Л.ПҮРЭВСҮРЭН: ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ӨӨР ДЭЭРЭЭ АНХААРАЛ ТӨВЛӨРҮҮЛЖ БАЙГАА ЯВДАЛ ОГТ БИШ. МОНГОЛ УЛС ДЭЭРЭЭ Л ТЭР БҮХ НҮДИЙГ ТАТАЖ БАЙГАА ХЭРЭГ
“Ярилцъя” та бүхэнтэй Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Гадаад бодлогын зөвлөх Л.ПҮРЭВСҮРЭНГ уулзуулж байна.
“Ярилцъя” та бүхэнтэй Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Гадаад бодлогын зөвлөх Л.ПҮРЭВСҮРЭНГ уулзуулж байна.
-Та бол Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Гадаад бодлогын зөвлөх. АНУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалыг хэрхэн дүгнэж байгаа бол. Айлчлалын хүрээнд сэтгүүлчдийн нэвтэрч чадаагүй олон уулзалт, арга хэмжээ болсон?
-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр айлчлалын талаар нэлээн мэдээлсэн байх. Өөрөө бас газар дээр нь ажилласан сэтгүүлчийн хувьд маш их мэдээлэл цуглуулсан байх гэж бодож байна. Гэхдээ л “Хөшигний цаана их юм болдог” гэдэг нэг үг байдаг л даа.
-Тийм болохоор л?
-Хоёр орны Ерөнхийлөгчийн уулзалтын хувьд бол үнэхээр онцлог уулзалт болсон гэж үзэж байгаа. Ерөнхийлөгч Обаматай өмнө нь манай Ерөнхийлөгч олон улсын хурлуудын үеэр хоёр ч удаа уулзаж, товчхон ярилцаж байсан. Мэдээж уулзалтад бэлтгэдэг бүхэл бүтэн баг ажилладаг. Гадаад хэргийн яам, Ерөнхийлөгчийн зөвлөхүүдийн хэмжээнд зохих бэлтгэлийг хангадаг зарчим байна. Ямар сэдэв ярих вэ гэдгээс эхлээд. Дээрээс нь яг хоёр хүн уулзаад нүүр тулаад ярина гэдэг бол өөр л дөө. Цэвэр тэр хувь хүний өөрийнх нь авьяасаас шалтгаалж тухайн уулзалтын ерөнхий уур амьсгал шийдвэрлэгддэг. Хувь хүний чанараас, хувь хүний хүн татах чадвараас их юм шалтгаална. Энэ дээр бол манай Ерөнхийлөгчийн хувьд Обаматай маш сайн ярьсан. Таарсан хүн гэж байдаг шүү дээ. Нэг тийм эв нийлсэн. Тэрэн шиг л бүх юм онцгой зохицсон уулзалт болсон. Мэдээж уулзалтад бэлтгэдэг тактик гэж байна. Обама юу сонирхох вэ, ямархуу чиглэлийн юм ярьж байгаа билээ, дотоодынх нь улс төрийн байдал ямар байна. Гадаад бодлогодоо ямархуу акцент өгч байна гээд бүгдийг нь судалж бэлтгэнэ. Дээрээс нь Ерөнхийлөгч өөрөө үнэхээр Обамаг татах сэтгэл зүйн шинжтэй бэлтгэлүүдийг сайн хийсэн байсан. Хамгийн энгийн жишээ гэхэд Ерөнхийлөгч “Та бид хоёрт ижил зүйл бий” гэж хэлж байх жишээтэй. Нөгөө талаас юу билээ гээд тэр дор нь асууж байгаа юм.
