Эрхээ хураалгаад л байх уу, иргэд ээ
Ерөөс энэ асуудал улс төрд ч, сонгогчдын хувьд ч нэн шинэ асуудал байсан. Тийм болохоор бусад энгийн асуудал шиг шууд нэгдмэл байр суурьт хүрчих боломжгүй байлаа.
УИХ-ын болон Орон нутгийн сонгуулийг хамтад нь явуулах эсэх асуудлаар өмнөх парламентыг бүрдүүлж буй гол хоёр хүчин санал зөрөлдөж нэлээд маргалдсаны эцэст МАН буулт хийснээр АН-ын боловсруулсан төслийн дагуу сонгуулиа явуулсан. Маргалдах, санал зөрөлдөх нь зүйн хэрэг байв. Ерөөс энэ асуудал улс төрд ч, сонгогчдын хувьд ч нэн шинэ асуудал байсан. Тийм болохоор бусад энгийн асуудал шиг шууд нэгдмэл байр суурьт хүрчих боломжгүй байлаа.
Тухайн үед хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа Үндсэн хуулийн зарим зүйл заалтыг зөрчсөн нь үнэн. Үүнээс болж зарим нь Үндсэн хуулийн Цэцэд хүртэл хандсан. Тэд орон нутгийн хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 8.2 дахь заалт, Үндсэн хуулийн зарим заалтыг зөрчсөн гэж үзсэн юм.
Тэр үед АН-ынхан санаагаа өнгөн талдаа ингэж тайлбарлаж байсан. Хоёр сонгуулийг нэг дор явуулбал зардал хэмнэнэ. Бас сонгогчдын идэвх өндөр байна. Улс төрийн хийрхэл багасна. МАН-ынхан орон нутгийн эрх мэдлийг алдахгүй гэсэндээ гүрийж байна гэх мэтээр. Үнэн хэрэгтээ Улаанбаатарын захиргааны байшингийн оройд тугаа хатгахыг хамгийн их хүсэмжилж байсан нь Ардчилсан нам. Тэд асар том зорилго тавьж, бодлого боловсруулж байж ялалт байгуулав. Тугаа хатгав. Туг хатгахын төлөө явж байгаа хүчин зорилгодоо хүрэхийн тулд зарим нэг золиос гаргах, бусдыг хохироох мэт нь байх ёстой зүйл ажээ.
Аймгуудын дарга нарыг бөөн бөөнөөрөө хэрэг төвөгт холбогдчихсон гэх мэт мэдээллээр нэлэнхүйд нь түрэн нийтийн сэтгэл зүйг жигшээж, заримыг нь айлгаж, хүчээр хэдэн шатны шүүхээр “барьж” байгаад сонгуульд орсон. Ийнхүү АН хүч хаяж байж “Хот”-ыг гартаа орууллаа. Нийслэлийг “авах” зорилго бол яах аргагүй улс төрийн зорилго. АН улс төрийн зорилгоо биелүүлсэн байна. Харин улс төрийн зорилгоор хорьж, саатуулж, шалгаж, түүн дээрээ дөрөөлөн өрсөлдөгч МАН-ынхаа нэр төрийг газарт буулгаж авсан ч хэлмэгдүүлсэн хувь хүмүүсийн нэр хүндийг цагаатгасангүй. Эрдэнэтийн Д.Оюунбатаас аль ч хүчний байгууллага уучлал гуйсангүй. Ц.Анандбазарыг нэр дэвших мандатаа аваад гарч ирэнгүүт нь барьж хориод сонгууль дуусангуут суллачихсан. Үүнийхээ төлөө хэн ч уучлал эрээгүй. Улс төрийн зорилго гэдэг юм үнэхээр том аж. Хүний эрх, ёс суртахуун, шударга ёс гэх мэт бүх ойлголтуудаас том юм байна. За, энэ ч яахав. Ялсан хүчин улсаа хөгжүүлэхийн төлөө зүтгэнэ. Ганцхан ялсан нь ч биш ялсан ялаагүй бүгд л зүтгэнэ. Хамгийн гоё нь энэ.
Одоо ахиад орон нутгийн сонгуулийн өмнө улс төрийн хүчнүүд үзэж байна. Шинээр анхаарал татаж буй нэг юм нь сонгогчдын үүрэгтэй холбоотой хачирхалтай заалтууд орж иржээ. Үнэхээр хачирхалтай заалтууд юм. Энэ бол цоо шинэ зүйл. Сонгуульд саналаа өгөөгүй иргэн сонуулийн үр дүнтэй холбоотой асуудлаар гомдол гаргахгүй гэнэ. Тэр битгий хэл саналаа өгөөгүйн төлөө дараагийн сонгуульд оролцож саналаа өгтлөө төрийн албанд ажилд орох боломжгүй гэнэ. Ийм хачин заалтууд оруулж иржээ.
