Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт (ГШХО) гэдэгт гадаадын хуулийн этгээд (хувь хүмүүс, компаниуд) тухайн оронд өөрсдийн мөнгөөрөө үндсэн хөрөнгө, түүний дотор үйлдвэр, барилга, тоног төхөөрөмж худалдан авч, өөрсдийн технологиороо бизнесийн үйл ажиллагаа явуулж оруулсан хөрөнгөө урт хугацаанд ашигтайгаар эргүүлэн авахыг хэлдэг.

Ашиг сонирхлын зөрчилтэй, авлига, хээл хахууль цэцэглэсэн, нийтийн засаглалынх нь чадвар сул орнуудад гадаадын хөрөнгө оруулалтыг цөөн бүлэг этгээд завшиж, ихэнх иргэдийнх нь амьдралд нөлөөлдөггүй. Нигери, Либери улсыг ийм жишээнд хамааруулж болно.

Улс төрийн эрх баригчид ямар нэг шалтгаан, түүний дотор зарим үед сонгуулиар солигддог оронд баялгийг дахин хуваарилахын тулд ядуурлын бу руутнаар гадаадынхныг тодруулж, га даадын хө- рөнгө оруулагчдыг шахан, ааж маар хө- рөнгийг нь үндэснийх болгох нэрийн доор шинэ удирдлага эзэгнэж чөтгөрийн тойрог үүсгэдэг. Тухайлбал, Венесуэл, Боливийн жишээнээс үүнийг харж болно.

ЗАРИМ ОРОНД

Харин урт хугацааны тодорхой бодлоготой, хаана, аль салбарт, ямар технологитой компанийг оруулах нь ойлгомжтой, хууль журам нь тогтвортой, үйл ажиллагаа нь ил тод байж чаддаг орнуудын хувьд гадаадын хөрөнгө оруулалт бол “аманд ороод ирсэн шар тос” гэсэн үг. Яагаад гэвэл ямар ч юм боллоо ч оруулсан хөрөнгөө үүрээд аваад явж болдоггүй.

Тийм орнуудын нэг жишээ бол манай урд хөрш. Дэн Сяо Пин гадаадын хөрөнгө оруулалтын мөн чанарыг ойлгож нээлттэй хаалганы бодлогыг санаачилсан юм. Хятад улсын сүүлчийн хориод жилийн үсрэнгүй хөгжлийн үндсэн суурь нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт байлаа. Нээлттэй бодлогыг эхлүүлсэн 1979 онд Хятадад гадаадын 100 компани байсан бол 2010 онд 300.000-д хүрчээ. “Женерал Моторс” Шанхайд өөрийн “Бюик” нэрийн автомашины үйлдвэр байгуулж хоёр тэрбум доллар, “Моторола” гар утас, пейж рийн үйлдвэр байгуулж 1.2 тэрбум дол лар, “Женерaл Электрик” 1.1 тэрбум дол ларын хөрөнгө оруулан олон зуун мянган хүнийг ажилтай болгосон нь хамгийн наад захын жишээ мөн.

ГШХО-ыг маш сайн ойлгож үр шимийг нь бүрэн сорж буй орон бол АНУ болон Англи улс. Английн болон Европын хамгийн өндөр байшин 76 давхар Шардын (Тасархай) цамхгийг Катарын шейх Хамад бин Халифа Ал Сани 2.2 тэрбум долларын хөрөнгөөр босгожээ. Тэр мөн Английн хамгийн алдартай Харродсын их дэлгүүрийг 2.2 тэрбум доллараар Египетийн тэрбумтан Ал Файдаас худалдаад авчихав. Баруун Лондоны хамгийн өндөр үнэтэй байшингуудыг Арабын болон Оросын баячууд худалдаад авчихсан байх юм.

Англи хүний нэр төрийн бахархал болсон “Jaguar-Land Rover” машины үйлдвэрийг хуучин колони нь байсан Энэтхэг улсын “Тата Моторс” компани 2008 онд 2.5 тэрбум доллараар авчихлаа. Дээр нь олон тэрбум долларын хөрөнгө оруулаад нөгөө үйлдвэрүүдийг нь шинэчлээд, олон хүнийг ажилтай болгов. Англичууд ч дуртай байх юм. Хамгийн алдартай хөлбөмбөгийн багуудыг ч мөн адил гадаадын баячууд авч хэчнээн сая долларын хөрөнгө оруулаад л.

Яагаад Оросын олигархиуд нутагтаа биш Англид үндсэн хөрөнгө худалдаж аваад байгаагийн суурь шалтгаан нь Англид хайртайдаа биш, зүгээр л хөрөнгө мөнгө хууль журам нь тодорхой, тогтвортой, үнэтэй ч гэсэн төрийн болон бизнесийн бүх үйлчилгээ нь ойлгомжтой, маргаан гарсан ч шүүх нь хараат бус байдаг явдал юм. Хөрөнгө мөнгө бол таатай газраа олж очоод тунаж үлддэг. Хайлсан шар тос шиг болох бүх орон зайд жигд тараад царцдаг ажээ.

