Сэтгүүлчид хэзээ ч “Элсний-13”-ууд шиг байгаагүй
МАХН-ын Түр штабын талд дуугарсан МАН-ын дөрвөн гишүүн ил гарч ирснээр энэ парламентын “Элсний-13”-ын эхлэл тавигдаж байх шиг байна
МАХН-ын Түр штабын талд дуугарсан МАН-ын дөрвөн гишүүн ил гарч ирснээр энэ парламентын “Элсний-13”-ын эхлэл тавигдаж байх шиг байна. Үе үеийн парламентын “Элсний-13”-ууд Засгийн газрын эрлэг болж, огцрохоор нь татан буугдаж явснаас бус, зорилгынхоо төлөө тууштай зогсох шинэчлэгчид байгаагүй. МАН-ын өнөөгийн зарим дарга ч өмнөх парламентын “Элсний -13”-ын тэмцлээр гарч ирсэн удирдлагын л үргэлжлэл. Энэ намд дахиад элсээр шуурах үгүй нь тэдний л хэрэг. Нэг намын дотоод хэрэг. Үүнээс чухал асуудлыг парламент энэ долоо хоногт хэлэлцэнэ. Энэ нь парламент олон түмэнд нээлттэй үлдэх үү, үгүй юү. Олон түмэнд шүү, зарим гишүүний хэлж байгаа шиг сэтгүүлчдэд биш.
1990 оны Улсын Бага хуралтай хамт Монголд парламентын сэтгүүлзүй үүсч, сэтгүүлчид УИХ-ын үйл ажиллагааг нээлттэй сурвалжлах эрхтэй болсон билээ.
Энэ нь ардчилсан парламент, чөлөөт хэвлэл хоёр нэг зоосны хоёр тал шиг хамтдаа явдаг нийтлэг жишиг, төрийн үйл хэрэг олон түмэнд ил тод байх Үндсэн хуулийн тулгуур зарчмаас үүдэлтэй. Гэтэл парламентын 20 жилийн төгсгөл дээр УИХ-ын гишүүдийн тэвчээр алдарчээ. Тэд байнгын ажиллагаатай парламентыг байнгын хаалттай болгож хуульчлав. Төрийн их хэргийг хэлэлцэж, улс орноо түргэн хөгжүүлэхэд телевизийн камер, сонины сэтгүүлчдийн мэдээлэл нь намууд, улстөрчдийн талцал хэрүүлээс илүүтэй саад болж байна гэж үзэв. Сонгогчдыг дөрвөн жилд нэг удаа ашиглаж болдог шиг сэтгүүлчдэд ч мөн адил сонгуулийн үеэр л нээлттэй байж болно гэж тооцов. Энд эндүүрэл гарчээ. Чөлөөт хэвлэлд хаалттай парламент ардчилсан байж чадна гэдэгт итгэлтэй хүмүүс энэ УИХ-д олон юм. Парламентын сурвалжлагыг зөвхөн УИХ-ын гишүүд, сэтгүүлчдийн харилцаа мэтээр эндүүрдэг гишүүд нь бүр олонхи юм аа. Харамсмаар. Гэхдээ УИХ-д энэ сэдвийг ойлгодог нь ойлгодоггүйгээсээ хавьгүй олон гэдэгт сэтгүүлч би итгэлтэй байдаг. Харин УИХ-ыг улстөрийн бага тайз болгож тоглодог хэсгээ дарж авахын тулд тэднийг телевизийн камер гэдэг дэлгэцгүй, сэтгүүлч-үзэгчгүй болгож байгаа нь л энэ байх. 1990-ээд оны партизанчлах сэтгэлгээнээсээ салдаггүй, урагшаа явах гэхээр хойш чангаадаг, их улстөрд хувийн харилцаагаар ханддаг хэсэг УИХ-д бий нь бий. Энэ бол байдаг л, байх л ёстой үзэгдэл. Адилхан ард түмний мандатаар сонгогдчихоод нэг хэсэгтээ зориулсан хууль баталж, нийт ард түмнийхээ эрх чөлөөнд халдах нь сайн арга, сайн шийдэл яавч биш байх аа.