Уг нь бол сонгуульд оролцох эс оролцох нь тухайн иргэний өөрийнх нь эрх. Оршин суудаг сум дүүрэгт нь өөрийнх нь дэмждэг, үзэл бодлыг нь талархдаг тийм нэр дэвшигч дэвшээгүй бол тэр иргэн сонгуульд оролцож саналаа өгөхгүй байх эрхтэй. Яагаад бид хүчээр өөрийн дэмжих сонирхолгүй нэр дэвшигчдийн аль нэг нэрийг дугуйлсан болж өөрийгөө хуурах, цаашилбал үнэт зүйлээсээ ухрах, төрийн буулганы дор албан шаардлагаар очиж зогсох ёстой юм бэ.
Үндсэн хуульд тусгагдаагүй ийм харгис үүргүүдийг иргэдийнхээ толгойд манай төр углаж байна. Ийм дарангуйллын нийгмийг бид хүсч мөрөөдөөгүй. Сонгуульд оролцоогүй, саналаа өгөөгүйн төлөө төрийн албанд ажиллах эрхээ хасуулна гэж байж болох уу. Сонгуульд оролцоогүй, саналаа өгөөгүй иргэдийг торгох хүртэл зохицуулалт хийдэг улс орон олон бий. Манайх бол шууд л ажлаас нь хална гэнэ. Төрийн албанд ажилд орох гэж байгаа иргэдээ сонгуульд санал өгсөн өгөөгүйгээр нь ялгаварлах юм байна. Өгөөгүй бол “Та баяртай, танд төрийн албанд ажилд орох хувь дутлаа” гээд л хөөж гаргаад байх юм байна. Аймшигтай юм.
УИХ-ын дэд дарга С.Баярцогт “Төрд ажиллах хүсэлтэй хүн бол төрийг бүрдүүлэхэд идэвхтэй оролцох ёстой” гэж хэлж байна. Энэ зөв. Гэхдээ төрийн зүгээс иргэддээ ямар нэгэн хүчиндсэн шахалт үзүүлж байж өөртөө мэхийлгэх ёсгүй. Төр өөрөө иргэдийнхээ хайр хүндэтгэлийг хүлээх замаар өөртөө ёслуулдаг, өөрийнхөө сүр хүчийг босгодог байх ёстой юм биш үү. Иргэддээ тулгаж, шахаж хавчиж, сүрдүүлж байдаг Төрийн төлөө бид саналаа өгөхгүй байх ч эрхтэй. Иргэддээ эрх нэмж өгдөг, иргэдээ айдас хүйдэст автуулах биш амаржуулж амирлаадаг, хүчийг нь хүчээр биш өөр арга замаар нэгтгэдэг тийм л төрийг бид хүсдэг. Түүнээс биш иргэдийнхээ эрхээс хурааж авдаг, эрх чөлөөн дээр нь гишгэж байдаг, дарангуйлан тулгаж байдаг төрийг хүсэхгүй.
Тухайн үед хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа Үндсэн хуулийн зарим зүйл заалтыг зөрчсөн нь үнэн. Үүнээс болж зарим нь Үндсэн хуулийн Цэцэд хүртэл хандсан. Тэд орон нутгийн хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 8.2 дахь заалт, Үндсэн хуулийн зарим заалтыг зөрчсөн гэж үзсэн юм.
Тэр үед АН-ынхан санаагаа өнгөн талдаа ингэж тайлбарлаж байсан. Хоёр сонгуулийг нэг дор явуулбал зардал хэмнэнэ. Бас сонгогчдын идэвх өндөр байна. Улс төрийн хийрхэл багасна. МАН-ынхан орон нутгийн эрх мэдлийг алдахгүй гэсэндээ гүрийж байна гэх мэтээр. Үнэн хэрэгтээ Улаанбаатарын захиргааны байшингийн оройд тугаа хатгахыг хамгийн их хүсэмжилж байсан нь Ардчилсан нам. Тэд асар том зорилго тавьж, бодлого боловсруулж байж ялалт байгуулав. Тугаа хатгав. Туг хатгахын төлөө явж байгаа хүчин зорилгодоо хүрэхийн тулд зарим нэг золиос гаргах, бусдыг хохироох мэт нь байх ёстой зүйл ажээ.