МОНГОЛД

Монгол Улсын сүүлийн хорин жилийн эдийн засгийн хөгжлийг мөн л ГШХО-гүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. 2000 он хүртэл гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах хууль зүйн орчныг бүрдүүлэх, хө- рөнгө оруулалтын боломжоо сур талчлах талаар монголчууд нэлээд ажилласан. Харин 2000 оноос хойш нийт 13 тэрбум гаруй ам.долларын гадаадын хөрөнгө оруулалт орсны дийлэнх нь уул уурхайн салбарт ногдож байна. Гэхдээ энэ бол дэлхий даяар жил бүр эргэлдэж буй ГШХО-тай харьцуулахад өчүүхэн бага тоо юм. 2011 онд “Financial Times” сонины тайланд дэлхий даяар 858 тэрбум ам.долларын гадаадын хөрөнгө оруулалт хийгдсэний 15 хувийг нь урд хөрш авчээ.

Өнөөдөр монголчууд бид уул уурхайн орлогоороо эдийн засгаа солонгоруулан хөгжүүлж, нөхөн сэргээгддэг баялагт шилжүүлнэ гэж байна. Холбогдох дэд бүтцээ барьж байгуулан, хүний нөөцөө чанаржуулсны дараа Монгол Улс аль нэг салбарт дэлхийн компаниудтай өрсөлдөх чадвартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж олон улсын зах зээл рүү гарна гэсэн үг.

Одоо болтол гарч чадахгүй байгаагийн гол шалтгаан бол дээрх дэд бүтцийг барьж байгуулаагүйгээс гадна бид техник, технологи мэдэхгүй байгаатай холбоотой. Бидэнд өнөөдөр хөрөнгө мөнгөнөөс гадна дад лага туршлага, технологийн ноу-хауг цуг авчирдаг ГШХО урд урдынхаасаа илүү шаардлагатай байна.

ЮУ ХИЙХ ВЭ

Өнгөрсөн хорин жилээ дүгнэн харахад ГШХО-ыг татан, тогтвортой ажиллуулж, ха маарах бүх тал адилхан ашигтай байхын тулд юуны өмнө хууль зүйн орчноо боловсронгуй болгох нь зүйтэй байна.

Бид дараах гурван зүйлд анхаарах ёстой. Үүнд (a) төр захиргааны үйл ажил лагаанд хуулийг хэрэгжүүлэх дээ субьектив буюу хүн тус бүр өөрийнхөөрөө тайл барлан хэрэглэж буйг таслан зог соох, (б) хуулийн төслийг боловсруулахдаа уран сайхны аргаар биш, мэргэжлийн өн дөр түвшинд бэлдэж, боловсруулах процессийн чанарыг эрс дээшлүүлэх, (в) хууль журмаа чанд хэрэгжүүлж чадахад оршиж байна. Монгол Улс нь хуулийн засаглалтай орон гээд байгаа шүү дээ.

Энэ бүхнийг хийж чадвал бизнесийн харилцаанд итгэл төрүүлж, үйл ажиллагаагаа урьдчилан төсөөлөх боломжийг нэмэгдүүлнэ. Хууль зүйн системд итгэдэг болсноор бизнесийн шинэ, сайхан боломжийг бүрдүүлэхэд тустай юм.

ГШХО шаардлагатай байгаа өөр нэг салбар бол хүний нөөцийн менежмент. Бага зэрэг юм хийсэн компаниуд үүнийг чадна, мэднэ гэж ярьж байгаа ч олон арав дахин өсөж болдог хүний нөөцийг өгөөжтэй, тогтвортой ашиглаж чадаж буй компани үндсэндээ байхгүй гэж хэлж болно.

Хүний нөөцийг урамшуулж хөгжүүлж чадахгүй байгаа учраас хөдөлмөрийн бүтээмж нь дэлхийн бусад орны ижил салбараас эрс бага, дундаж цалин түүнээс ч доогуур байгаа учир сая хүрэхгүй ажиллах хүчний сор нь болох 15 хувь нь гадаадад гарч ихэнх нь биеийн хүчний ажил хийж байна.

Эдүгээ монголчууд аманд орсон шар тосоо залгих биш, хэлээрээ түлхэх боллоо. Хахталаа үмхээд, бүлтийгээд гацчихсан, хувцсандаа багтахгүй язрах гэж байгаа хэдхэн улстөрчдийг дагаад уу? Хүний хөрөнгийг оруулаад, мэдэхгүй чадахгүй зүйлээ сураад төлбөрийг нь өгөөд явуулах гүйлгээ ухаанаа бид алджээ. Чингис хааны үед хил дамжсан худалдааг цэрэг гарган хамгаалж, дэлхийн өнцөг булан бүрээс хамгийн чадвартай төмөрчин, мужаан, барилгачныг авчирч ажиллуулж байсныг бид мартжээ. Үзэсгэлэн төгс Хархорин хот байгуулж байсан шүү дээ бид.

Хорвоогийн бүх хөрөнгө дугаарлан зогсоож байх хэмжээнд ажил амьдралаа зохицуулж чадах хангалттай нөхцөл бидэнд бий. Эх орон, энх тайван, эрх чөлөө, эрч хүчтэй ард түмэн, оюун ухаан, ухаалаг залуу үе бүгд л байна.

“Амандаа орсон шар тосыг хэлээрээ бүү түлх” гэж эцэг дээдэс сургамж байсныг дахин сануулах цаг иржээ.