Улаан туг залуучууд хоёр ихэр юм гэж дуулдаг  шиг авьяас, гавьяа гэсэн үгс хоо­рондоо их ойрын садан төр­лүүд. "Монгол Улсын гавьяат" гэдэг цол байдаг даа. Энэ цол хэргэм нь тамирчин, дуучин, жүжигчин зэрэг онцгой нөх­дүү­дийн хүрэх гээд мацаж яваа өндөрлөгийн нэр юм. Тэнд цагаасаа өмнө буюу харьцангуй залуудаа яваад очих боломж гардаг. Уйгагүй хөдөлмөр дээр нэмэх нь "авь­яас хэмээх өөр турбо хөдөл­гүүр" өөрт давхар ажиллаад байгаа тохиолдолд шүү дээ. Харин зөвхөн уйгагүй зүтгэ­лийг бол   "Хөдөлмөр"-ийн гэх өөр үнэлэмжээр байлна. Сайн малчин, барилгачин болохын тулд авьяас гэхээсээ хөдөлмөр чухал.

Тэгэхээр хүн багаасаа юуны төлөө суралцах ёстой юм бэ? гэсэн асуултыг хариу­лах гээд байна л даа. Хэт нь сайхан амьдрах санаатай. Тэр сайхан амьдрал нь чинээ­лэг, эрх мэдэл, алдар суугийн аль нэгээр хангагддаг. Зарим нь бүгдийг нь хангаж байхад ихэнх нь аль ч үгүй явсаар хорвоог бардаг.

Монгол хүний  боловс­ролын чиг хандлага эдгээ­рийн аль нэгэнд хүрэхийн төлөө зориулагдаж таарах нь. Хүүхдийн авьяас билгийг  хан­гах тухай их сайхан ярьц­гааж байна. Нийт хүүхдийг шүү. Эцэг эх бүр үр хойчоо сонжиж шинжин ид шид бай­гаа эсэхийг ажиглаж, хөг­жүүлэхийн төлөө явдаг биз ээ. Онолын хувьд хоосон толгойт байхгүй гэж ярьж бич­дэг. Чухам юунд гаргуун гэдгээ  мэдээд авбал дөт замаар аз жаргалын түлхүүрийг авчих ч юм шиг.

Энэ хайлт  ба хэрэгцээн дээр төр болон хувийн хэвш­лийнхэн янз бүрийн тоглолт хийж харагдах юм. Засаг тө­рөөс өнөөдөр хүүхдэд энхрий хайр зарлажээ. Бүрээ бөм­бөр, бөх, сагсны дугуйлан секцийг хөхиүлэн дэмжив. Сурахад яршиг төвөгтэй тоо моо гэсэн хичээлийг програм­маас нь хасч цөөлж баярлуул­лаа. Эрх чөлөөтэй, аз жаргал дүүрэн  хүүхэд нас 12 жилийн турш сунайтал үргэлжилнэ.

Хүүхэд байхад давын өм­нө баяжих тухай төдийлөн боддоггүй. Харин мундаг жү­жигчин, яруу найрагч зэрэг алдартан болохыг бараг бүг­дээрээ хүсдэг. Энэ гэгээн сайхан мөрөөдөл дунд "Хүү­хэд бүрийн авьяасыг нээе" гэсэн уриа хичнээн сайхан сонсогдоно гээч. Хожим ямар үр дүнд хүрэхийг өнөөдөр тааж болохгүй юм даа. Бодит амьдрал дээр суутнууд байн­га төрдөггүй. Гэхдээ сэтгэлээр унах явдалгүй. Ямартай ч Монголдоо гавьяатын хэм­жээ­ний авьяастан болоход заавал хутагтын хойд дүрд тодрох шаардлага байхгүй.

