

Нэг талаас нь харахад уран үгийн мастерууд нь эхнээсээ л эрх мэдэлтэнд үйлчлэх чиглэлээр явсан мэт. Гэвч утга зохиол нь сэтгэлгээний эрх чөлөөний  эх ундрага байлаа. Хүн төрөлхтний хамгийн анхны өөрийн бодол, хувийн үзэл санааны илэрхийлэл нь уран бүтээл байсан байх. Чухам тэр өөрийн гэсэн бодол, хувийн үзэл санааны илэрхийлэл нь яван явсаар өөрийн гэсэн  байрь суурь, үйлдэл, хандлага болон хөгжсөөр үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх, эрх чөлөө, ардчилал руу хөтөлжээ.

Лус савдаг, бурхад, хаад ноёд, хүчирхийлэгч тогтолцоог өөрийн өнцгөөр магтаж явсан уран бүтээлчдийн “хувийн өнцөг” хувиран хувирсаар өөрийн байр суурь, хувийн үзэл санаа, үг хэлэх сэтгэн бодох эрх чөлөө болон хөгжиж явжээ гэсэн үг.

Зөвхөн яруу найрагч, утга зохиолч нар ч энэ замаар яваагүй, бүхий л уран бүтээлчдийн замнал тийм байсан гэсэн үг. Дүрслэх урлаг ч уул усны эзэд, шүтээн амьтан тотемийн дүрслэл байснаа бурхадын дүр, удирдан жолоодогч ихэс дээдсийн хөрөг, бурханд болон эзэндээ үнэнч зарц барлагын сэдвийг дамжиж явсаар дүрслэн сэтгэх,урлах өнөөгийн эрх чөлөөг бий болгожээ.

Уран бүтээлийн түүх нь эрх чөлөөгөө хайсан, түүндээ хүрэх түмэн арга, тэмцлийн зам хайсан, эрсэн олсон түүх л юм. Урлаач нар эхлээд бурханаасаа хальж түүний ээжийг шүтээн болгон урлаж, улмаар шүтээнийхээ хувцсыг хөнгөлсөөр, нэг л мэдэхэд нүцгэлээд хаясан байдаг. Хүний хорвоог бурханы дүр, ноёдын хөргөөр гоёчлон дүрсэлж залхсан зураач нар жинхэнэ хүн бүтээх хүслээ гүйцээхийн тулд ядуус, ноорхойчуудын амьдралыг барьж авчээ. Учир нь тэднийг муухайгаар зурахад хэн ч өмнөөс нь гомдол гаргахгүй, өөрснөө ч зургаа олж үзэхгүй, иймээс “намайг матарлаад хаясан байна” гэхчлэнгээр гоншигнохгүй ажаам. Ван Гогын “Төмс идэж буй тариачид” гэхчлэнгийн өрнөдийн амьд зургууд ингэж төрсөн түүхтэй.

Утга зохиолын түүх нь хүн төрөлхтний сэтгэлгээний  хувирал хөгжлийн түүх юм. Бурхад, хаад ноёд, төр засагт зохиолчид үйлчлэхээ албан ёсоор болж эхэлсэн үеийг ХХ зууны эхэн үеэс тоолдог юм байна. Дэлхийн нэгдүгээр дайн уран олон уран бүтээлчийн нүдийг нээж “юуны төлөө, яах гэж бид цусаа урсган , махан овоо босгож байгаа юм бэ” гэсэн асуултыг тавих болжээ.

Өрнөдийн утга зохиол, тухайлбал Английн яруу найраг Руперт Брүүкийн
“Эр цэрэг намайг үхэхэд
Эрсэлж ирсэн суманд унахад
Энэ биеийг минь бахдахаасаа өмнө
Эх орныг минь л бахархан дурсаарай”
гэсэн  алдарт шүлгээр цэрэг эх оронч шүлгийнхээ хаалтыг хийсэн гэж үздэг аж.