Дотроо та бол хар арьстан гэр бүлээс гаралтай, би бол бас малчны хүүхэд ч гэх юм уу нэг тиймэрхүү зүйл ярих гэж байна гэж ч бодож байсан байж мэдэх юм л даа. Тэгэхэд Ерөнхийлөгч “Бид хоёулаа Харвардын төгсөгч” гээд л хэлэхэд шал өөр болоод нүд нь гэрэлтээд ирж байх жишээтэй. Харилцааны ийм жижиг гэлтгүй деталиуд хүмүүсийн яриаг илүү ойр, илүү амтлаг, илүү дотно болгож өгдөг. Тэрний л нэг тод жишээ. Дээрээс нь Ерөнхийлөгчийн байгаль орчны асуудлаар барьж байгаа байр суурь, эрчим хүчний асуудлаар барьж байгаа байр суурь, өөрийнх нь хувь лидерийн түүх гээд олон талаар судалсан байна лээ. Ерөнхийлөгч ч Обамагийн амжилттай хэрэгжиж байгаа бодлогуудыг цохон тэмдэглэж, харилцан байр сууриа солилцож, нэлээн ярилцсан. Яриа бол үнэхээр аятайхан болсон л доо. Хугацаанаасаа хамаагүй илүү сунаж ярилцсан. Ерөнхийлөгч жишээ нь Монголын говийн талаар дэлгэрэнгүй ярьсан. Энэ талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд тэр болгон тэмдэглэгдээгүй байна лээ. Хоёр Ерөнхийлөгчийн хэмжээнд ярьсан нэлээн том асуудлын нэг бол “Монголын говь”-ийн асуудал байсан. Байгаль орчны асуудал, үндсэндээ цэвэр эрчим хүчний асуудал юм даа. Үнэхээр эрчим хүч гэдэг бол хүн төрөлхтөний хөгжлийн чухал түлхүүр. Үүнийг ашиглахаасаа өмнө байгальд хоргүй ашиглах асуудал дээр бол асар хүчтэй бодлого явуулах ёстой. Зүгээр нэг цэвэр эрчим хүчний тухай асуудал биш. Манай бизнесийнхэнд бол олон чухал санаа байна гээд ярихад Обама хэлж байсан. Таныг байгаль орчны асуудал дээр үнэхээр зүтгэж байгаа гэж мэднэ гэж хэлж байна лээ. Тэгэхэд нь та Монголын говь гэж төсөөлөх үү. Тэр бол 300 илүү хоног нартай, ер нь бол хүн амьтан сийрэг суурьшсан ийм бүс. Энэ бүсэд нарны энерги, салхины энерги ашиглаад бид бараг эрчим хүчний гол хэрэглэгч болоод байгаа Хятадыг хангах ийм ирээдүйн том төслийг хэрэгжүүлж болно ш дээ гэхэд Обама маш их дэмжин хүлээж авч байсан. Иймэрхүү шинэ санаа нэлээн хөндөгдсөн. Өөр нэг яригдсан зүйл бол ардчилсан Монгол Улс гэдэг сэдэв байлаа. Энэ асуудал дээр Обама ихээхэн анхаарал тавьж, асууж байсан. Та яаж 20 жилийн өмнө тэр хүйтэнд жагсч байсан юм, яаж тэр коммунист дэглэм гэдэг юмыг цус гаргалгүй түлхэн унагааж байсан юм. Төв Азийн орнуудад бол танай туршлага үнэхээр чухал. Үүнийг үзээд өнгөрсөн хүмүүсийн хувьд, ялангуяа тэр тэмцэл дунд явж ирсэн таны үгийг сонсох, туршлагыг тань судлах асуудал асар чухал гэж онцолж байсан. Одоо ингээд Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийг танай улс тэргүүлж ажиллана шүү дээ. Үүн дээр та энэ туршлагаа таниулж, үнэхээр лидер гэдгээ харуулж энэ байгууллагыг авч яваач, туг нь болж яваач ээ. Энэ дэлхийн түмэн бүгд адилхан үнэт зүйл нэгтэй. Тэр нь ардчилал, хүний эрх, төрт ёс юм. Үүн дээр таны үүрэг оролцоо чухал байна гэж Обама биечлэн хүсэлт гаргасан.
-Ерөнхийлөгчийн айлчлалын бүрэлдэхүүнд ажилласан сэтгүүлч мөртлөө Ерөнхийлөгчийгөө тэр том шагнал авахыг мэдээгүй байсан. Та нар урьд нь мэдсэн байсан уу. Бас бидэнтэй адил мэдээлэлгүй байв уу?
-Энэ үйл явдал бол яах аргагүй айлчлалын үеийн хамгийн том сюрпризийн нэг байсан. Бас хэчнээн хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө хөгжсөн өнөөгийн орчин нөхцөл ч гэлээ зарим нэг хэмжээгээр далд байлгах юм гэж байна л даа. (инээв) Энэ шагналыг манай Ерөнхийлөгчид гардуулах болсноо нэлээн хэд хоногийн өмнө манай талд мэдэгдсэн байсан. Танай Ерөнхийлөгчид ийм том шагнал гардуулна. Гардуулсны дараа үг хэлээч ээ гэж. Энэ бол өөрөө асар том нэр хүндтэй шагнал. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Клинтон, Сингапурын Ерөнхийлөгч авч байсан. Бан Ги Мун авч байсан. Сока Солагийн ерөнхийлөгч авч байсан. Азийн бодлого руу хандсан жинтэй байр суурь баримталж байгаа, Ази тивдээ жинтэй үүрэг гүйцэтгэж байгаа ийм хүмүүст олгодог шагнал юм байна лээ.
-Тивээсээ гарч ирж байгаа шинэ лидер гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрч байна гэсэн үг биз дээ?
-Ер нь бол Азидаа жинтэй хүн боллоо. Азийн бодлогод бол тэргүүлэх үүрэгтэй оролцогч хүмүүсийн нэг гэж үзсэний илэрхийлэл болгож олгож байгаа шагнал. Шагналын бас нэгэн эзэн болох Хенри Кессенжер бол АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан, Нобелийн энхтайвны шагналтан том хүн. Ёслолын үеэр шагналтнууд үг хэлсэн. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, ус, эрчим хүч, хүнсний хомсдолыг хэрхэн шийдвэрлэх талаар өөрийн үгээ хэлсэн бол Х.Кессенжер Азийн бодлогын талаар үг хэлсэн. Сүүлийн бараг 50 шахам жил АНУ-ын Ази руу чиглэсэн бодлогод болон ерөнхий гадаад бодлогыг тодорхойлогчдын нэг гэгддэг хүн шүү дээ. Хэлсэн үгэн дотор нь бас сонин санаанууд гарч л байна лээ. Ерөнхийлөгч шагнал аваад үг хэлснийг чи өөрөө мэдэж байгаа. Азийн нийгэмлэг гэдэг бол өөрөө асар сонин гэж хэлэхээр бүрэлдэхүүнтэй. Тэнд 1000 гаруй хүн ирсэн байсан. Азийн бүх л орон байж байна лээ. Америкийн Ази тив рүү лобби хийдэг компаниуд, улстөрчид, урлагийнхан, сэтгүүлчид гээд.