Парламентаас парламентад УИХ-ын гишүүдийн чадвар чадавхи суларлаа, эрх ашгийн эрэмбэ нь алдагдлаа, мэргэшсэн улстөрчид хуульчид, эдийн засагчид голлох ёстой УИХ бизнесмэнүүдийн цуглуулга боллоо гэх шүүмжлэл бий. Үүнтэй адил манай сэтгүүлчдийн парламентыг сурвалжлах чадвар суларч сульдаж байгааг үгүйсгэхгүй. Зарим сэтгүүлч УИХ-ын үйл ажиллагааг биш, хувь гишүүнийг сурвалжлаад явчихдаг нь ч үнэн. Гол асуудлаа олохгүй, ойлгохгүй “хагас дамжуулагч” аятай ажилладаг нь ч бий л байх. Тэглээ гээд хэсэг сэтгүүлчид зориулсан бухимдлаа нийт сэтгүүлзүйн салбарт гаргаж болох уу. Бүр хуулийн дарангуйллаар шүү. Зарим гишүүн сэтгүүлзүйг өөрийнхөө, намынхаа дууч байхыг, улстөрч сэтгүүлч хоёрыг нэг зоосны нэг талд багтаах гэдэг. Тэгээгүйнх нь төлөө сэтгүүлчдээр далимдуулж олон түмний мэдээлэл олж авах эрх чөлөөнд халдаж болох уу. Мэдээж болохгүй. Манай улс ардчилсан тогтолцоотой, ардчилсан Үндсэн хууль нь хүчинтэй хэвээр л юм бол УИХ-ын үйл ажиллагаа хуулиар зөвшөөрөгдсөн бүх /улсын нууц л биш бол/ асуудлаар нээлттэй байхаас өөр аргагүй. Энэ өнцгөөс нь уншвал шинэ жилийн урт амралтыг далимдуулж байнгын хорооны хуралдааныг хаалттай болгосон нь ардчилсан парламентад халдсан ордны эргэлтээс ялгаагүй юм.
УИХ алдаагаа засч “гурав хоногийн настай” хуулиа эргэж харахаар боллоо. Гэтэл эцсийн шийд гараагүй байхад бас л эндүүрэл явж эхлэв. Зарим сэтгүүлч “Байнгын хороог хаалттай болгочихвол сэтгүүлчид бичих юмгүй болно” гэж эндүүрэх юм. Гэтэл сэтгүүлч хүний ажил олгогч нь УИХ, ажлын байр нь байнгын хороо биш шүү дээ. Гишүүд болохоор “гучаадхан сэтгүүлч УИХ-ын 76 гишүүнийг ялчихлаа” гэж эндүүрэх юм. Сэтгүүлчид бид энэ удаа намын нэр солихоос ч том эрх ашгийн төлөө нэгдэж, нэг цул байж чадсан нь сайн. Харин энд ялагч, ялагдагч байхгүй. Ард түмэн мэдээлэл олж авах эрх чөлөөтэйгөө, төрийн үйл ажиллагаа ил тод хэвээр үлдэх нь л чухал. Хэрвээ ялагч хайгаад байгаа бол том эрх ашиг л ялна. Өөрөөр хэлбэл, байнгын хороог хаалттай болгосны ард 76 хүний, нээлттэй болгох гэсний цаана мэдээлэл олж авах гэсэн бүхэл бүтэн ард түмний эрх ашиг бий.
Ер нь хариуцлага алдсан албан тушаалтан, өөрсдийнх нь хэлээд цоллоод байдаг авлигачидтайгаа хариуцлага тооцож чадахгүй байж сэтгүүлчдээр дамжуулж иргэдийнхээ мэдээлэл авах эрх чөлөөг боомилдог парламентыг ард түмнийх гэх үү. Мэдээлэл буруу очих нь хортой, бас хорлонтой. Ташаа мэдээлэл хүмүүсийн харилцаанд сэв суулгаж, улстөрийг тогтворгүй болгодог нь үнэн. Гэхдээ л парламентын сэтгүүлчид муу байлаа байлаа гэхэд үе үеийн “Элсний 13”-ууд шиг урагшаа явж байсныг зогсоож, улстөрийг гацааж байгаагүй л юмдаг.
1990 оны Улсын Бага хуралтай хамт Монголд парламентын сэтгүүлзүй үүсч, сэтгүүлчид УИХ-ын үйл ажиллагааг нээлттэй сурвалжлах эрхтэй болсон билээ.
Энэ нь ардчилсан парламент, чөлөөт хэвлэл хоёр нэг зоосны хоёр тал шиг хамтдаа явдаг нийтлэг жишиг, төрийн үйл хэрэг олон түмэнд ил тод байх Үндсэн хуулийн тулгуур зарчмаас үүдэлтэй. Гэтэл парламентын 20 жилийн төгсгөл дээр УИХ-ын гишүүдийн тэвчээр алдарчээ. Тэд байнгын ажиллагаатай парламентыг байнгын хаалттай болгож хуульчлав. Төрийн их хэргийг хэлэлцэж, улс орноо түргэн хөгжүүлэхэд телевизийн камер, сонины сэтгүүлчдийн мэдээлэл нь намууд, улстөрчдийн талцал хэрүүлээс илүүтэй саад болж байна гэж үзэв. Сонгогчдыг дөрвөн жилд нэг удаа ашиглаж болдог шиг сэтгүүлчдэд ч мөн адил сонгуулийн үеэр л нээлттэй байж болно гэж тооцов. Энд эндүүрэл гарчээ. Чөлөөт хэвлэлд хаалттай парламент ардчилсан байж чадна гэдэгт итгэлтэй хүмүүс энэ УИХ-д олон юм. Парламентын сурвалжлагыг зөвхөн УИХ-ын гишүүд, сэтгүүлчдийн харилцаа мэтээр эндүүрдэг гишүүд нь бүр олонхи юм аа. Харамсмаар. Гэхдээ УИХ-д энэ сэдвийг ойлгодог нь ойлгодоггүйгээсээ хавьгүй олон гэдэгт сэтгүүлч би итгэлтэй байдаг. Харин УИХ-ыг улстөрийн бага тайз болгож тоглодог хэсгээ дарж авахын тулд тэднийг телевизийн камер гэдэг дэлгэцгүй, сэтгүүлч-үзэгчгүй болгож байгаа нь л энэ байх. 1990-ээд оны партизанчлах сэтгэлгээнээсээ салдаггүй, урагшаа явах гэхээр хойш чангаадаг, их улстөрд хувийн харилцаагаар ханддаг хэсэг УИХ-д бий нь бий. Энэ бол байдаг л, байх л ёстой үзэгдэл. Адилхан ард түмний мандатаар сонгогдчихоод нэг хэсэгтээ зориулсан хууль баталж, нийт ард түмнийхээ эрх чөлөөнд халдах нь сайн арга, сайн шийдэл яавч биш байх аа.