Английн өөр нэг найрагч Зигфрид Сассун
Саяхан үүгээр цэргүүд өнгөрөхөд
Сайн уу гэж генерал мэндэлж
Сайн гээд өнгөрсөн эрсээс
Сайн мэнд нь одоо хэдхэн
Хөгшин генералыг бид магтана
Хөгшин ч гэсэн цоглогийг бахдана
Хөөрхий муусайн цэргүүдийг харин
Хөсрий гахай гэж хараал тавина хэмээн шүлэглэснээр олны санаа бодлыг эргүүлээд хаяжээ.

Түүнчлэн, манай уншигчдийн сайн мэдэх Анри Барбюсийн “Гал”, Э.М.Ремаркийн “Өрнөд фронтоор сонин гойд юмгүй” зэрэг суут бүтээлүүд дэлхийн дайны мөрөөр төрж “мянга мянган гэм зэмгүй хүмүүс юуны тулд цусаа урсгаж байна вэ? Дайн хэнд хэрэгтэй юм бэ” гэсэн асуултыг хүн төрөлхтний өмнө тавих болсон байна.


Харин, ХХ зууны эхээр Бурхан, хаан, төр гурав яруу найрагч, уран бүтээлч хэмээх зарц нараа үүрд алдаж байх тэр үед тал нутагт  иргэншлийн утгаараа ч, үзэл суртлын утгаараа ч цоо шинэ утга зохиол дөнгөж мэндэлж байлаа. Нүүдэлчин монголчуудын “хэл уран зохиолын багш” болох учиртай орос оронд  “нийгэм журам” хэмээх, дэлхийн хаана ч байхгүй нийгмийн байгуулалыг түүнд үйлчлэх утга зохиолын арга барилын хамт цогцлоосон үе таарав. Монголыг төдийгүй дэлхийн баганхи талд ноёлсон социалист реализм буюу  “пролетарийн утга зохиол”  монголд ч цэцэглэх учиртай боллоо.

Монголын уран зохиолын хандлага нь нэг талаасаа уул усны магтаал буюу тэдний эздийг бахдан дуулсан ( өөрөөр хэлбэл бөө мөргөлийн улбаатай) ерөөл магтаал, нөгөө талаас Буддын гүн ухаан нэвт шингэсэн уртын дуугаар илэрхийлэгдэж байлаа. Ерөөл магтаал нь  уул ус, эд баялгийн эздийг магтах арга барилаасаа хөндийрч тэдний эзэмшлийн бүс болох байгаль дэлхий, эд баялгийн сайн сайхныг тоочин бахдах руу шилжих болсон нь бас хөөрхөн үсрэлт маягтай харагдаж байдаг.

Харин дорнын суурин иргэншилд илүү ойр суудаг өвөр монголчуудын дунд хүүрнэл зохиолын шинэ арга барил дэлгэрэн В.Инжинаш нар “Хөх судар” зэрэг томоохон новелл бичиж байв. Энэ үзэгдэл төв монгол руу шилжиж Д.Бодоо “Үзэмжит өгүүлэл” хэмээх туужийг хятадын сонгодог зохиолоос сэдэвлэн туурвиж байжээ. (Хожмоо, Бодоогийн ийм аргыг амжилтай давтан Шэкспирийн сонгодогуудыг япончилсон хүн бол алдарт найруулагч Акира Курасова бөлгөө).

Харин ХХ зууны Монголд дэлгэрсэн өрнөдийн маягтай утга зохиол нь хувьсгалт засгийн үзэл санааны дор хөгжих хэрэгтэй боллоо. Энэ нь монголчуудын сонголт гэхээсээ илүү хувь заяаны тулгалт байсан юм.

Нэг талаасаа өрнөдийн маягтай, орчин цагийн утга зохиол хөгжиж эхэлсэн нь том дэвшил байсан ч жам ёсоороо алхам алхмаар урагшлан ядаж, бүтээгч, аврагчийн өмнө хүлээсэн үүргээсээ өөрийгээ чөлөөлөх замын эхэнд явсан монгол утга зохиолд  садаа учирсан хэрэг.

Учир нь хувьсгалт маягийн утга зохиол урлаг нь социалист төр засаг, хувьсгал тэдний бурхад болох Маркс, Энгельс, Ленин, бурхангүйчүүдийн бурхадын номыг дэлгэрүүлэгч Сталин, Сүхбаатар, Чойбалсан, Цэдэнбал нарыг алдаршуулах үүрэг хүлээх болов. Мөнөөх уул усны далд эзэд, лус савдгийн орыг тэд эзлэх болсон гэсэн үг.