-Ерөнхийлөгч их сайн үг хэлсэн байна лээ?
-Шагнал авсны дараа Ерөнхийлөгч үг хэлсэн. Үнэхээр Азидаа хамгийн чухал асуудал юу байна вэ гэдгийг тэр орой гаргаж ирж танилцуулах зорилго, үүрэг ногдсон. Азид нүүрлээд байгаа хамгийн том асуудал бол хүнсний асуудал, хүнсний хомсдолын асуудал юм. Дээрээс нь эрчим хүчний болон усны асуудал. Энэ гурван асуудал дээр Ерөнхийлөгч тодорхой байр сууриа илэрхийлсэн. Дараа нь үг хэлсэн Хенри Кессенжер гуай хэлж байсан. Үнэхээр Азийн шинээр гарч ирж байгаа лидер оновчтой гурван асуудлыг гаргаж тавилаа. Энэ бол Ази тивийн он удаан жил яригдах асуудал шүү. Энэ гурван асуудлыг бид үргэлж ярих ёстой гэсэн байр суурь илэрхийлж байсан. Тэгэхээр оновчтой үг хэлсэн гэсэн үг.
-Дэлхийн том том хэвлэл мэдээллийнхэнтэй уулзаж олон ярилцлага өгсөн. Түүнээс гадна хамгийн сонирхолтой нэг арга хэмжээ бол гадаад харилцааны зөвлөл дээр Ерөнхийлөгчийн тавьсан лекц байсан?
-Нью-Йоркт байдаг Америкийн гадаад харилцааны зөвлөл гэдэг үнэхээр Америкийн томоохон судалгааны байгууллага. Ази руу үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд, их сургуулиуд, төрийн бус байгууллагуудыг нэгтгэж, Ази руу ер нь ямар бодлого явуулах ёстойг, ийшээ чиглэсэн гадаад бодлого ямар байх ёстой зарчмыг тодорхойлдог байгууллага л даа. Америкийн төр засгийнхан, бизнесийнхэнтэй өмнө нь бид уулзаад л өнгөрдөг байсан. Бид Америктай урт хугацаанд гурав дахь түнш болж харилцах гэж байгаа. Дээр нь худалдаа, эдийн засгийн харилцаагаа өргөтгөх гэж байгаа бол Америкийн зөвхөн одоо төр барьж байгаа хүмүүстэй нь биш тэр бодлогыг тодорхойлдог, урт хугацаанд оршин тогтнож ирсэн тийм байгууллага, хүмүүс рүү нь хандах ёстой. Тийм хүмүүс рүү хүрч ажиллах ёстой гэсэн зорилтыг энэ айлчлалын нэг чухал бодлого болгож тодорхойлсон л доо. Энэ үүднээс тэр байгууллага дээр очиж лекц уншья гэдэг санал гаргаж хөөцөлдсөн юм. Үүний үр дүн гарлаа. Бас аз таарч тэр байгууллагын жилийн хуралдаан нь болж байсан. Жилийн хуралдаан гэдэг бол Америкийн өнцөг булан бүрээс ирсэн хүмүүс нь бүгдээрээ оролцдог чухал хуралдаан нь байдаг. 150 гаруй судлаач, эрдэмтэн, эдийн засагч, нэр нөлөө бүхий хүмүүс ирсэн байсан. Тэрэн дээр Ерөнхийлөгчид тавьсан асуултуудын хүрээнд Өвөрмонголын асуудлаас эхлээд Хятад улсын байдал, атомын асуудал, Хойд Солонгосын гээд маш олон асуудлыг хөндөж байсан. Асуултуудад хариулт өгсний нь дараа хүмүүс баяр хүргэж байсан. Зарим үед танхим нийтээрээ алга таших хэмжээний хариултуудыг ч өгч байсан. Дараа нь хүмүүс “Та бол үнэхээр улс төрийн хувьд шархадсан чоно шиг, олон юм үзчихсэн хүн юм. Тийм болохоор таны амнаас ямар нэг хөнгөн үг салгахгүй юм байна. Үнэхээр хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй юм гэж байсан. Үнэхээр ч их хурлын сонгуульд нэр дэвшигч иргэдтэй уулзалт хийж байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрж байсан. Асар олон хүн гар өргөж, ар араасаа оочерлож байсан. Гэхдээ тэнд энгийн нэг нөхөр асуулт тавихгүй байгаа ш дээ. Харвардын их сургуулийн профессор л гэнэ. Ямар нэг том компанийн захирал ч гэнэ үү, тийм хэмжээний хүмүүс л асуулт асууж байна лээ. Энд бол Ерөнхийлөгч өөр дээрээ анхаарал төвлөрүүлж байгаа явдал огт биш юм. Монгол Улсын нөхцөл байдлыг Америкийн бодлого тодорхойлж байгаа, судалгаа гаргадаг тэр хүмүүст ойлгуулах, манай өнөөгийн нөхцөл байдал, уул уурхайн чиг хандлага хаашаа явж байна, эдийн засаг нь хаашаа явж байна вэ, төр, засаг нь ямар бодлого барьж байна вэ, гадаад бодлого дээрээ ямар чиг бариад байгаа юм, бид ямар итгэл найдвар тээж яваа юм гэдгийг таниулсан. Монгол Улс дээрээ л анхаарлыг нь татаж авчирч байгаа хэрэг юм.
