2021.02.23.

Өнөөдөр 11.00 цагийн хэвлэлийн хурал болсонгүй. Оронд нь Ерөнхий сайд вакцин тариулахыг үзлээ. Монгол Улс бүтэн жилийн турш цар тахлын нөхцөл байдлын тухай тэр хурлын мэдээгээр амьдарч ирсэн билээ. Өнгөрсөн 24 цагт тийм тийм лабораторт төчнөөн шинжилгээ авахад төд илэрлээ гээд л. Араас нь тайлбар, тодруулга, тэгээд амны хаалтаа зүүх, зайгаа барих, гэртээ бүгэх гээд хэдэн мянга дахь зөвлөгөө хөвөрдөг ч чухам тэр ганц тооноос бидний ажил амьдрал өнөөдөр, маргааш, нөгөөдөр ямар байх, хөл хорих хорихгүй, хорих бол хэр чанга, хаагуур яаж гэдэг хамаарч байв. Үүний хажуугаар Ерөнхий сайд, Улсын Онцгой комиссын дарга нар том том шийдвэрээ танилцуулж үе үе доргиож байлаа.

Энэ бүх хурлыг үзэж сонсож суухад нэг юм дутаад байсан нь бүгдийг биш юмаа гэхэд хамгийн чухал тоо, дүгнэлт, шийдвэрүүдээ бичээд тараадаггүй явдал юм. Яахав, хэдэн минутын дараа сайтууд, маргааш нь сонинууд нийтэлдэг ч түүнийг бичдэг сэтгүүлчдэд хэвлэлийн мэдээ маягийн юм өгдөггүйгээс хурлууд сунжирсан яриа, давталт, улмаар дараачийн хурлын тал нь өмнөх хурлын залруулга, тодруулга. Хамгийн сүүлд Шадар сайд бөгөөд УОК-ын дарга С.Амарсайханы бараг гурван цагийн хэвлэлийн хурлыг ер бус тэвчээр гарган сонсож дуусгасан баатарлаг хүмүүсийн хамгийн түгээмэл сэтгэгдэл бол “юу ч ойлгосонгүй” байлаа. Би өөрөө арваад минутын дараа тэвчээр барагдан бууж өгөөд сувгаа сольсон.

Хэвлэлийн мэдээ гэхлээр заавал цаасан дээр буулган хэвлэж тараахыг хэлэхгүй. Тэгэх ч албагүй. Үг үсгээр бичээд цахимаар тарааж уншуулахыг бас тооцно. Даанч манай төрийн байгууллагууд “ямар нэгэн зөв ойлголт өгөх”, “гүтгэлгийг няцаах” тухай биш л бол хэвлэлийн мэдээ, мэдэгдэл гэгчийг мартжээ. Оронд нь сайд дарга, албан тушаалтнууд бурж өгнө дөө.

Хэлсэн юм хийсдэг, бичсэн юм үлддэг. Телевизээр ярьсан бичлэг харин ч баталгаа нотолгоо болно гэж байна уу? Баримт, мэдээлэл, шийдвэр бол бодитой зүйл. Түүнийг ярих бус үзүүлэх ёстой байтал ярьж салдаггүй. Ерөөсөө монголчууд бид баахан эмх замбараагүй ярьдаг улс. Үүнийгээ "буруу ярьж зөв ойлгодог" гэж буруу ярьдаг. Буруу ярьсан бол буруу л ойлгоно. Буруу ойлгоод буруу хийнэ. Дараа нь буруу ярьсан хүмүүс тэгэж яриагүй гэж бухна. Баталж нотлох боломжгүй. Тэгэхээр сайд, дарга, албан тушаалтнуудын хувьд хариуцлага хүлээхгүйн бас нэг цондон юм. Манай хэвлэл мэдээлэл тэднийг бүтэн цагаар хов хоосон чалчуулдаг, хамтарч пан гөрдөг, хамгийн чухлыг тулгаж асуудаггүй, бултаж зугтахуйц асуулт тавьдаггүй, найзан дундаа явж иржээ. Яруу алдарт хэвлэл мэдээлэл тэгэж хүмүүжүүлсэн байна. Ингээд одоо цагийн дарга нар олигтой соёлжиж иргэншихгүй, амаараа гурван цаг сүржигнэж сууна. Фидель Кастро ганцаараа долоон цаг ярьж Гиннест бичигдсэн бол тэр хүний цар чинээтэй харьцуулахад манай дарга нарт 15 минут хаваасаг. За яахав 30 минут.

Бичнэ гэдэг бол хариуцлагыг нэхдэг. Цаасан дээр үзгээр бичихийн нэгэн адил компьютерт шивэхдээ бодно, “ингэж бичвэл болох уу”, “нөгөө хэн даргын хэлсэнтэй зөрж байна уу?” гэх мэтээр толгой ажиллана. Үг үсэггүй эргэж нягтална. “Үзгээр бичсэнийг сүхээр ч арилгаж дийлэхгүй” гэдэг. Ингээд зөв, тодорхой, ойлгомжтой бичихийн төлөө явна. Ер нь олон нийт, сэтгүүлчдэд амаараа гурван цаг ярихгүй, бичгээр тайлбарлах ёстой гэвэл ядахдаа бичиж буулгахад тов тодорхой байх тийм шийдвэр гаргахыг хичээдэг болж магадгүй.