Ингээд “Үүл нь гараад бороо орохын цагт, үүдэн хоймор хоёрт ялгал бий л билүү? Үйл нь ирээд үхэхийн цагт хөгшин залуу хоёрын ялгал бий л билүү” хэмээн бясалган аялж явсан монголчууд “Хөгжсөн намын Х их хурал, хөдөлмөрчин бидний хүслийг хангаж байна”, “Манай залуучуудын эвлэлийг Мандах нартай үлгэрлэе. Маркс, лениний сургаалыг Магад үнэнээр биелүүлье” хэмээн   дуулалдах учиртай болов.

Хувьсгалт уран зохиолын эцэг гэгдэх Д.Нацагдорж нь уламжлалт  магтаалын аргаар (Алтайн магтаал, Богд дүнжингаравын магтаал гм гм), монгол орны физик газар зүйн тодорхойлолт, түүхэн бахархал сэлтийг тоочин бахдаж, урнаар дүрсэлсэн бичлэгтэй “Миний нутаг” найргаараа үлэмж алдартай. Тэрээр малчин амьдралаас иргэншил рүү дэвших үйлсийг халуунаар дэмжиж, эрүүлийг хамгаалах, боловсон амьдрах, эрдэм соёлыг түгээх үйлсийг бахдан ухуулсан олон бүтээл туурвисан. Д.Нацагдоржийн янаг амраг, аж төрлийн сэдэвтэй шүлэг найргаас нь түүний гайхалтай авъяас нь илүү тод гэрэлтэн харагддаг.

ХХ зууны сүүлийн хагаст монголчууд бичиг үсгийн шинэчлэл амжилттай хэрэгжүүлсний дараагаар орчин үеийн монголын утга зохиол, утга зохиолч, утга зохиолын хэл гурав бие биеэ тэтгэн үүссэн бөлгөө. Л.Түдэв, Ч.Лодойдамба, Д.Намдаг, Б.Явуухулан, Д.Пүрэвдорж гээд шинэ үеийн утга зохиол, уран зохиолын хэлийг бүтээсэн уран бүтээлчид мэндэллээ.

Улс төрийн амьдралын хэт хувьсгалч байдал ч зөөлөрч, утга зохиолд нэг талаас бүх юм нь падан хар “дайсан”, нөгөө талаас хамаг юм нь цав цагаан “манай тал” хоёрын тулааныг дүрслэх арга барил ч хуучрав. Нам засгаас ч социализмын зөв зүйтэйг харуулахын тулд “нийгэм журамт ёс байгуулан жаргаж байгаа социалист хүний социалист аз жаргал”-ыг дүрслэхийг уран бүтээлчдээсээ шаардах болов.

Чухам энэ сиймхийгээр С.Эрдэнэ, С.Дашдооров нарын  бүтээсэн хүнтэй л адилхан хайрладаг, дурладаг  уй гашуунд автдаг бас алдаж онодог баатрууд төрөн гарсан юм. Тэдний “Сэрүүн дуганы мөхөл”, “Говийн өндөр”-ийг унших бүрийд утга зохиол дахь сэтгэн бодох, дүрслэх эрх чөлөөний төлөөх нийтлэг тэмцлийн улбаа харагддаг. Яг л өрнөдийн зураач нар бурхан эхийг нүцгэлж,  төмс идэж буй ядуусыг дүрслэн тэмцэж, эрж хайж явсны ул мөр хээр талд давтагдаж байгаа хэрэг.

Эдний араас нэлээд хожуу нэгэн ер бусын этгээд төрөн гарсан нь Цэндийн Доржготов билээ. Тэрээр нэгдүгээр бие буюу “би” хэмээх баатраар дамжуулан хүний мөн чанар руу нэвтрэх оролдлогуудыг хийж байлаа. Социализмын сүүлчийн өдрүүдэд гарсан “Баба”, “Тэнгэр дуугарахын өмнө” туурвилиуд нь  хүчирхийллийн тогтоцын баганыг гуйвуулалцсан.