-Хөшигний ард юм юм болдог гэгчээр Тавантолгойд ямар амбийц илэрхийлэв?
-Ер нь бол өөрөө ч харсан байх. Бизнесийн болон янз бүрийн уулзалтан дээр Америкийн худалдааны танхим энэ тэр дээр Америкийн нөгөө компани бол байж л байсан шүү дээ. Америкийн талаас ч тэднийгээ дэмжүүлэх сонирхлоо илэрхийлж байгаа. Үнэхээр олон талын сонирхол байна. Хөрш орнуудаас эхлээд өөр орон ч гэсэн байж л байна. Үүн дээр ил тод, тендерийн процесс л явж байна. Тийм болохоор улс төрийн талаар ямар нэгэн нөлөөлөл орох, амлалт үүрэг авах ч гэдэг юм уу боломжгүй зүйл. Энэ бол яг ил тод өрсөлдүүлээд л Монгол Улсад аль ашигтай ийм хувилбараараа л бид шийднэ. Энэ үзэл бодлоо ч Ерөнхийлөгч илэн далангүй илэрхийлсэн.
Энэ удаагийн АНУ-д хийсэн айлчлал бол нэлээн онцлогтой болсон. Нэгдүгээрт, агуулгын хувьд АНУ-тай дипломат харилцаа тогтоогоод 25 жил болж байна. Өнгөрсөн 25 жилийн дотор бид Америк руу харж мөрөөдсөн, Ардчиллын орон гэж өнгөц төдий ярьсан, тусламж гуйсан, ийм л байсан. 25 жилийн дараа энэ чиг хандлагыг өөр шатанд гаргах, агуулгын хувьд өөр болгох ёстой биз дээ. Тэр цаг нь ч болсон. Үнэхээр гурав дахь хөршийн нэг нь гэж үзэж байгаа юм бол Америкийн эдийн засгийн бодит сонирхол Монголд хаана байна вэ, Монголын өнөөдөр учраад байгаа эдийн засгийн асуудлууд дээр Америкийн тэр хүчтэй нөлөөтэй эдийн засаг яаж орж ирэх вэ, энэ талаар ер нь үр дүнтэй ажил хийе гэсэн зорилго тавьсан. Зөвхөн тусламж гуйгаад байх шиг Монголын эдийн засаг өөрөө Америкийн хөрөнгө оруулалтыг шингээчих чадвартай боллоо. Худалдаа наймаа хийсэн ч гэсэн бид Америкаас юм худалдаад авчих, шингээчих чадвартай болчихлоо. Тэрийгээ илэрхийлье гэсэн ийм л зорилт тавьсан. Энэ үүднээсээ Нью-Йоркт, Вашингтонд хийсэн уулзалтууд дээр жишээ нь, хөрөнгө оруулалт хүссэн яриа хэлэлцээр огт хийгдээгүй байгаа. Дараагийн 25 жилд Монгол, Америкийн харилцаа эдийн засаг руу, хөрөнгө оруулалт, худалдаагаа илүү өөр төвшинд гаргасан ийм харилцаа хөгжих хэрэгтэй юм биш үү гэсэн тэр амбийцийг гаргаж чадсанаараа ач холбогдолтой болсон. Товчхондоо ийм л байна даа.
-Сүүлийн асуулт, зөвлөх өө, “Роснефть”-ээс Ерөнхийлөгчид захидал ирсэн гэсэн үнэн үү?
-Захидал ирээгүй. Ер нь бол “Роснефть” манайд нефтийн гол нийлүүлэгч компани гэдэг нь үнэн. Гэхдээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид шууд хандаад байх нөхцөл байхгүй шүү дээ. Ерөнхийлөгч ОХУ-д айлчлахдаа “Роснефть”-ийнхэнтэй уулзаагүй. Ерөнхийлөгч зарчим барьдаг. Тэр нь юу вэ гэхээр аливаа бизнес бизнесийнхээ жамаар л явах ёстой. Бизнес нь бизнестэйгээ харьцдаг, төр засаг нь төр, засагтайгаа харьцаад явна гэсэн. Энэ бол гол зарчим. Ерөнхийлөгч ОХУ-д айлчлахдаа Ерөнхийлөгч Д.Медведев, Засгийн газрын тэргүүн В.Путин нартай хэлэлцээ хийсэн. Тэрнээс биш хувийн компаниудтай уулзаагүй.
