НЭГ. ЗАРАХГҮЙ СОЛИНО

МАХН нэрээ солих гэж байна. "Зарахгүй, солино" гэлээ гэдэг шиг юм болж байна. Зарахгүй солино гэснээс, эртээ урьд цагт, хорин жилийн өмнө МАХН дангаараа эрх барьж байх цагт хувь хүн юм зарахыг хориглож байсан юм. Цорын ганц­хан байдаг зах дээр иргэд хувийн хэрэгцээнээсээ илүү гарсан аахар шаа­хар амины өмчөө сольж, хольдог цаг байж. Барааг бараагаар, заримдаа мөн­гөөр солино. Зарвал дамын наймаа хийсэн хэрэгт орно. Тэр үеийн бизнэс­мэн эмэгтэйг дам­чин ав­гай гэдэг байлаа шүү дээ. Гэхдээ нам эв­лэлийн ги­шүүд, төрийн албан хаагч тэнд юм хум солих гэж яваад баригд­вал өнгөр­нө. Нэг оюутан хүү зах дээр мөнгөн аяга солих гэж яваад нам ба түүний тэргүүлдэг төрийн хурц хараанд өртөж билээ. Яасан гэж үү? Алаагүй ээ хөөрхийг. Ачит нам засаг минь энэрэнгүй хандаж их сургуулиас хөөгөөд л өн­гөрснийг тод­хон сананам.

 Учир иймээс зах дээр юм зарах гэж яваа улс үнэнээ ер хэлэхгүй.

-Гутал хэд гэж байна гэхээр

-Зарахгүй солино гэнэ.

Тэгснээ "Жаахан том­доод, хоёр размер жи­жигрүүлдэг юм билүү" гэхчлэнгээр нүд цавчих­гүй бүлтэрнэ. Жаахан яриа өрнүүлээд, нам зас­гаас томилогдсон шал­гагч эт­гээд биш гэдгээ итгүүлэ­хийн хэрд гутлаа гутлаар солихгүй, мөн­гөөр со­ли­но, солих со­лихдоо яг хэ­дэн төгрө­гөөр солих гэж бай­гаагаа хэлэх жишээтэй.

Өнөөдөр МАХН-ын нэрээ солих үйл явц нэг иймэрхүү, мөн чанар агуулгаа  өөрчлөхгүйгээр нэрээ солих маягтай ярьж байна. Далан жилийн түүхтэй гэж цээжээ дэлд­сэн хэвээрээ үлдэх магад­лал их байна. Улс төрийн нэг хөтөлбөртэй хүмүү­сийн нэгдэл гэхээсээ илүү­тэй эрх мэдэл хуваа­рилдаг газар, нэг ивээлд нь ороод авбал өөд тат­даг загалмайлсан эцэг, удирд­лагад байгаа хүнийг гомдоовол өршөөл бай­даггүй "хоза ностра" байдлаараа.

МАХН нь 1990 оныг хүртэл Үндсэн хуульд дангаараа эрх барина гээд заачихсан нам бай­сан. Тэр үеийн МАХН-ын бүтцийг хамтдаа ажиг­лах гээд үзье. Намаас нь салгаад орхивол уснаас гарсан загас шиг болох ч улс бишгүй байсан. Хүс­сэн карьераа хийхийн тулд МАХН-д орохоос өөр гарцгүй улс ч бишгүй байсан. Хашиж байсан ажил алба нь МАХН-ын гишүүн байх учиртайгаас болоод элссэн улс ч бай­сан. Бүтээж туурвиж, хү­ний­хээ хувьд өсч өндийх боломж хайж МАХН-д орсон ч л байсан.

Ийм байдалтайгаар 1990 оны ардчилсан хувьс­галтай золголоо. МАХН-гүйгээр уснаас гарсан загас шиг болох хэсэг л бол ардчиллыг галзуурсан барс шиг эсэр­гүүцэж угтсан. Эсэргүүцэх биш юм аа, үзэн ядаж байсан. Үлдсэн хэсгийн зарим нь намаа шинэч­лэх гэж оролдож, зарим нь намаасаа гарсан.  Бас ардчиллыг талархан дэмж­дэг ч тийшээ очоо­гүй, бас намаасаа гараа­гүй атлаа намдаа нэг их сүжрээд байхаа больсон хэсэг бий. Энэ бол намаа­саа ил тод гарахаас нэ­рэлхсэн хэсэг. Ардчиллыг талархан угтсан ч намаа­саа гарахыг бодоогүй, үүнийгээ хүн чанар зааж буй хэрэг гэж ойлгон үлд­сэн хэсэг бий. Чухам энэ хэсэг л МАХН-ын хамгийн ариун нандин цөм болж үлдсэн.