ХХ зууны монголын утга зохиолын өөр нэг онцлог бол хамгийн их уншигчтай утга зохиол байсан явдал юм. Нийтээр бичиг үсэг тайлагдсны дараагаар бүх нийтээрээ утга зохиолд дурлах үзэгдэл залгав. Тухайн жилдээ гардаг 10-20 уран зохиолын номыг бараг л бүх нийтээрээ уншиж танилцдаг, яруу найрагчид шүлгээ уншихад олноороо очиж шимтэн чагнадаг байлаа. Хүний түүхэнд хамгийн цөөхөн уншигчтайгаараа онцгойрч явсан яруу найраг гэхэд монголд хамгийн поп төрөл зүйл болж, яруу найргийн наадмууд суудал битүү зохиогдоно.

Нөгөө талаас нь хувийн үзэл бодлоо(нам төрийн зааснаас өөр) илэрхийлэх эрх чөлөөгүй, энэ утгаараа үг хэлэх эрх чөлөөгүй, үүнээсээ үүдээд сэтгэн бодох эрх чөлөөгүй тогтоц доторхи утга зохиол нь сэтгэх, бодох, илэрхийлэх эрх чөлөөний бяцхан сиймхий байв. Ядаж л дурласан хүүхнээ өөрийнхөөрөө магтан шүлэглэж болж байна гэдэг том эрх чөлөө санагдаж, тэр хэрээрээ утга зохиолыг тойрон хүрээлж байсан хэрэг болов уу?

Нөгөө талаас утга зохиолчид өөрийн зах зээлдээ санаа зовох хэрэгцээ байсангүй. Нам төр хэмээх бэлэн зэхээний ивээн тэтгэгч, мценат бэлэн байх ба гол нь түүний юу хүсснийг л хийж, үгнээс нь гарахгүй байхад болно. Ингээд зогсохгүй нам засгийн бодлого шийдвэрийг сурталчилж магтасныхаа төлөө чамгүй шан харамж хүртэж, тусгай халамжийн хүрээнд багтаж болно. Иймээс социалист утга зохиол ертөнц нь олон хүний аж төрлөө сайжруулан амьдрах мөрөөдлийн орон зай байсан гэж болно.

Гэвч туурвин бүтээх авъяас билиг нь өөрөө эрх чөлөөний эрэлхийлэл байдаг учраас билиг төгөлдөр олон уран бүтээлч сэтгэхүйн гянданд байгааг мэдэрч, тор хүлээстэйгээ тэмцэж, уур уцаараа барьж дийлэлгүй сэтгэлээ нээж, түүнээсээ болоод шорон, цөллөгт тарчлах болсны тод жишээ нь яруу найрагч Р.Чойном бөлгөө.

1990 он гарлаа. Утга зохиолыг цензуурдэгч, бас ивээгч төр алга боллоо. Зарим нэгийг нь шорон гяндан руу хөтөлж байсан эрх чөлөөний эрэлхийлэл өнөөдөр өдөр тутмын ерийн амьдрал  хэсэг болов. Гэвч мөрөөдлөө биелүүлэхийн жаргал ба өнгөрснөөсөө хагацахын  гуниг хоёрын аль нь давамгайлж байгааг ойлгоход бэрх.

Зохиолчдыг үзэл суртлын дууч байсных нь төлөө өгдөг шан харамж арилсан ч  тэднийг эхлэн “бичигч”, “залуу зохиолч” гэхчлэнгийн анхан, дунд шатны эрэмбээр өгсүүлэн зохиолч “болгодог” хориг садаа ч ховхорч эгнээ эгнээгээрээ зохиолч төрөх боломж нээсэн байх аж.

Утга зохиолд тавьдаг хатуу цензуур хяналт, ном хэвлэх хатуу чанд дэг журмыг давж чадахгүй саатаж байсан мянга мянган уншигчид шууд л зохиолчдийн эгнээнд шилжлээ. Уншигч ба зохиолч гэсэн фронтын ялгаа агшин зуур ариллаа. Нэгэн үе хамгийн олон уншигчтай явсан монголын утга зохиол агшин зуур хамгийн олон зохиогчтой утга зохиол болон хувирав.