-Та бол Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Гадаад бодлогын зөвлөх. АНУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалыг хэрхэн дүгнэж байгаа бол. Айлчлалын хүрээнд сэтгүүлчдийн нэвтэрч чадаагүй олон уулзалт, арга хэмжээ болсон?
-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр айлчлалын талаар нэлээн мэдээлсэн байх. Өөрөө бас газар дээр нь ажилласан сэтгүүлчийн хувьд маш их мэдээлэл цуглуулсан байх гэж бодож байна. Гэхдээ л “Хөшигний цаана их юм болдог” гэдэг нэг үг байдаг л даа.
-Тийм болохоор л?
-Хоёр орны Ерөнхийлөгчийн уулзалтын хувьд бол үнэхээр онцлог уулзалт болсон гэж үзэж байгаа. Ерөнхийлөгч Обаматай өмнө нь манай Ерөнхийлөгч олон улсын хурлуудын үеэр хоёр ч удаа уулзаж, товчхон ярилцаж байсан. Мэдээж уулзалтад бэлтгэдэг бүхэл бүтэн баг ажилладаг. Гадаад хэргийн яам, Ерөнхийлөгчийн зөвлөхүүдийн хэмжээнд зохих бэлтгэлийг хангадаг зарчим байна. Ямар сэдэв ярих вэ гэдгээс эхлээд. Дээрээс нь яг хоёр хүн уулзаад нүүр тулаад ярина гэдэг бол өөр л дөө. Цэвэр тэр хувь хүний өөрийнх нь авьяасаас шалтгаалж тухайн уулзалтын ерөнхий уур амьсгал шийдвэрлэгддэг. Хувь хүний чанараас, хувь хүний хүн татах чадвараас их юм шалтгаална. Энэ дээр бол манай Ерөнхийлөгчийн хувьд Обаматай маш сайн ярьсан. Таарсан хүн гэж байдаг шүү дээ. Нэг тийм эв нийлсэн. Тэрэн шиг л бүх юм онцгой зохицсон уулзалт болсон. Мэдээж уулзалтад бэлтгэдэг тактик гэж байна. Обама юу сонирхох вэ, ямархуу чиглэлийн юм ярьж байгаа билээ, дотоодынх нь улс төрийн байдал ямар байна. Гадаад бодлогодоо ямархуу акцент өгч байна гээд бүгдийг нь судалж бэлтгэнэ. Дээрээс нь Ерөнхийлөгч өөрөө үнэхээр Обамаг татах сэтгэл зүйн шинжтэй бэлтгэлүүдийг сайн хийсэн байсан. Хамгийн энгийн жишээ гэхэд Ерөнхийлөгч “Та бид хоёрт ижил зүйл бий” гэж хэлж байх жишээтэй. Нөгөө талаас юу билээ гээд тэр дор нь асууж байгаа юм.
Дотроо та бол хар арьстан гэр бүлээс гаралтай, би бол бас малчны хүүхэд ч гэх юм уу нэг тиймэрхүү зүйл ярих гэж байна гэж ч бодож байсан байж мэдэх юм л даа. Тэгэхэд Ерөнхийлөгч “Бид хоёулаа Харвардын төгсөгч” гээд л хэлэхэд шал өөр болоод нүд нь гэрэлтээд ирж байх жишээтэй. Харилцааны ийм жижиг гэлтгүй деталиуд хүмүүсийн яриаг илүү ойр, илүү амтлаг, илүү дотно болгож өгдөг. Тэрний л нэг тод жишээ. Дээрээс нь Ерөнхийлөгчийн байгаль орчны асуудлаар барьж байгаа байр суурь, эрчим хүчний асуудлаар барьж байгаа байр суурь, өөрийнх нь хувь лидерийн түүх гээд олон талаар судалсан байна лээ. Ерөнхийлөгч ч Обамагийн амжилттай хэрэгжиж байгаа бодлогуудыг цохон тэмдэглэж, харилцан байр сууриа солилцож, нэлээн ярилцсан. Яриа бол үнэхээр аятайхан болсон л доо. Хугацаанаасаа хамаагүй илүү сунаж ярилцсан. Ерөнхийлөгч жишээ нь Монголын говийн талаар дэлгэрэнгүй ярьсан. Энэ талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд тэр болгон тэмдэглэгдээгүй байна лээ. Хоёр Ерөнхийлөгчийн хэмжээнд ярьсан нэлээн том асуудлын нэг бол “Монголын говь”-ийн асуудал байсан. Байгаль орчны асуудал, үндсэндээ цэвэр эрчим хүчний асуудал юм даа. Үнэхээр эрчим хүч гэдэг бол хүн төрөлхтөний хөгжлийн чухал түлхүүр. Үүнийг ашиглахаасаа өмнө байгальд хоргүй ашиглах асуудал дээр бол асар хүчтэй бодлого явуулах ёстой. Зүгээр нэг цэвэр эрчим хүчний тухай асуудал биш. Манай бизнесийнхэнд бол олон чухал санаа байна гээд ярихад Обама хэлж байсан. Таныг байгаль орчны асуудал дээр үнэхээр зүтгэж байгаа гэж