Д.Батбаяр
Хуучин Зөвлөлт Холбоот Улс задарсны дараагаар олон баримт ил болсон билээ. Дэлхийн II дайнтай холбоотой цоо шинэ баримтууд ч ихээр дэлгэгдсэн. Эдгээрээс Оросын ард түмэн гол ачааг нь үүрч, фашизмыг нугасласан дайны талаар янз бүрийн дүгнэлт гарч байгаа, цаашид шинэ баримт гарч ирэх хэрээр өөр өөр дүгнэлтүүд нэмэгдэнэ.

Гитлерийн ЗХУ-ыг ганцхан далайлтаар эзлэх “Барбарос” төлөвлөгөөний нэг чухал хэсэг нь суртал нэвтрүүлэг байлаа. Аль 1930-аад онд эхэлсэн энэ ажил орос хэл болоод орос сэтгэхүйг сайн мэддэг гэх Балтийн орнуудын цагаач нар дээр түшиглэжээ. Суртал нэвтрүүлгийн гол санаа нь “Гитлер бол Сталины савраас аврагч”, “Большевикуудаас газар дэлхийг цэвэрлэнэ” гэсэн утгатай.

1941 оны 6 дугаар сарын 22-нд Германы бөмбөгдөгчид ЗХУ-ын нутаг дээр тонн тонноор нь бөмбөг хаяхдаа л бэлтгэсэн ухуулах хуудсуудаа цацжээ. Тэдгээр хуудас зарим талаар үүргээ гүйцэтгэж байсныг үгүйсгэх аргагүй. Лениний эхлүүлсэн хамтралжуулалтаар хэдэн сая хүн өлсгөлөнд нэрвэгдэн үхэж, Сталин ангийн дайсан нэрээр хэдэн саяар нь буудан хороож, Гулаг руу цөлж байлаа шүү дээ. Эндээс үүдэн Вермахтийн арми эзэлсэн хот тосгодынхоо жүүд нараас бусдыг тайван орхиж, элбэн тохинуулах ажил хийж байсны үрээр Сталинд адлагдсан ард түмнийг талдаа ихээр татаж үндэстний тусгай хороо олноор нь байгуулсан аж. Тэдний нэг нь “Халимагийн морин хороо” байлаа. Ерөөс Зөвлөлтийн бүрэлдэхүүнд багтаж байсан түрэг, монгол цусныхан, Кавказын ард түмнүүд Вермахтийн цэрэгт сайн дураар хүчээ өгөх нь их байсныг түүх гэрчилдэг.

1944 оны байдлаар Халимагийн морин хороо 3600 цэрэг, 4600 агттай байжээ. Эхэндээ халимагууд командалж байсан ч сүүлдээ дан германчууд удирдах болсон байна. Халимагууд 6 миномёт, 15 гар пулемёт, 15 суурин пулемёт, Германы 33, мөн Зөвлөлтийн 135 автомат болон Голланд, Зөвлөлт, Герман винтовоос гадна хөнгөн тэрэг 3, ачааны машин 5 ширхэг байсан байна. Нойхаммэрийн полигон дээр Баруун фронтоос ирсэн халимагуудтайгаа нийлээд тэдний тоо таван мянгад хүрч, 1945 оны эхээр явган цэрэг болон зохион байгуулагдаж Хорватыг зорин Пластунскийн 3 дугаар дивизийн бүрэлдэхүүний Хасагийн 15 дугаар морин цэргийн корпусын мэдэлд очсон байна.


Вермахтийн Зүүн түрэгийн хорооны дайчдын дүрэмт хувцас ба ялгах тэмдэг Германы түүхч Ё.Хоффманы тооцоогоор бол Түрэгстаны 26, Азербайжаны 15, Гүржийн 13, Армяны 12, Умард Кавказын 9, Крымын татаарын 8, Поволж болон Ураалын хасагуудаас бүрдсэн 7, мөн Халимагийн морин хороо гэх мэтчилэн нийт 90 батальон нацистуудын талд орж большевизмийн эсрэг тэмцэж байжээ. Дайны туршид 700 мянгаас нэг сая хүртэлх Зөвлөлтийн иргэн Германы талд байлдаж байсан юм. Халимагийн хорооны ханцуйн тэмдэг нь Очир тойруулан халимаг, герман хоёр хэлээр “Доктор Доллын халимаг цэрэг” гэсэн бичигтэй байжээ.


Халимагийн морин хорооны захирагч доктор Долл хэмээгч нь архитекторч мэргэжилтэй, дайнаас өмнө Одессийн консулд хоёр жил хагас ажилласан бөгөөд Дорно дахины хэл, соёлыг нэвт мэддэг нэгэн байжээ.