Хүүхэд хожим юу ч болдог бай эхлээд гарааны мэдлэг цуглуулах ёстойг анзаа­рах­гүй байна. "IQ"-ийн Ц.Дэмбэ­рэл багш "Тунгаан бод. Бүтээлчээр сэтгэ" гэж байнга уриалдаг. Энэ цаг үед амь­дарч байгаа алдар суутнууд болон эрх мэдэлтэн гэгдэгсэд нуль гоц авьяастнууд биш. Ерөнхийдөө жирийн л хүмүүс.   Тэд сайн сайхан явах зам мөрөө уйгагүй хөдөлмөр, бүтээлч сэтгэлгээний үрээр олж авсан юм. Харин тэр­нийгээ зарим нь нууж "Би төрөлхийн авьяастай" гэдэг тал бий. Энэ бол худлаа. Өөрийгөө улам мундаг яагаад ч дийлдэшгүй мэт хараг­дуу­лах гэсэн заль юм. Өөрөөр хэлбэл өрсөлдөгчөө цөхрөөж байгаа байхгүй юу. Угийн солгой хоолойтонг  сайтар сургуулилаад  зэгсэн дуучин болгох боломж бий. Харин ингэхийн тулд цаад "мате­риал" нь тааруухан төрсөн бол нэмэлт үйлчилгээ  хөрөн­гө цаг жаал зугаа орох л байх. Өөр асуудал байхгүй. Жи­шээлбэл дасгалжуулагч багш хөдөө аймагт очоод тэндээ­сээ баахан медальтан тө­рүүлдэгт гайхах явдалгүй. Аль нэгэн газар алтны уурхай аятай бөөн авьяастан буйг олоод оччихсон юм биш байх­гүй юу. Улсын начин болсон хойноо хамаатан садангаа­саа бөхийн удам байсан эсэ­хээ хайх тохиолдол зөндөө л байдаг. Дурын хүүхдийг сай­тар ятгаад тэгээд зүтгүүлнэ. Улмаар хичээнгүйд автуулж үр дүн болгоныг нь бүртгэж тэмдэглэдэг. Хожим их бага амжилтанд хүрсэн, үнэлүүл­сэн хойноо хүмүүс өөрсдий­гөө "Удамтай, авьяастай, аварга чигээрээ л энэ орч­лонд шар гэрэл сацруулаад буугаад ирлээ шүү дээ хө" гэхчилэн юу ч ярьж магадгүй. Жинхэнэ сод мундагууд мянга түмэн жил хүлээлгэн ганц нэг төрдөг байх. Тэр нь эд ба бид, би л лав бишдэг.

Одоо "Ардын авьяастан" хэрхэн төрж болох тухай яриандаа эргээд оръё.

Ц.Дэмбэрэл багшийн хэл­сэнчлэн яаж "тунгаан бодож" сурах вэ?.

Ерөнхий боловсролын сургуульд сурагч байхаасаа академик өргөн мэдлэгийг хуримтлуулах ёстой гэнэ. Хийсвэр сэтгэлгээний бяр суухын тулд эхлээд  матема­тик, физик, геометр мэтийн шинжлэх ухаантай тулж харь­цан теором, приомуудыг цээ­жилж авна. Тэнд байгаа хууль аксиомийн дагуух бодлого дасгал дээр цаг хайрлаад хэрэггүй. Шатар даамаар эхлэн суралцахад ч гэмгүй. Бие халаалтын суралцлага 14,15 нас хүртэл үргэлжилнэ. Энэ насанд эрэгтэй хүүхэд хичээлдээ идэвхгүй байдаг бол охид ягштал цээжлээд онц сурцгаадаг гэсэн шүү. Цээжинд цугларсан мэдлэ­гийг амь оруулж хувиргах гэхээр охидын толгой дутаж харин банди нарт суурь гай­гүй тавигдсан бол илүүрхэх ээлж ирдэг. Томьёоны дагуу тооны хариуг олоход цээж­лэх, ой тогтоолт хэрэгтэй байв. Охидод их тохиромжтой сургалт энэ хүрээд зогсоно.

Цээжлэх замаар олж ав­сан гарааны мэдлэгээ ашиг­лан "тунгаан бодох" эрдэмд нэвтрэх, дэвтэх үндсэн багаж бол арифметикийн янз бүрийн өгүүлбэртэй бод­логууд гэдэг. Шинжлэх ухаа­ны хаан нь математик түүний дээр нь өгүүлбэртэй бодлого ч гэж ярьдаг. Энд ёстой л хамрынхаа нүхээр утаа гар­тал бодлогошрох, "хууль бус", сахилгагүй ч гэмээр задгай сэтгэлгээнд умбана. Улам өргөн хүрээнд эргэцүү­лэх, өөр салбараас бодлогын хариу олдох ч бий. Дунд сур­гуулийн ахлах насанд бүх хичээлийг тунгаан бодох дас­галуудаар булж өгөх ёстой юм байна. "Энэ ер нь ямар учиртай юм бол" гэж юмс үзэгдлийг сэрдээд эхэлбэл уяа сойлго орж ирж буйн шинж. Ингээд овоо толгой нь ажиллаад зүгширсэн хойно залгуулаад түүнээ ажил хэрэг болголгүй хаячихдаг нь харам­салтай. 