мэднэ гэж хэлж байна лээ. Тэгэхэд нь та Монголын говь гэж төсөөлөх үү. Тэр бол 300 илүү хоног нартай, ер нь бол хүн амьтан сийрэг суурьшсан ийм бүс. Энэ бүсэд нарны энерги, салхины энерги ашиглаад бид бараг эрчим хүчний гол хэрэглэгч болоод байгаа Хятадыг хангах ийм ирээдүйн том төслийг хэрэгжүүлж болно ш дээ гэхэд Обама маш их дэмжин хүлээж авч байсан. Иймэрхүү шинэ санаа нэлээн хөндөгдсөн. Өөр нэг яригдсан зүйл бол ардчилсан Монгол Улс гэдэг сэдэв байлаа. Энэ асуудал дээр Обама ихээхэн анхаарал тавьж, асууж байсан. Та яаж 20 жилийн өмнө тэр хүйтэнд жагсч байсан юм, яаж тэр коммунист дэглэм гэдэг юмыг цус гаргалгүй түлхэн унагааж байсан юм. Төв Азийн орнуудад бол танай туршлага үнэхээр чухал. Үүнийг үзээд өнгөрсөн хүмүүсийн хувьд, ялангуяа тэр тэмцэл дунд явж ирсэн таны үгийг сонсох, туршлагыг тань судлах асуудал асар чухал гэж онцолж байсан. Одоо ингээд Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийг танай улс тэргүүлж ажиллана шүү дээ. Үүн дээр та энэ туршлагаа таниулж, үнэхээр лидер гэдгээ харуулж энэ байгууллагыг авч яваач, туг нь болж яваач ээ. Энэ дэлхийн түмэн бүгд адилхан үнэт зүйл нэгтэй. Тэр нь ардчилал, хүний эрх, төрт ёс юм. Үүн дээр таны үүрэг оролцоо чухал байна гэж Обама биечлэн хүсэлт гаргасан.
-Ерөнхийлөгчийн айлчлалын бүрэлдэхүүнд ажилласан сэтгүүлч мөртлөө Ерөнхийлөгчийгөө тэр том шагнал авахыг мэдээгүй байсан. Та нар урьд нь мэдсэн байсан уу. Бас бидэнтэй адил мэдээлэлгүй байв уу?
-Энэ үйл явдал бол яах аргагүй айлчлалын үеийн хамгийн том сюрпризийн нэг байсан. Бас хэчнээн хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө хөгжсөн өнөөгийн орчин нөхцөл ч гэлээ зарим нэг хэмжээгээр далд байлгах юм гэж байна л даа. (инээв) Энэ шагналыг манай Ерөнхийлөгчид гардуулах болсноо нэлээн хэд хоногийн өмнө манай талд мэдэгдсэн байсан. Танай Ерөнхийлөгчид ийм том шагнал гардуулна. Гардуулсны дараа үг хэлээч ээ гэж. Энэ бол өөрөө асар том нэр хүндтэй шагнал. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Клинтон, Сингапурын Ерөнхийлөгч авч байсан. Бан Ги Мун авч байсан. Сока Солагийн ерөнхийлөгч авч байсан. Азийн бодлого руу хандсан жинтэй байр суурь баримталж байгаа, Ази тивдээ жинтэй үүрэг гүйцэтгэж байгаа ийм хүмүүст олгодог шагнал юм байна лээ.
-Тивээсээ гарч ирж байгаа шинэ лидер гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрч байна гэсэн үг биз дээ?
-Ер нь бол Азидаа жинтэй хүн боллоо. Азийн бодлогод бол тэргүүлэх үүрэгтэй оролцогч хүмүүсийн нэг гэж үзсэний илэрхийлэл болгож олгож байгаа шагнал. Шагналын бас нэгэн эзэн болох Хенри Кессенжер бол АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан, Нобелийн энхтайвны шагналтан том хүн. Ёслолын үеэр шагналтнууд үг хэлсэн. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, ус, эрчим хүч, хүнсний хомсдолыг хэрхэн шийдвэрлэх талаар өөрийн үгээ хэлсэн бол Х.Кессенжер Азийн бодлогын талаар үг хэлсэн. Сүүлийн бараг 50 шахам жил АНУ-ын Ази руу чиглэсэн бодлогод болон ерөнхий гадаад бодлогыг тодорхойлогчдын нэг гэгддэг хүн шүү дээ. Хэлсэн үгэн дотор нь бас сонин санаанууд гарч л байна лээ. Ерөнхийлөгч шагнал аваад үг хэлснийг чи өөрөө мэдэж байгаа. Азийн нийгэмлэг гэдэг бол өөрөө асар сонин гэж хэлэхээр бүрэлдэхүүнтэй. Тэнд 1000 гаруй хүн ирсэн байсан. Азийн бүх л орон байж байна лээ. Америкийн Ази тив рүү лобби хийдэг компаниуд, улстөрчид, урлагийнхан, сэтгүүлчид гээд.
