Монголыг нүүрсгүйгээр төсөөлөх аргагүй. Нийт экспортын ч, төсвийн орлогын ч аль алиных нь дөрөвний нэг энэхүү “царай муутай” эрдэстэй холбоотой. Мөн цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээний ная, дулааны ерэн хувийг бид нүүрснээс авдаг. Хасах дөчин хэмээс дээш хүйтэрдэг болохоор агаар нь яаж ч бохирдох бай, нүүрсээ шатааж өвөлжихөөс өөр сонголт бидэнд өнөөдөр алга.

Харин сүүлийн үеэс өндөр илчтэй нүүрсээ өмнөд хөршдөө худалдах болсноор манай нүүрсний салбар маш хурдан хөгжиж байна. Монголын нүүрсний нөөцийг 173.3 тэрбум тонн хэмээн таамаглаж, бодитой нөөц нь 24 тэрбум тонн болохыг тогтоожээ. 2013 онд 40 уурхайгаас 33 сая тонн нүүрс олборлон гуравны хоёрыг нь экспортолж, 9.0 саяыг нь дотоодын эрчим хүчний хэрэгцээндээ ашиглав.

Энэхүү амин чухал салбар дахь хувийн хэвшил, үйлдвэрлэлийн холбоод, хөрөнгө оруулагчид, мөн төр засаг жил бүр уулзаж, мэдээлэл солилцож, тулгарч буй асуудлууд, хэтийн төл өвөө хэлэлцэн ярилцдаг. Энэ уламжлалыг тогтоосон “Сoal Mongolia-2014” чуулганд найман орны 1000 гаруй төлөөлөгч оролцсон нь өнгөрсөн оноос тоо нь нэмэгдсэн байна.


Төр засгийн бодлого: Тус чуулганд Ерөнхий сайд болон Гадаад хэрэг, Уул уурхайн болон Сангийн сайдууд оролцож үг хэлсэн нь содон байв. Тэд нэг жилийн дотор Монгол Улсын эрдэс баялгийн салбарын төрийн бодлого тодорхой болж, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих хууль шинэчлэгдэж, бизнесийн орчныг тогтворжуулснаа танилцуулж, энэ салбарт хөрөнгө оруулахыг уриалав.

Төр засгаас нүүрсний боловсруулалтыг дэмжиж, нүүрс баяжуулах, кокс, химийн үйлдвэр байгуулах, нүүрсний ордын дэргэд цахилгаан станц барих, хүрэн нүүрс ба шатдаг занараас утаагүй, шингэн түлш, хий гарган авах төслүүдийг эхлүүлж байна. Ойрын ирээдүйд Монгол Улс өөрийн хэрэгцээгээ хангаад, улмаар экспортлогч болох ажээ. Нүүрснээс хий гаргах төслийг Адуунчулууны уурхайд “МАК”, Багануурт “МСS” компаниуд эхэлж ТЭЗҮ-ээ дуусгаад, удалг үй хэрэгжүүлэх ажээ. Шатдаг занарын томоохон нөөц илрүүлж, шингэн түлш гаргахаар “Жени шелл ойл” зэрэг компаниуд ажиллаж байна. Засгийн газар хүрэн нүүрснээс жилд 15 сая шоо метр хий гаргах үйлдвэр байгуулж, Бээжин рүү хоолой татах 30 тэрбум долларын төсөл хэрэгжүүлэхээр Хятад улстай тохирч, уурхайгаа сонгож буй ажээ.

Хятадын нүүрсний зах зээлийн байдал: Судалгааны “Fenway” компанийн мэдээлснээр 2014 онд Хятадын коксжих нүүрсний хэрэгцээ ба нийл үүлэлт хоёулаа таван хувь өсөх боловч дотоодын үйлдвэрлэл бараг нэмэгдэхгүй, харин импорт 28 хувиар өсөж, 95 сая тоннд хүрэхээр байгаа нь эрэлт хэрэгцээнээсээ илүүг гадаадаас авч хадгалж буйтай холбоотой. 2013 онд Хятадад 1800 буюу нийт уурхайн дөрөвний нэг нь алдагдалтай ажилласнаас болж хаагдсан нь нөөцөө өсгөхөд нөлөөлжээ. Нүүрс нийлүүлэгч орнуудын тоо нэмэгдэж, эдийн засгийн өсөлт нь саарч байгаа нөхцөлд нийлүүлэлт өсөхийн хэрээр, импортын үнэ буурах хандлага үргэлжлэх ажээ. Энэ бол Монголын нүүрсийг авах үнэд хүчтэй шахалт болсоор байна гэсэн үг.

Тээвэр, ложистикийн шинэ шаардлагууд: Монгол ачааны тэргээр нүүрсээ зөөсөөр л байна. Хятадын зүүн эрэгт очихдоо манай нүүрсний үнэ тээврийн зардлаа оруулаад хоёр дахин өсдөг. “Энержи ресурс” компанийн Тавантолгойн уурхайгаас урд хил хүртэл тавьсан хатуу хучилттай авто замыг Засгийн газар худалдан авч, гуравдугаар сараас бүх машинуудыг нь ашиглах болсон нь орон нутгийн иргэдэд гамшгийн хар тоосноос хагацах боломж олгоно.

