Энэ асуултыг монголын аж ахуйн нэгжүүд улам их тавих боллоо. Монголын арилжааны банкууд зээлдэгч компани нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ төгрөгөөр борлуулдгийг мэдсээр байж, гадаад валютын зээлийг хэмжээ хязгааргүй “шахсаар” байна. Хүү нь эрэмбээр бага, олдоц илүү болохоор компаниуд ч “хууртагдан” гадаад валютын зээл авсаар, ялангуяа том төсөл хэрэгжүүлэгч компаниуд хоёр гурван жилийн дараа зээлийн дарамтанд орж байна. Зээл авсан үеийн ханшаар бол зээлээ хүүтэй нь бараг хэд дахин өсгөж төлсөн ч зарим зээлдэгчид дампуурч, бизнесээ алдах эрсдэлд орсоор байна.

Ийнхүү гадаад валютын зээлийн ханшны зөрөөний алдагдал монголын хувийн секторт бодит аюул дагуулаад байна. Ханшны уналт өөрөөс нь хамаараагүй учир зарим бизнес эрхлэгчид Монголын Үндэсний Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхимаар (МҮХАҮТ) дамжуулан арилжааны банкуудад хандаж гадаад валютын зээлийн нөхцлөө өөрчлөх уриалга хүртэл хүргүүлэв. Харин банкууд түүнийг нь хүлээж авсангүй.

Бодит байдал

Монголбанкны тоо баримтаас харахад 2018 оны эцэст валютын зээл банкуудын нийт зээлийн гуравны нэгийг эзлэж байсан бол, хугацаа хэтэрсэн зээлийн бараг тал нь, чанаргүй зээлийн дөрөвний нэг нь валютын зээл байсан нь анхаарал татаж байна. 2019 оны туршид компаниуд зарим нь барьцаа хөрөнгөө хураалгаж, зарим нь банктай тохиролцон зээлээ шинэ ханшаар төгрөгт хөрвүүлж, валютын зээлээ бууруулж байгаа ч, одоогоор нийт зээлийн тавны нэг, хугацаа хэтэрсэн зээлийн 37 хувь, чанаргүй зээлийн 23 хувь нь гадаад валютынх хэвээр байсаар байна. Валютын зээл өндөр эрсдэл дагуулсаар…

Эх сурвалж: Монголбанк (Дэлгэрэнгүй)

Урт хугацааны, бага хүүтэй хөрөнгийн эх үүсвэр олж чадах эсэхээс монголын бизнесүүдийн амжилт бараг бүрэн хамаарч, улмаар ихэнх салбарын өрсөлдөөний гол хүчин зүйл болжээ. Тийм ч учраас экспортлогч биш компаниуд хүртэл хугацаа, нөхцлөөс нь болоод валютын зээл авсаар байна. Төгрөгийн зээл ховор буйн гол шалтгаан нь дотоодын хадгаламж харьцангуй багатай холбоотой.

Компаниуд валютын зээлийн алдагдлыг зөвхөн аж ахуйн нэгж дангаараа үүрэх нь шударга бус гэж үзэж байна. Учир нь валютын ханшны эрсдэл бол макро эдийн засгийн асуудал буюу төр засгийн бодлогын үр дагавар. Долларын ханш сүүлийн арван жилд хэрхэн  өсч ирснийг эндээс харж болно.

2009-2018 оны хооронд АНУ-ын долларын ханш ба МУ-д орсон гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын урсгал

Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт (Дэлгэрэнгүй)

Эндээс яагаад аж ахуйн нэгжүүд доллараар авсан зээлээсээ болж хүнд байдалд орсныг бас ойлгож болно. МҮХАҮТ-аас гэнэтийн буюу давагдашгүй хүчин зүйл, хүнд нөхцөл байдлыг баталсан гэрчилгээ гаргадаг. 2017-2019 онд энэ гэрчилгээг 143 иргэн, аж ахуйн нэгжид олгосны тал нь валютын ханшийн өсөлттэй холбоотойгоор гэрээний үүргээ биелүүлэх боломжгүй болжээ.

Компаниуд санхүүжилтээ гадаад валютын зээлээр аваад, харин борлуулалтаа дотоодын валютаар хийж буй тохиолдолд ханшны уналт зээлийн төлбөрийн эрсдлийг бий болгодог. Тухайн улсын дотоодын мөнгө нь 10 хувиар үнэгүйдэхэд, гадаад валютын зээлтэй компаниуд, дотоод валютын зээл авагчтай харьцуулахад зээлээ хугацаандаа төлөхгүй байх эрсдэл бараг 70 хувиар нэмэгддэг ажээ (Schmidt-Eisenlohr, 2017).