-Ерөнхийлөгч их сайн үг хэлсэн байна лээ?
-Шагнал авсны дараа Ерөнхийлөгч үг хэлсэн. Үнэхээр Азидаа хамгийн чухал асуудал юу байна вэ гэдгийг тэр орой гаргаж ирж танилцуулах зорилго, үүрэг ногдсон. Азид нүүрлээд байгаа хамгийн том асуудал бол хүнсний асуудал, хүнсний хомсдолын асуудал юм. Дээрээс нь эрчим хүчний болон усны асуудал. Энэ гурван асуудал дээр Ерөнхийлөгч тодорхой байр сууриа илэрхийлсэн. Дараа нь үг хэлсэн Хенри Кессенжер гуай хэлж байсан. Үнэхээр Азийн шинээр гарч ирж байгаа лидер оновчтой гурван асуудлыг гаргаж тавилаа. Энэ бол Ази тивийн он удаан жил яригдах асуудал шүү. Энэ гурван асуудлыг бид үргэлж ярих ёстой гэсэн байр суурь илэрхийлж байсан. Тэгэхээр оновчтой үг хэлсэн гэсэн үг.
-Дэлхийн том том хэвлэл мэдээллийнхэнтэй уулзаж олон ярилцлага өгсөн. Түүнээс гадна хамгийн сонирхолтой нэг арга хэмжээ бол гадаад харилцааны зөвлөл дээр Ерөнхийлөгчийн тавьсан лекц байсан?
-Нью-Йоркт байдаг Америкийн гадаад харилцааны зөвлөл гэдэг үнэхээр Америкийн томоохон судалгааны байгууллага. Ази руу үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд, их сургуулиуд, төрийн бус байгууллагуудыг нэгтгэж, Ази руу ер нь ямар бодлого явуулах ёстойг, ийшээ чиглэсэн гадаад бодлого ямар байх ёстой зарчмыг тодорхойлдог байгууллага л даа. Америкийн төр засгийнхан, бизнесийнхэнтэй өмнө нь бид уулзаад л өнгөрдөг байсан. Бид Америктай урт хугацаанд гурав дахь түнш болж харилцах гэж байгаа. Дээр нь худалдаа, эдийн засгийн харилцаагаа өргөтгөх гэж байгаа бол Америкийн зөвхөн одоо төр барьж байгаа хүмүүстэй нь биш тэр бодлогыг тодорхойлдог, урт хугацаанд оршин тогтнож ирсэн тийм байгууллага, хүмүүс рүү нь хандах ёстой. Тийм хүмүүс рүү хүрч ажиллах ёстой гэсэн зорилтыг энэ айлчлалын нэг чухал бодлого болгож тодорхойлсон л доо. Энэ үүднээс тэр байгууллага дээр очиж лекц уншья гэдэг санал гаргаж хөөцөлдсөн юм. Үүний үр дүн гарлаа. Бас аз таарч тэр байгууллагын жилийн хуралдаан нь болж байсан. Жилийн хуралдаан гэдэг бол Америкийн өнцөг булан бүрээс ирсэн хүмүүс нь бүгдээрээ оролцдог чухал хуралдаан нь байдаг. 150 гаруй судлаач, эрдэмтэн, эдийн засагч, нэр нөлөө бүхий хүмүүс ирсэн байсан. Тэрэн дээр Ерөнхийлөгчид тавьсан асуултуудын хүрээнд Өвөрмонголын асуудлаас эхлээд Хятад улсын байдал, атомын асуудал, Хойд Солонгосын гээд маш олон асуудлыг хөндөж байсан. Асуултуудад хариулт өгсний нь дараа хүмүүс баяр хүргэж байсан. Зарим үед танхим нийтээрээ алга таших хэмжээний хариултуудыг ч өгч байсан. Дараа нь хүмүүс “Та бол үнэхээр улс төрийн хувьд шархадсан чоно шиг, олон юм үзчихсэн хүн юм. Тийм болохоор таны амнаас ямар нэг хөнгөн үг салгахгүй юм байна. Үнэхээр хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй юм гэж байсан. Үнэхээр ч их хурлын сонгуульд нэр дэвшигч иргэдтэй уулзалт хийж байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрж байсан. Асар олон хүн гар өргөж, ар араасаа оочерлож байсан. Гэхдээ тэнд энгийн нэг нөхөр асуулт тавихгүй байгаа ш дээ. Харвардын их сургуулийн профессор л гэнэ. Ямар нэг том компанийн захирал ч гэнэ үү, тийм хэмжээний хүмүүс л асуулт асууж байна лээ. Энд бол Ерөнхийлөгч өөр дээрээ анхаарал төвлөрүүлж байгаа явдал огт биш юм. Монгол Улсын нөхцөл байдлыг Америкийн бодлого тодорхойлж байгаа, судалгаа гаргадаг тэр хүмүүст ойлгуулах, манай өнөөгийн нөхцөл байдал, уул уурхайн чиг хандлага хаашаа явж байна, эдийн засаг нь хаашаа явж байна вэ, төр, засаг нь ямар бодлого барьж байна вэ, гадаад бодлого дээрээ ямар чиг бариад байгаа юм, бид ямар итгэл найдвар тээж яваа юм гэдгийг таниулсан. Монгол Улс дээрээ л анхаарлыг нь татаж авчирч байгаа хэрэг юм.