 Бас МАХН-ын орчин тойрныхон гэж бий бол­сон. Энэ нь их төлөв ард­чилсан хүчний дотор байж байгаад муудалцаж гарсан, эсвэл тэндээс хүс­сэн алба, ашгаа хүртэж чадаагүйдээ урам хугар­сан, шинээр нам бай­гуулж тодрох гээд хүч мөхөстсөн улс байх нь бишгүй. Тэднийг шууд нам дотроо оруулбал нэр хүндэд муугаар нөлөөл­нө гэж үздэг учраас нэг их ойртуулах ч үгүй, бас туу­гаад явуулчих ч үгүй, цаг болохоор дуудаж хэрэг­лэчихээд, зохих ёсоор шагнаад  байлгаж байдаг.

1990 онд ард түмний өмнө өөрийн гэсэн намаа сонгож элсэх, дэмжих боломж бүрдэв. Энэ үес улс орноо шинэтгэх, ард­чиллыг хөгжүүлэх санаа бодолтнууд үндсэндээ Ардчилсан хүчин дээр цугларч эхэлсэн. Хэдий­гээр харьж эхэлсэн бо­ловч чалхаа алдах яагаа ч үгүй байгаа МАХН  хүчир­хэг хэвээрээ үлдэв. На­мын эзний (буюу На.Э  гэж товчилж болох)  эсрэг бүлгийг бут цохидог, намд орогнож чадсаныг нь ивээж ч чаддаг тэр инерц­тэйгээ үлдэв. МАХН-ын  ардчиллын эсрэг инер­цийг зөвөөр эргүүлэн ард­чиллын төлөө болгох, эсвэл МАХН-ын нэрээр засгийн эрхэнд гараад, гарсан хойноо ардчил­лын талд ажиллах энэ тэр бодолтой улс ийшээ орсон байхыг хэн байг гэхэв. Гэхдээ л эрх мэдэлд хүрэх гишгүүр болж үлд­сэн нь бол нууц биш л дээ.

Яг ийм үед МАХН-ын нэрийг солих асуудал босч байна. Гишүүд нь янз янзын л бодолтой байгаа бололтой. Нэрийг нь солих гээд цохиж явсан зарим нь "бодоод байх­нээ, нэрийг нь солих буруу ажээ" гээд л гүйж явах юм. Эндээс харахад нэрээ солих нь намын дотоод бүлэглэлүүдийн, цаг үеийн сонирхолтой их холбоотой гэдэг нь харагдаж байна.

Нөгөө талаас МАХН нэрээ солилоо гэхэд хуучин нэрийг нь аваад орыг нь эзлэхээр бэлдэж буй бүлэглэл байгаа гэх. Байгаа төдийгүй өнгөн дээрээ "нэр солих нь буруу" гэх атлаа, нэрээ сольчихоосой гэмээн хан­цуй дотроо залбирч буйг нь харсан мэтээр ярих аж. МАХН гэдэг нэрийг дахин сэргээж аваад хуучин байр суу­рийг нь эзлэх боломж бага юм. Учир нь хэсэг хүн Ардчилсан нам, социал-демократ намтай нэгдсэ­ний дараа МоАН гэдэг нэрийг 2000 онд сэргээж аваад сонгуульд орж л байсан, амжилт олоогүй. МСДН нэрийг ч мөн л сэргээгээд үзсэн. МАХН-ны анхны нэр болох МАН-ыг аваад сонгуульд орж байсан. Бодоод бай­хад МАН л бусдаасаа хожоотой байж. МАН гэ­дэг нэрээ МАХН-д эргүү­лээд чамгүй үнээр зарсан гэдэг билүү дээ. МАН гэж нам байгаад сонгуульд орж байсан нэг баримт, өнөөгийн МАХН-ын дар­га нар "МАН гэдэг нэртэй өөр нам байхгүй" гэж ит­гэлтэй мэдэгдэж буй нө­гөө баримт хоёрыг эргэ­цүүлээд үзээрэй.