Аймгуудын дарга нарыг бөөн бөөнөөрөө хэрэг төвөгт холбогдчихсон гэх мэт мэдээллээр нэлэнхүйд нь түрэн нийтийн сэтгэл зүйг жигшээж, заримыг нь айлгаж, хүчээр хэдэн шатны шүүхээр “барьж” байгаад сонгуульд орсон. Ийнхүү АН хүч хаяж байж “Хот”-ыг гартаа орууллаа. Нийслэлийг “авах” зорилго бол яах аргагүй улс төрийн зорилго. АН улс төрийн зорилгоо биелүүлсэн байна. Харин улс төрийн зорилгоор хорьж, саатуулж, шалгаж, түүн дээрээ дөрөөлөн өрсөлдөгч МАН-ынхаа нэр төрийг газарт буулгаж авсан ч хэлмэгдүүлсэн хувь хүмүүсийн нэр хүндийг цагаатгасангүй. Эрдэнэтийн Д.Оюунбатаас аль ч хүчний байгууллага уучлал гуйсангүй. Ц.Анандбазарыг нэр дэвших мандатаа аваад гарч ирэнгүүт нь барьж хориод сонгууль дуусангуут суллачихсан. Үүнийхээ төлөө хэн ч уучлал эрээгүй. Улс төрийн зорилго гэдэг юм үнэхээр том аж. Хүний эрх, ёс суртахуун, шударга ёс гэх мэт бүх ойлголтуудаас том юм байна. За, энэ ч яахав. Ялсан хүчин улсаа хөгжүүлэхийн төлөө зүтгэнэ. Ганцхан ялсан нь ч биш ялсан ялаагүй бүгд л зүтгэнэ. Хамгийн гоё нь энэ.
Одоо ахиад орон нутгийн сонгуулийн өмнө улс төрийн хүчнүүд үзэж байна. Шинээр анхаарал татаж буй нэг юм нь сонгогчдын үүрэгтэй холбоотой хачирхалтай заалтууд орж иржээ. Үнэхээр хачирхалтай заалтууд юм. Энэ бол цоо шинэ зүйл. Сонгуульд саналаа өгөөгүй иргэн сонуулийн үр дүнтэй холбоотой асуудлаар гомдол гаргахгүй гэнэ. Тэр битгий хэл саналаа өгөөгүйн төлөө дараагийн сонгуульд оролцож саналаа өгтлөө төрийн албанд ажилд орох боломжгүй гэнэ. Ийм хачин заалтууд оруулж иржээ.
Уг нь бол сонгуульд оролцох эс оролцох нь тухайн иргэний өөрийнх нь эрх. Оршин суудаг сум дүүрэгт нь өөрийнх нь дэмждэг, үзэл бодлыг нь талархдаг тийм нэр дэвшигч дэвшээгүй бол тэр иргэн сонгуульд оролцож саналаа өгөхгүй байх эрхтэй. Яагаад бид хүчээр өөрийн дэмжих сонирхолгүй нэр дэвшигчдийн аль нэг нэрийг дугуйлсан болж өөрийгөө хуурах, цаашилбал үнэт зүйлээсээ ухрах, төрийн буулганы дор албан шаардлагаар очиж зогсох ёстой юм бэ.
Үндсэн хуульд тусгагдаагүй ийм харгис үүргүүдийг иргэдийнхээ толгойд манай төр углаж байна. Ийм дарангуйллын нийгмийг бид хүсч мөрөөдөөгүй. Сонгуульд оролцоогүй, саналаа өгөөгүйн төлөө төрийн албанд ажиллах эрхээ хасуулна гэж байж болох уу. Сонгуульд оролцоогүй, саналаа өгөөгүй иргэдийг торгох хүртэл зохицуулалт хийдэг улс орон олон бий. Манайх бол шууд л ажлаас нь хална гэнэ. Төрийн албанд ажилд орох гэж байгаа иргэдээ сонгуульд санал өгсөн өгөөгүйгээр нь ялгаварлах юм байна. Өгөөгүй бол “Та баяртай, танд төрийн албанд ажилд орох хувь дутлаа” гээд л хөөж гаргаад байх юм байна. Аймшигтай юм.
УИХ-ын дэд дарга С.Баярцогт “Төрд ажиллах хүсэлтэй хүн бол төрийг бүрдүүлэхэд идэвхтэй оролцох ёстой” гэж хэлж байна. Энэ зөв. Гэхдээ төрийн зүгээс иргэддээ ямар нэгэн хүчиндсэн шахалт үзүүлж байж өөртөө мэхийлгэх ёсгүй. Төр өөрөө иргэдийнхээ хайр хүндэтгэлийг хүлээх замаар өөртөө ёслуулдаг, өөрийнхөө сүр хүчийг босгодог байх ёстой юм биш үү. Иргэддээ тулгаж, шахаж хавчиж, сүрдүүлж байдаг Төрийн төлөө бид саналаа өгөхгүй байх ч эрхтэй. Иргэддээ эрх нэмж өгдөг, иргэдээ айдас хүйдэст автуулах биш амаржуулж амирлаадаг, хүчийг нь хүчээр биш өөр арга замаар нэгтгэдэг тийм л төрийг бид хүсдэг. Түүнээс биш иргэдийнхээ эрхээс хурааж авдаг, эрх чөлөөн дээр нь гишгэж байдаг, дарангуйлан тулгаж байдаг төрийг хүсэхгүй.