Энэ нь утга зохиолд тавьдаг байсан хатуу хяналт, цензурээс үүдэлтэй бичих туурвих эрх чөлөөний цангаанаас үүдсэн үзэгдэл бололтой. Бичиг үсэгтэй иргэд нь болж өгвөл шүлгийн түүвэр, арга барагдахад сонинд гаргасан нийтлэлийн эмхтгэл, ядаж нутаг орныхоо хутагт хувилгаадын шастирыг туурвигч болов. Өөрийгээ сэхээтэн гэж тооцдог хүмүүс анд нөхөддөө бэлэглэх өөрийн гэсэн зохиол, үгүйдээ л бүтээл нь орсон түүвэртэй явахад гайхах юм алга.

Авъяас билгээрээ тодрон гарсан зарим уран бүтээлчдийг эс тооцвол нийт үндэстний яруу найргийн ур чадварын түвшин ойролцоо, сэдэв (эх орон, эх нутаг) ерөнхийдээ нийтлэг харагдана.

 “Халуун цус эх орон минь
Хатан зориг эх орон минь
Эрдэнэт хүмүүн эх орон минь
Элбэрэл хайр эх орон минь” (Д.Лундаажанцан. Найргийн хуртай монгол парламент. 2015. Тал 92)

“Яргуй хэнзлэх намраар өвөлжөөндөө очих сайхан
Ямаа авирдаг цохионыхоо өвөрт нь тухлах сайхан
Өсөж төрсөн бууцан дээрээ хөлөө амраах сайхан
Өвөг дээдсийнхээ хуучлахыг салхинаас сонсох сайхан” (Р.Гончигдорж. Найргийн хуртай монгол парламент.2015. тал 50)

Мянган хайрхан уул минь
Мэлтийн цайрах мөнгөн оройтой
Бурхан дүрийг тань харахдаа
Буянтай аавын минь сургааль санагдана.  (Д.Мөнхнаран. “Шүншиг аравнайн даллагатай шүлэг найргийн дээжис”.2014. тал 235 )

Харахад нүд хальтирам болсон
Халх нутгаа би харууснам
Ганирахад өр өвдөм болсон
Газар шороогоо би харамланам. (А.Бөхням “Шүншиг аравнайн даллагатай шүлэг найргийн дээжис”.2014.тал 258)

Утга зохиол, яруу найргийн сэдвийг хэн ч хянахаа больсон боловч “Болор цом” хэмээх шүлгийн баяр наадамд сойгдсон бүтээлээс эхлээд захын эмхтгэл түүврийн гуравны нэгээс илүү хэсэг нь эх орноо хамгаалах, газар шороогоо өмгөөлөх утгатай байгаа нь өнгөрсний тусгалын ул мөр.  Социализмын үед аливаа шүлгийн түүврийн тодорхой хувийг нам эх орон, монгол зөвлөлтийн найрамдал, эх оронч үзэл санааг магтсан бүтээл эзлэх ёстой хэмээн шаардаж байсан тэр дүрмийг одоо ч хаяж чадахгүй явна. Өөрөөр хэлбэл, өрнөдийн утга зохиолд дэлхийн нэгдүгээр дайнаар дуусгавар болсон сэдэв монголын тал нутагт амьд сэрүүнээрээ цэцэглэж яваа гэсэн үг юм.

Улс төрөөс зайлсхийлээ гэхэд мөнөөх л ард түмний бүтээсэн “Алтайн магтаал”-аас Д.Нацагдоржийн зохиосон “Миний нутаг” хүртэлхи уул усаа нэрлэн тоочин магтсан, санан дурсах сэтгэлээ илэрхийлсэн арга барил хамгийн өргөн дэлгэр хэвээрээ байна.