-Хөшигний ард юм юм болдог гэгчээр Тавантолгойд ямар амбийц илэрхийлэв?
-Ер нь бол өөрөө ч харсан байх. Бизнесийн болон янз бүрийн уулзалтан дээр Америкийн худалдааны танхим энэ тэр дээр Америкийн нөгөө компани бол байж л байсан шүү дээ. Америкийн талаас ч тэднийгээ дэмжүүлэх сонирхлоо илэрхийлж байгаа. Үнэхээр олон талын сонирхол байна. Хөрш орнуудаас эхлээд өөр орон ч гэсэн байж л байна. Үүн дээр ил тод, тендерийн процесс л явж байна. Тийм болохоор улс төрийн талаар ямар нэгэн нөлөөлөл орох, амлалт үүрэг авах ч гэдэг юм уу боломжгүй зүйл. Энэ бол яг ил тод өрсөлдүүлээд л Монгол Улсад аль ашигтай ийм хувилбараараа л бид шийднэ. Энэ үзэл бодлоо ч Ерөнхийлөгч илэн далангүй илэрхийлсэн.
Энэ удаагийн АНУ-д хийсэн айлчлал бол нэлээн онцлогтой болсон. Нэгдүгээрт, агуулгын хувьд АНУ-тай дипломат харилцаа тогтоогоод 25 жил болж байна. Өнгөрсөн 25 жилийн дотор бид Америк руу харж мөрөөдсөн, Ардчиллын орон гэж өнгөц төдий ярьсан, тусламж гуйсан, ийм л байсан. 25 жилийн дараа энэ чиг хандлагыг өөр шатанд гаргах, агуулгын хувьд өөр болгох ёстой биз дээ. Тэр цаг нь ч болсон. Үнэхээр гурав дахь хөршийн нэг нь гэж үзэж байгаа юм бол Америкийн эдийн засгийн бодит сонирхол Монголд хаана байна вэ, Монголын өнөөдөр учраад байгаа эдийн засгийн асуудлууд дээр Америкийн тэр хүчтэй нөлөөтэй эдийн засаг яаж орж ирэх вэ, энэ талаар ер нь үр дүнтэй ажил хийе гэсэн зорилго тавьсан. Зөвхөн тусламж гуйгаад байх шиг Монголын эдийн засаг өөрөө Америкийн хөрөнгө оруулалтыг шингээчих чадвартай боллоо. Худалдаа наймаа хийсэн ч гэсэн бид Америкаас юм худалдаад авчих, шингээчих чадвартай болчихлоо. Тэрийгээ илэрхийлье гэсэн ийм л зорилт тавьсан. Энэ үүднээсээ Нью-Йоркт, Вашингтонд хийсэн уулзалтууд дээр жишээ нь, хөрөнгө оруулалт хүссэн яриа хэлэлцээр огт хийгдээгүй байгаа. Дараагийн 25 жилд Монгол, Америкийн харилцаа эдийн засаг руу, хөрөнгө оруулалт, худалдаагаа илүү өөр төвшинд гаргасан ийм харилцаа хөгжих хэрэгтэй юм биш үү гэсэн тэр амбийцийг гаргаж чадсанаараа ач холбогдолтой болсон. Товчхондоо ийм л байна даа.
-Сүүлийн асуулт, зөвлөх өө, “Роснефть”-ээс Ерөнхийлөгчид захидал ирсэн гэсэн үнэн үү?
-Захидал ирээгүй. Ер нь бол “Роснефть” манайд нефтийн гол нийлүүлэгч компани гэдэг нь үнэн. Гэхдээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид шууд хандаад байх нөхцөл байхгүй шүү дээ. Ерөнхийлөгч ОХУ-д айлчлахдаа “Роснефть”-ийнхэнтэй уулзаагүй. Ерөнхийлөгч зарчим барьдаг. Тэр нь юу вэ гэхээр аливаа бизнес бизнесийнхээ жамаар л явах ёстой. Бизнес нь бизнестэйгээ харьцдаг, төр засаг нь төр, засагтайгаа харьцаад явна гэсэн. Энэ бол гол зарчим. Ерөнхийлөгч ОХУ-д айлчлахдаа Ерөнхийлөгч Д.Медведев, Засгийн газрын тэргүүн В.Путин нартай хэлэлцээ хийсэн. Тэрнээс биш хувийн компаниудтай уулзаагүй.