Парламентаас парламентад УИХ-ын гишүүдийн чадвар чадавхи суларлаа, эрх ашгийн эрэмбэ нь алдагдлаа, мэргэшсэн улстөрчид хуульчид, эдийн засагчид голлох ёстой УИХ бизнесмэнүүдийн цуглуулга боллоо гэх шүүмжлэл бий. Үүнтэй адил манай сэтгүүлчдийн парламентыг сурвалжлах чадвар суларч сульдаж байгааг үгүйсгэхгүй. Зарим сэтгүүлч УИХ-ын үйл ажиллагааг биш, хувь гишүүнийг сурвалжлаад явчихдаг нь ч үнэн. Гол асуудлаа олохгүй, ойлгохгүй “хагас дамжуулагч” аятай ажилладаг нь ч бий л байх. Тэглээ гээд хэсэг сэтгүүлчид зориулсан бухимдлаа нийт сэтгүүлзүйн салбарт гаргаж болох уу. Бүр хуулийн дарангуйллаар шүү. Зарим гишүүн сэтгүүлзүйг өөрийнхөө, намынхаа дууч байхыг, улстөрч сэтгүүлч хоёрыг нэг зоосны нэг талд багтаах гэдэг. Тэгээгүйнх нь төлөө сэтгүүлчдээр далимдуулж олон түмний мэдээлэл олж авах эрх чөлөөнд халдаж болох уу. Мэдээж болохгүй. Манай улс ардчилсан тогтолцоотой, ардчилсан Үндсэн хууль нь хүчинтэй хэвээр л юм бол УИХ-ын үйл ажиллагаа хуулиар зөвшөөрөгдсөн бүх /улсын нууц л биш бол/ асуудлаар нээлттэй байхаас өөр аргагүй. Энэ өнцгөөс нь уншвал шинэ жилийн урт амралтыг далимдуулж байнгын хорооны хуралдааныг хаалттай болгосон нь ардчилсан парламентад халдсан ордны эргэлтээс ялгаагүй юм.
УИХ алдаагаа засч “гурав хоногийн настай” хуулиа эргэж харахаар боллоо. Гэтэл эцсийн шийд гараагүй байхад бас л эндүүрэл явж эхлэв. Зарим сэтгүүлч “Байнгын хороог хаалттай болгочихвол сэтгүүлчид бичих юмгүй болно” гэж эндүүрэх юм. Гэтэл сэтгүүлч хүний ажил олгогч нь УИХ, ажлын байр нь байнгын хороо биш шүү дээ. Гишүүд болохоор “гучаадхан сэтгүүлч УИХ-ын 76 гишүүнийг ялчихлаа” гэж эндүүрэх юм. Сэтгүүлчид бид энэ удаа намын нэр солихоос ч том эрх ашгийн төлөө нэгдэж, нэг цул байж чадсан нь сайн. Харин энд ялагч, ялагдагч байхгүй. Ард түмэн мэдээлэл олж авах эрх чөлөөтэйгөө, төрийн үйл ажиллагаа ил тод хэвээр үлдэх нь л чухал. Хэрвээ ялагч хайгаад байгаа бол том эрх ашиг л ялна. Өөрөөр хэлбэл, байнгын хороог хаалттай болгосны ард 76 хүний, нээлттэй болгох гэсний цаана мэдээлэл олж авах гэсэн бүхэл бүтэн ард түмний эрх ашиг бий.
Ер нь хариуцлага алдсан албан тушаалтан, өөрсдийнх нь хэлээд цоллоод байдаг авлигачидтайгаа хариуцлага тооцож чадахгүй байж сэтгүүлчдээр дамжуулж иргэдийнхээ мэдээлэл авах эрх чөлөөг боомилдог парламентыг ард түмнийх гэх үү. Мэдээлэл буруу очих нь хортой, бас хорлонтой. Ташаа мэдээлэл хүмүүсийн харилцаанд сэв суулгаж, улстөрийг тогтворгүй болгодог нь үнэн. Гэхдээ л парламентын сэтгүүлчид муу байлаа байлаа гэхэд үе үеийн “Элсний 13”-ууд шиг урагшаа явж байсныг зогсоож, улстөрийг гацааж байгаагүй л юмдаг.