Гашуунсухайтаар хил давуулан дотогшоо 18 км нарийн царигийн төмөр зам тавих зураг төслийн ажил дуусаж, энэ хавар эхлэх ажээ. Мөн “Энержи ресурс” компанийн уурхайгаасаа хил рүү тавьж эхэлсэн төмөр замын далангийн ажлыг зогсоосон төр өөрөө үргэлжлүүлэх болжээ. Монгол Улс нүүрсний ганцхан зах зээл рүүгээ төмөр замын ижил царигаар ачаагаа хүргэхгүй бол наад зах нь ойлгомжгүй зүйл болно. Тэгээд ч өргөн царигтай хойд хөрш бас Хятадын зах зээлд нүүрсээ экспортолж, 2012 онд Монголоос гурав дахин ихийг нийлүүлжээ.

Чуулганд оролцогчид хилийн боомтуудыг олон улсын болгож 24 цагаар ажиллуулах, Хятадтай төмөр замаар бараа дамжин өнгөр үүлэх гэрээ яаралтай хийх, хил дээр Монголын авч байгаа 21 төрлийн татвар, Хятадын орон нутгийн 10-аад хураамжийг багасгахыг төр засгаас шаардаж байлаа.

Шинэ технологи: Өнгөрсөн чуулганаар танилцуулж байсан, Германы нүүрс ангилан олборлох “Wirtgen” компанийн технологийг Шивээ-Овоогийн уурхай дээр ашиглах гэрээнд сая гарын үсэг зурлаа. Мөн нүүрсийг усгүйгээр цэвэрлэх хоёр ч технологийг саяын чуулган дээр танилцуулсан нь нөх өн сэргээгддэггүй гүний усаа ашиглаж буй говийн уурхайнуудын анхаарлыг ихээхэн татав. Нүүрсээ уурхай дээр нь цахилгаан болгоод “Цахилгааны Торгоны замд” нэгдэн, Европт хүргэх төсөлд Монгол оролцох санал гарлаа. Том амжилт том мөрөөдлөөс л эхэлдэг билээ.


Энэ чуулганаас манай төрд нүүрсний бизнест орох том эрмэлзэл байгаа нь тод харагдав. Дэлхийн бараг бүх оронд хувийн хэвшил нь авч явж болдог бизнест төр нь оролцоод эхлэхээр тухайн салбарт өрсөлдөөн алга болж, авлига цэцэглэн, улс төрийн маргааны бай болж, эдийн засгийн хөгжлөө сааруулдаг. Тавантолгойд төрийн өмчит “Эрдэнэс-Тавантолгой” компани байгуулагдсанаас хойш Монгол Улс өрөнд баригдаж, төмөр замын ажил зогсож, таван жилээ алдлаа. Өнөөдөр Засгийн газар долларын зээлийг бондоор авч, хувийн хэвшлийн барьсан засмал замыг худалдан аваад байна. Дээр нь бас хувийн хэвшил эрсдэлээ даагаад хөрөнгөө оруулж эхэлсэн төмөр замыг зээлээр буюу татвар төлөгчдийн ирээд үйн хөрөнгөөр барьцаалан гүйцэтгэж эхэлжээ.

Хятадын зах зээлийн хэрэгцээ их, нүүрсний импорт нь буурахг үй ч, Монгол Улс бусад оронтой үнээрээ өрсөлдөж чадах, эсэх нь тодорхой биш байхад Засгийн газар гадаадаас асар их зээл аваад дэд бүтэц болон уул уурхайн үйлдвэрүүдэд хөрөнгө оруулалт хийх нь хэнд ашигтай юм бэ? Хэрэв борлуулалт хийж чадахгүй гацчихвал зээлээ яаж төлөх вэ. Энэ эрсдэлийг яагаад хэн ч ярихгүй байгаа юм бэ?

Энэ олон зуун сая долларыг төр засаг эрүүл мэнд, боловсролын салбарт оруулж, уул уурхайн салбарт хувийн хэвшил хөрөнгөө оруулахад юу нь болохгүй гэж? Тавантолгой дахь төрийн өмчит компани нь 3.2 тэрбум төгрөгөөр ачааны машины чанар муу дугуйг авч хадгалахын оронд хэдэн сургуулиа зассан бол дээргүй юү?

Том төслүүдэд төр орох нь улстөрчид, тэдний холбоотон бизнесийн бүлэглэлүүдэд л ашигтай. Тэгэхээр гол шалтгаан нь энэ. Тавантолгойн уурхайг бүр эхнээс нь тухайн үеийн төр засгийн удирдлагууд, сайд нар хуваагаад авчихсан байсан. Бялуунаас хоцорсон дараачийн улстөрчдийн шударга ёс тогтоох нэртэй дахин хуваарилалтын тэмцэл өрнөж, эдүгээ Тавантолгойгоо дагаад Монгол Улс хөгжих, эсвэл гацах магадлал яг тэнцүү болчихжээ.

Төрийн өмчит компаниудыг яаралтай хувьцаат болгож, олон нийтийн хөрөнгийг эзэнтэй болгон, стандарт, журмаа сахиулах гол үүргээ төр биел үүлж, хөрөнгө оруулалт босгоход нь тусалж болно. Салбарын эрсдэлийг нийт иргэдэд биш, тухайн компанийн хувьцаа эзэмшигчдэд үүрүүлэх нь нүүрс дагаж хөгжих магадлалыг өсг өнө. Эсрэг тохиолдолд төр зээлээ зээлээр хаасаар эх орны хөгжлийг гацаах магадлал илүү болж, авлига дэлгэрч, орлогын ялгаа тэнгэр газар шиг тэлж, нийгэм хуваагдаж, эцэстээ нэг дарангуйлагчийн засаглал тогтох магадлалтай.

Өнгө нь хар ч үр ашиг нь бараан, гэгээтэй аль нь ч байж мэдэх нүүрс, нүүрсний салбар эдүгээ Монгол орны хувь заяатай шууд холбоотой болжээ.