Нэг зүйл тодорхой байна. Нэрийг нь яаж ч сольсон хэвээрээ үлдэх магадлал их байдаг. Азиз Несиний нэг өгүүллэг бай­даг юм. "Айтений нөхөр" ч билүү? Нэг хархүү Айтен хэмээх нэрд гарсан хүүхэнтэй суудаг юм. Тэг­сэн чинь өөрийн нэр нь мартагдаад, хаа ч явсан "Айтений нөхөр" гэж дуу­дах болжээ. Үүнд залх­сан хархүү нэрээ сэргээ­хээр шийдэж эхнэрээсээ сална. Гэтэл бүр  долоо дордож "Айтений хуучин нөхөр" гэдэг шинэ нэртэй болчихдог юм. Тэгэхээр МАХН нэрээ солиход нэг хэсэгтээ "Хуучин МАХН" нэртэйгээр цааш явна байх. МАХН нэрийг хусавч арилахад бэрх ажээ. Дээр нь МоАН, МҮАН, АН бол нэг л нам гэж ард түмэн зөвөөр ойлгосоор ирсэн.  Эндээс харахад МАХН нэрээ сольсон ч, солио­гүй ч нийгэмд эзлэх байр суурь өөрчлөгдөхгүй юм байна.

ХОЁР. НЭРГҮЙ НАМ

МАХН нэр төдийгүй агуулгаараа шинэчлэгдэх нь Монголын улс төр, нийг­мийн амьдралд хэ­рэгтэй үйл явц. Ардчилсан намын  цаашдын төлөв­шил ч гэсэн ялгаагүй. Манай гол хоёр намд бие биенээсээ жигших зүйл их байдаг шигээ сурах юм бишгүй. Гэхдээ аль нь засгийн эрхэнд байлаа гэсэн тэднээр дамжуулан төр барьж байдаг улс төрийн өөр нэгэн бүлэг бий. Үүнийг "нэргүй нам" гэж томьёолж болно. Мон­голын хамгийн хү­чир­хэгжиж байгаа нам бол энэ. Ямар ч нэр байх­гүй, тодорхой дарга удирд­лагагүй. Гэхдээ зас­гийн эрхийг ямагт барил­цаж байдаг нам. Энэ бол үндэсний хөрөнгөтнүү­дийн хамтын ажиллагаа­наас бий болсон нам. Манайхан олигархи энээ тэрээ гэж нэрлээд байдаг тэр хэсэг. Үүсэн гарсан шалтгаан нь их бодитой. Нэг талаас МАХН засгийн эрхэнд гаруутаа л сөрөг намын бизнэс эрхлэгчид, тэдэнд санхүүгийн дэмж­лэг үзүүлэгчдийг хяхаж, татвар, шалгалтаар да­рамталж, нэг бол өөрийн талдаа оруулдаг, эсвэл дампууруулдгаас үүдэл­тэй. Хоёрдугаарт, ардчил­сан хүчин засаг барих­даа эдийн засгийн илүү либерал бодлого барим­талж эхэлдэг нь бизне­сийн таатай орчин бий болгодог учраас үндэс­ний хөрөнгөтнүүд арга­гүйн эрхэнд "МАХН-ын тал"-д байвч, сэтгэл зүр­хээрээ АН-ыг хүсдэгтэй холбоотой. Бас МАХН дангаараа эрх барих үед удирдагчид долигонох,  хандив өргөл барих со­циалист уралдаан үүсч, үүнээс гадуур үлдэгсэд хохирч эхэлдэг учраас залхдаг. Дотроо хичнээн дургүй байвч  "Намын эзэн"-д дургүйгээ мэдэгд­вэл бүр модоо барьтал дарамтлуулж мэдэх тул айдаг.  Эцсийн эцэст МАХН багшийн энэ та­лын туршлагыг АН эзэм­шиж эхэлсэн зэргээс үүдэлтэй. Шавийн эрдэм багшаас давна гэж нэг үг бас бий.