Энэ эрсдэл зөвхөн компанийн биш, цаашлаад банкны өөрийнх нь эрсдэл болон хувирч, улмаар улс орны эдийн засагт бүхэлд нь нөлөөлдөг. 2010 оноос хойш хөгжиж буй орнуудын хувийн секторын валютын зээлийн алдагдал өндөр хурдтай өссөөр байна. Экспортын чиглэлийн бизнесээс гадна экспортын бус бизнесүүд хүртэл гадаад валютын зээл авах болсонтой холбоотой ажээ. (Chui et al, 2016).

Гарц

Валютын зээлийн ханшны эрсдэл нь тухайн улсын дотоодын ханш тогтвортой эсэхээс илүүтэй хамаардаг. Арван жилийн өмнө Монголын төгрөг, Солонгосын вон хоёр нэг нэгийн харьцаатай байсан бол өнөөдөр төгрөг хоёр дахин суларчээ. Солонгосын эдийн засаг эргэлдэж буй гадаад, дотоодын валютын харьцаа тогтвортой байна гэсэн үг.

Монголд болохоор гаднаас орж ирж буй валют багасаад, дотоод мөнгөний хэмжээ нь өсөөд байгаатай холбоотой. Тухайн орон валютын орлогоо нэмэх эхний хоёр сонголт бол: экспортоо өсгөх, мөн гадаадын хөрөнгө оруулалт ихээр татах явдал. Гадаадаас зээл авч болох ч, тэр зээл нь экспортын орлогыг өсгөж чадахгүй бол төгрөгийн ханшийг сулруулдаг. Үүнийг монголын жишээ маш тодорхой харуулдаг. 2012 оны 12-р сард Засгийн газар түүхэндээ анх удаа гадаадад бонд (Чингис бонд) гаргасан ч, тэр хэмжээгээрээ эдийн засгаа төрөлжүүлж, экспортоо өсгөж чадаагүй учир 1350 төгрөг байсан нэг доллар, долоон жилийн дараа 2700 төгрөг болсон байна. Түүнээс хойш эдийн засаг сайжирсангүй, өрийг өрөөр дарж ирсэн учраас Засгийн газар дампуурахын даваан дээр ОУВС-аас тодорхой нөхцөлтэй тусламж авсан. Нэг нөхцөл нь банкны салбарын үйл ажиллагаагаа шинэчлэх ёстой байсан ч, хийж чадахгүй гурван жил болж байна.

2008 оны санхүүгийн хямралаар манайтай төстэй байдал үүссэн Зүүн Европын орнууд Европын холбооны шахалтаар санхүүгийн зохицуулалтаа чангатгаж, валютын зээлийн шаардлагаа өндөрсгөсөн учир эрсдлээ багасгаад байна.

Монголбанк ч, Хөгжлийн банк ч гэсэн валютын зээлд тавих шаардлагаа чангалж, тодорхой бодлого хэрэгжүүлэх цаг болжээ. Үүнд, магадгүй экспортын бус бизнесүүдэд валютын зээл олгохгүй байх, олгосон ч ханшны зөрөөний эрсдлийн хэджингийн (hedging) үйлчилгээ бий болгох, төгрөгийн зээлийн хүүг бууруулах, хугацааг уртасгахад анхаарах хэрэгтэй байна.

Манайх шиг хөгжиж буй орнуудын хувьд валютын ханшаа тогтвортой барихын тулд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхээс л өөр сонголт байхгүй. Гэтэл Монголбанкны төлбөрийн тэнцлийн статистикаас харвал 2014 оноос хойш гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын урсгал өнөөдрийг хүртэл зогсонги болоод байна. Монгол улсад гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд салбар бүрт шударга өрсөлдөөнийг бүрдүүлж, төрийн өмчит компаниудыг хувьцаат компани болгож, арилжааны банкуудын улс төрийн нөлөөг багасгах, улмаар ханшны зөрөөний алдагдлыг зээлдэгч, зээл олгогч хоёр ядаж хувааж хариуцахаар зохицуулах шаардлагатай байна.

2020.01.09