ХХ зуунд бүрэлдэн бий болсон соц-реалист баримжаатай, улс төр нийгмийн сэдэвтэй утга зохиолын дурсамж өнөөгийн уран зохиолын өнгө төрхийг тодорхойлсон хэвээр үргэлжилж байгаа гэсэн үг. Онцгойрон гарсан яруу найрагч, зохиолч нарыг орхин, нийт үндэстний шинжтэй яруу найраг ба туурвил зохиолын өнгө аяс иймэрхүү харагдана.

Чухам ийм онцлог үед хүн төрөлхтний сэтгэлгээний эрх чөлөөний хөгжил дэвшлийн түүх, бодох туурвих эрх чөлөөний замнал, яруу дүрслэлийн нэгэн шастир болсон “Жон Сатерланд. Уран зохиолын товч түүх” ном монгол уншигчдийн гар дээр очиж байна. Мөнөөх “нийгмийн хөгжлийн шатыг алгасан гишгэж болохгүй” гэдэг шиг утга зохиолын сэтгэлгээ, хөгжлийн явц нь бас өөрийн гэсэн шат, эрэмбээр хөгжиж байдгийн учрыг эндээс харна. Янз бүрий хандлага, “изм”-үүд нь урлан бүтээх арга барилын эрэл, сэтгэн туурвих эрх чөлөөний төлөө тэмцлийн явцаас урган гарсан бөгөөд өөрийн зүй тогтолтой үзэгдэл болохыг энэ ном бас хэлж өгнө.

НЭПКО хэвлэлийн газраас толилуулан буй “Жон Сатэрланд. Уран зохиолын овч түүх”, “Даниэль С.Бөрт. Сонгодог 100 зохиолч” хэмээх хоёр номоос бүрдсэн багц нь   нийтийн утга зохиолын боловсролд чиг баримжаа өгөхүйц бүтээл юм.

Үнэн хэрэгтээ манай оронд утга зохиолын системтэй боловсрол олгох ажил жинхэнэ утгаараа хийгдээгүй билээ. ХХ зууны социалист үзэл суртлын үүднээс бол утга зохиол нь мөн чанар урлахуйн арга барилаараа бус харин үзэл суртал талаасаа ангилагдаж “манай тал”-ын болон “дайсны тал”-ын хэмээн хуваагдаж байсан.

Харин ардчиллын жилүүдэд  яасан гэхээр, олон арван жил боогдсон бичих, сэтгэх эрх чөлөөний цангаагаа тайлж, “Уншигчдын бүгд найрамдах улс”-аас “Зохиолчдын бүгд найрамдах улс” руу шилжиж  уран зохиолыг судлах, таних зав бололцоо гараагүй явсан юм.

Утга зохиолын түүх, түүнийг бүтээгчдийн намтар цадигаар дамжуулан хүний нийгмийн сэтгэлгээний тэмцэл ялалт, эрэл хайгуулын замналыг харуулах эл багц ном  утга зохиолын түүх, судлалын хоосон орон зайг  тодорхой хэмжээгээр нөхнө гэж найдаж байна.


 Жич: Харин хэтэрхий олон хүн зохиол бичиж байгаагаас  монгол дахь уран зохиолын чанар муудаж, номын борлуулалт буурч, зохиолчийн нэр хүнд унасан мэт яриатай огт санал нийлэхгүй байгаагаа тэмдэглэмээр байна.  Өрсөлдөгч олон байхын хэрээр уралдааны чансаа сайжирдаг нь ёс. Ухаандаа, найранд гурван дуутай наадамд гурван даваатай явах нь монгол эрийн стандарт шаардлага. Ингэлээ гээд сайн бөх, сайхан дуучин төрөхөд садаа учирсан нь үгүй.  Долоон сарын 11-нд бүх аймаг, сум зэрэг наадам хийдгээс болоод улсын цолтой сайн бөх төрөх явдлыг гацаасан нь үгүй. Бүхий л олноороо найран дээрээ дууллаа гээд “Жавхлан, Баясгалан” үүсэх явдалд тээг болоогүй ба “тал нутгийн од” болох “жавхлан баясгалан”-гийн үзэгдэл нь дэлхийн  од Г.Ариунбаатар тодроход гай учруулаагүйтай агаар нэг гэсэн үг. Авъяас авъяасаа гэрэлтүүлэхээс биш бүдгэрүүлдэггүй.