Бид бичгийн соёл, иргэншлээс төрсөн хүмүүс. Аудио, видео гэдгийг дуу, дүрс бичлэг хэмээн орчуулжээ. Бас л бичлэг. Бичихийн нөгөө талд унших гэж буй. Хорьдугаар зууныхан бүгд уншдаг байжээ. Намайг тавдугаар ангид байхад уран зохиолын багш маань Бямбын Ринченгийн дөнгөж хэвлэгдсэн “Их нүүдэл” романыг үзүүлж (давхарласан хавтастай, дээр нь улаанаар бичсэн санагдана) үйл явдлын хэсгээс хорхой хүргэн ярьж өгөөд “ном уншаад зүлгэн дээр хэвтэх”-ийн сайхныг өгүүлж байлаа. Ингээд би манай үеийнхний нэгэн адил аравдугаар анги төгсөн төгстөлөө роман туужуудыг уншиж өгсөн дөө. Эргээд бодоход монголын түүхийн анхны ойлголт, төсөөллийг би зөвхөн уран зохиолоос олж авсан. Хэрвээ би андуураагүй бол С.Дашдэндэвийн “Улаан наран” романд Богд хаант улсын монголын цэрэг Өвөр монголын нутагт хятадын хар цэрэгтэй байлдаж байсныг уншаад бахархаж байлаа. Тэр үед манайх Хятадтай байлдаж ч магадгүй, улаан хамгаалагчид дэргэд байсан цаг.

Би өөрийгөө XX зууны монголын ихэнх романыг уншсан гэж бодож явлаа. Тэгтэл нийт 300-аад роман бичигдсэнийг сонсоод хэр чинээгээ мэдэж авсан. Нэг зуугийн талаас ч хэтрээгүй байх шүү. Харин дэлхийн ертөнц, хүн төрөлхтөний түүхийн талаар “Спартак”, “Айвенго”, “Сүүлчийн Могикан”, Чарл Диккенсын “Дэвид Копперфильд”, Марк Твены “Том Сойерын адал явдал”, Жюль Вернийн “Усан доогуур 20 мянган бээр”, “Нууцат арал”-аас анх гайхашран уншсан. Ангиараа номоо дамжуулаад л … Хойно оюутан байхдаа XIX зуун, XX зууны эхэн үеийн оросын агуу зохиолуудаас нэлээдийг барсан шүү. Дөрөвдүгээр курсэд ороход Филиппов (нэрийг мэдээж мартсан) багш “Та нараас шалгалтан дээр зохиолчийн намтар, зохиолын үзэл санаа, дүр асуухгүй, зөвхөн зохиолыг нь яг уншсан эсэхийг энд тэндээс нь асууж илрүүлнэ” гэж анхааруулсан тул өрөөнийхөө оросуудтай номын сангаас хувааж аваад олон сар уншсан даа. Сүүлдээ амтанд нь ороод. Максим Горькийн хамгийн сайн нь “Эх” биш, бусад роман, хүүхэд насаа өгүүлсэн гурван тууж, бас гайхамшигтай өгүүллэгүүд юм байна гэдгийг тэгэхэд ухаарч билээ.

Хүн төрөлхтөн байтугай зөвхөн монголчуудын бичсэн нь, бичсээр байгаа нь асар их, харин хүмүүний амьдрал богино учраас хэн ч ихийг уншиж амжихгүй. Харин унших гэхлээр заавал цаасан дээрээс, тэр тусмаа ном уншихыг бодоод байдаг. Тэгвэл дэлгэцэн дээрээс уншсан бол уншсанд тооцох уу? Цахимаар уншаад ухаан нэмдэг үү? Ухаан далайд сэлсэн мэт болдог уу? Хүмүүс цаасаар унших багассан нь үнэн, гэхдээ дэлгэцээр унших цоо шинэ соёлоор орлуулаад байх шиг. Нөгөө талдаа компьютер, гар утасны ачаар зохиолч сэтгүүлчдээсээ эхлээд бичих нь амар хялбар болж бидний унших юм хэмжээ хязгааргүй нэмэгдээд л байдаг... 

Одоо би цааснаас дэлгэц рүү шилжиж байгаа үеийнхэн дунд манаргаж явна. Сүүлдээ залхуураад, тэртээ тэргүй барахгүйгээ мэдээд, бас хэмнээд одоо цагийн зохиол бүтээлийг цахимаар олдвол гялс уншчихийг хичээдэг. Цахим номын тухай ярьж байна. Хэрвээ номыг хавтас хуудаснаас нь салгаж, зөвхөн бичвэрийг зураг чимэглэлийг хасаад ч хамаагүй Word-ийн файл болгосныг жаахан сэтгэл дундуур, гэхдээ уншдаг. Харин цахим номын зарим үйлчилгээнд ном, сэтгүүлийн хавтсыг харуулсанд хууртаж нэвтэрч ороход энд тэнд нь реклам сурталчилгаа, хөдөлдөг дүрс, дуу чимээ нэмснийг хармагцаа хичнээн гоё сайхан байсан ч үтэр түргэн хаадаг. Бас хуучны номын зөвхөн нэрийг ашиглаж текстийг нь хуулж оруулахдаа үг, үсгийн алдааг цэмбийтэл засчихсан байвал огт тэвчдэггүй. Харин цахим ном яг цаасан ном шигээ, шарласан сарампай хавтас, нугларсан хуудас, 17-р хуудсан дээрх номын сангийн дардас, хэн нэгний үзгээр тэмдэглэсэн хэдэн үг, 1959 оны 12-р сарын 9 гэх мэт огноо, доогуур нь хичээнгүйлэн, эсэхүл хааш яйш зурсан мөр, тэгээд илт харагдах алдаа мадагтайгаа гээд тэр чигээрээ, үнэрнээс бусад нь хэвээрээ байвал дуртайяа уншдаг. PDF формат ийм байдаг нь таалагддаг. Энэ бол харагддаггүй цаас болой.