1942 оны зун Халимагийн нутагт Германы цэрэг орж ирсэн юм. Тэнд байсан алдарт монгол судлаач Карл Попегийн бичсэнээр бол Вермахтийн армийн өмнө, большевикуудын эсрэг тэмцэлд нэгдсэн казахын морин хороо орж ирсэн аж. Ингээд төдөлгүй тэр намартаа германчууд халимагуудаас бүрдсэн дөрвөн морин эскадрон байгуулжээ. Зөвлөлт засгийн эсрэг тулалдах сэтгэхүй халимагуудад бэлээхэн байсан аж. Ангийн дайсан нэрээр адлагдсан хүмүүс нэгдэн, дайн эхлэхээс өмнө уул хадаар бүгэж, хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулдаг байсныг Зөвлөлтийн НКВД-ийн архивын баримт нотолдог юм.

Монголчуудын дунд “Гитлер хэрвээ Оросыг ялаад Монголд орж ирсэн бол сүү, хадагтай ирэх байсан гэдэг. Өөртэйгөө адил хас тэмдэг шүтдэг ард түмнийг онцгойлон үзэх байсан” гэх явган яриа дуулддаг. Үүнийг ёстой чөтгөр л мэдэх биз. Харин халимагууд Герман цэрэг Зөвлөлтийн нутагт цөмрөн орж ирэхэд большевик дэглэмээс салах нь гэж харсан тухай олон баримт бий. Тэд германчуудыг орж ирэхэд нь хас тэмдэг бүхий хивс, монгол заншлаар есөн цагааны бэлэг явуулсан гэх барим тавим яриа ч явдаг. Халимагууд хожим энэ бүх хийсэн, эс хийсэн бүх үйлийнхээ төлөөсийг амиараа төлцгөөсөн билээ.    
 
1943 оны 5 дугаар сард монгол бичгээр хэвлэгдсэн “Хальмаг” сонин өдгөө ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн архивт хадгалагдаж байна.

Халимагийн морин хороог “доктор Отто Долл” хэмээх нууц нэртэй, зондэрфюрэр Рудольф Вэрбэ шууд удирдана. Германчууд Зөвлөлтийн газар нутагт ид хүчээ аван довтолж байх үед халимаг морин хороо 10 эскадронтой болтлоо өргөжиж дивизийн хэмжээнд хүрчээ. Мөн орон нутгийн цагдаагийн албанд зүтгэнэ. Дээр нь явган цэргийн хошууч фон Штауффэнбэргийн удирддаг 16 дугаар мото буудлагын дивизийн “Дорнод хэсэг”-т явган цэрэгт ч халимагууд нэгджээ. Энд мэдээж, Зөвлөлтийн эсрэг партизаны бүлгүүд шууд нэгдсэн нь ойлгомжтой. Германчууд ч суртал ухуулга сайн хийж байлаа. Бүр монгол бичгээр хэвлэдэг “Хальмег-Тангечин комитетин судар” гэх тодорхойлолттой сонин гаргажээ. Вермахтийн цэрэгт хүчин зүтгэж байсан Зөвлөлтийн бусад үндэстний байлдагчидтай харьцуулахад халимагууд Гитлерийн холбоотонд тооцогдож, ханцуй дээрээ “Халимаг морин цэрэг” гэсэн ялгах тэмдэг бүхий дүрэмт хувцасыг нь өмсөж байлаа. Энэ морин хороо герман цэргийн эзэлсэн газар нутагт эргүүл хийх, мөн Зөвлөлтийн партизануудтай тулалдах, газар орноо мэддэгийн хувьд туршуул тагнуул хийх гол үүрэгтэй. Тэдний хүчин зүтгэлийг үнэлсэн Герман офицеруудын үгс өдгөө архив болон хадгалагдаж байна.

Халимагууд Вермахтийн талд тулалдаж эхэлмэгц 1943 оны 12 дугаар сард ЗСБНХУ-ийн Дээд зөвлөлийн шийдвэр гарч, Халимаг АССР-ийг татан буулгаж, иргэдийг нь нутаг заан цөлсөн ба нийслэл хотын нэрийг нь Степной болгон өөрчилжээ. Германы цэрэгт орогсдын садан төрлийг эх орноосоо урвасанд тооцон өчиггүй буудаж байлаа.

Герман цэрэг ухрахад Халимагийн морин хороо ч хамт ухарсан юм. Тэд Польш, Югославын нутагт Зөвлөлтийн армид хүнд цохилт өгсөн гэдэг. Германчууд ялагдсаны дараа Халимагийн морин хорооноос амьд хоцорсон нь Европ болон АНУ руу цагаачлан гарцгаажээ. Бүрэн эрхт тусгаар улс байгуулж өгнө гэсэн Гитлерийн амлалт талаар болж, харин Сталин халимагуудыг эх орноосоо урвасан хэмээн яллаж, Сибирь, Дундад Азиар тараан цацаж, цөлсөн юм. Мөн Зөвлөлтийн талд ч тулалдаж явсан халимагууд олноороо бий, тэднийг ихэвчлэн тэргүүн шугаманд тулалдуулдаг байжээ. Тэдний дундаас ЗХУ-ын Баатар цолтон 70 төрсөн гэхээр ямар аймшиггүй зоригтнууд болох нь харагдах биз ээ.