Манайхны  муу зан бол боловсрол эзэмшдэгийн даваан дээр "ам фигур"-ээс цааш хэтрэхээ байчихдаг. Баахан яригч мэдэмхийрэгч нар. Геометрийн теором ба бодлого амьдрал дээр банз панер хөрөөдөхөд хүртэл хэрэг болбол болохоор тэнд байж л байдаг. Монгол хэл уран зохиол дахь дэлгэрэн­гүй ба хураангуй өгүүлбэр гээ­чийг адаглаад найздаа захиа бичихдээ туршиж үзээгүй. Өөрийгөө бяцхан дайчлаад эссэ бичих арга барилаа өөрчлөх боломж бий. Яваан­даа сайн нийтлэл туурвих үр хөврөл энд бүрэлддэг. Өчиг­дөр багш тонгорох мэх заа­сан бол өнөөдөр тэмцээн дээр хэрэглэх л хэрэгтэй. Хэрэглэхдээ бүр баараггүй, заавал өрсөлдөгчөө унага­хуй­цаар шүү. Бид буюу бид­ний хүүхдүүд ийм бүтээлч байхын ач холбогдлыг мэд­сэнгүй хамаг цагаа алджээ. Яг л дэлгүүрээс ном худалдаж аваад дахиж сөхөлгүйгээр тавиур дээр хаячихсан мэт. Охин багадаа цээжилсэн тоо­ны хүрдээ тархиныхаа му­харт хаяад одоо калкулято­роор наймаа хийгээд сууж байдаг. Тооны машин бай­саар байхад өөрийгөө заавал тэгж тамлах хэрэггүй гэх байх. Цаад санаа нь оюун ухааны хөдөлмөрч байдлыг хэвшүү­лэх гээд байгаа юм. Тэрбум­тан хүн задгай мөнгө бүрээ хүртэл сэгсэрч гүйлгээнд оруулдаг нь бүтээлч сэтгэл­гээний нэгэн хувилбар юм. Орчин цагт ухаалаг бүтээл, авьяас хоёрын ялгаа арил­саар байна.  Аливааг авьяас­тай агаар нэгэн буй болгож чадсан бол  гавьяаг нь хүр­тээхэд ялгал үгүй.

"Олонлог"-ийн Б.Баясга­лан багш "Манайд гоц гойд  удамгүй, авьяасгүй гэгдэх хүүхдүүд бишгүй л ирж суралцдаг. Тэднийг хичээл зүтгэлээр дээш гаргасаар ирсэн. Сонирхолтой нь ийн "таримал сорт"-ын дараа үе нь болох  дүү, үр хүүхдэд нь  шинэ сайн удам өвлөгдөн очдог гээч. Гагцхүү аль ч үедээ боломжит амьдралтай, сайн орчинтой, хөдөлмөрч байхад л хаанаас ч хэнээс ч аварга математикчид төрдөг юм" гэж байна.

Бурхан надад ийм зураг төөрөг зураагүй дээ гэсэн бодол л бидэнд эхлээд төрөөд байдаг. Энэ маш буруу хандлага юм байна. Эрх баригчид өөрсдийнхөө хүүхдийг эрдэмээр балбаад бусдыг эрхлүүлдэг нь сайхан сэтгэлтэйнх ч биш байхаа.  

Монголын боловсролын тогтолцооны хэв загвар чиг хандлага эрх танхи биш дай­чин бүтээлч байх ёстой. Бус­даасаа арай гайгүй ам­жилт олчихсон, жаал мөнгө­тэй болчихсон, дарга марга хийж яваа нөхдүүдийн ам­жилтын нууц ердөө л энэ шүү дээ.