Ингээд үндэсний хө­рөнгөтнүүд  аль аль намд харьяалалтай боловч өөрийн гэсэн нэр дэв­шигчтэй болж эхэлсэн. Бас нэр нь дэвшигдэж буй хүмүүс дотроос сонголт хийж өөрийн болгох ажил зохиосон. Өөрөөр хэл­бэл аль ч нам  яллаа гэхэд өөрийн төлөөлөл­тэй үлдэх гэсэн арга. Өн­гөн талаас нь хараад түүнийг идэж уух арга хэмээн зүхэхэд их амар­хан. Зүхэж ч байгаа. Харин жаахан цаашлуу­лаад харвал бизнэсээ аварч үлдэх гэсэн арга.  Гарч байгаа үр дагаврыг нь муу талаас нь харвал олигархиуд төрж байна. Бид олигархиуд их муу­хай юм гэнэ лээ гэж дуул­сан. Тэхээр муухай л байж таарна. Харин үндэсний хөрөнгөтнүүдийн бизнэс аврагдсанаар энэ улсын эдийн засаг нураад уна­чихгүй тогтож байгаа нь бол үнэн.

Манайхан мөнгөтэй болоод ирэхээрээ л пар­ламентад сонгогдохоор зүтгэдэг. Бид өнгөн талыг нь шүүмжлээд нулимаад байдаг боловч ул үндсийг нь сонирхсон нь юу билээ. Аль нэг том намыг л дагахгүй бол бизнэс нь сүйрчих гээд байдаг бо­лохоор л тэр шүү дээ. Мөрөөрөө мөнгөө унжуу­лаад, унжуулаад гэнэ ээ, олоод явахад саадгүй болчихвол хэн л улс төрд орж хэл ам татлахыг хүсэх билээ. Тиймгүй болоод л бизнэсээ хамгаалахын тул нэргүй нам руу хар зөнгөөрөө зүтгээд байгаа юм.

Энэ намын ирээдүй ямар вэ, гэхээр ийм бай­на. Хэрвээ өнөөгийнх шиг улс төржсөн эдийн засаг хэвээрээ байгаад байх юм бол Нэргүй нам улам хүчирхэгжээд, аль ч намд саналаа өгсөн тэд л засаг барих болно. Хэрвээ хэн ч засгийн эрх авсан биз­нэсийн таатай орчныг хөнддөггүй болоод улс төр цэвэршээд, эдийн засаг эрүүлжээд ирвэл аяндаа өөрөө тараад өгнө. Үнэн хэрэгтээ бизнэ­сийнхээ хажуугаар улс төртэй хутгалдах нь хү­сээд баймаар ч зүйл биш. Харин бизнэсээ аврах шаардлага хэрэгцээ нь ийшээ хөтлөөд байгаа юм. Хүний өмчөө хамгаа­лах зөнтэй их холбогдсон эд.

ГУРАВ. БҮГДЭЭРЭЭ ШИНЭ НАМ

Монголд одоо байгаа улс төрийн намуудыг тараа­гаад дахин бүртгэх, ингэхдээ хуучин нэрээ хэрэглэхгүй байх нэг хувилбар яригддаг. Улс төрийн хүчнүүдэд ижил гараа олгох, нам дамж­сан бүлэглэлүүдийг нэг талд нь багтаахад их хэрэгтэй санаа гэгддэг.

Одоогоор голлох хоёр нам дээр сонин бүтэц бий болоод байгаа юм. Аль аль нь дотроо намынхаа эсрэг бүлэгтэй төдийгүй, нөгөө нам дотроо өөрийн гэсэн бүлэгтэй болчихсон юм. МАХН-ын  туршлага, АН-ын  ШБОС хоёр дээр торниж байгаа эд. Хэрвээ намуудыг ши­нээр бүртгэвэл нам намд байгаа холбоотнууд нэг талдаа ялгарах талтай. Шинэтгэх чадвартай, төрийн ажил албаны турш­лагатай, гар нийлэх олон улстөрч нэгдэн ирээ­дүйтэй хүчирхэг намуудыг төрүүлэх нигуур бол бий.

Харин улс төрийн ор­чин өнөөгийнхөөрөө л байх юм бол ердөө Нэр­гүй нам л хүмүүсээ дахин шинээр зохистой хуваа­рилах, илүү боловс­рон­гуйгаар тараан байр­луулах л процесс болоод өнгөрнө.