“Эрдэнэс Монгол” нэгдэлтэй ижилсэн “Эрчист Монгол” гэдэг нэгдэл төрлөө. Төрийн өмчит, хязгаарлагдмал хариуцлагатай компаниудыг үйл ажиллагааны чиглэлээр нь бүлэглээд, нэр бүхий 44 компанийг нэгтгэн, нэгдмэл удирдлага, зохицуулалтын тогтолцоог бүрдүүлж, өмчлөлийн хэлбэрийг нь оновчтой болгон, үр өгөөжийг нь нэмэгдүүлэх зорилгоор энэ нэгдлийг байгуулжээ. Засгийн газрын энэ оны нэгдүгээр сарын 8-нд баталсан тогтоолд зааснаар захиргааны зардлыг 50 хувь хүртэл бууруулахыг тус нэгдлийг удирдан зохион байгуулах ажлыг ЗГХЭГ-ын дарга Н.Учралд даалгасан. 

Нийт 60 ажилтантай байхаар баталсан “Эрчист Монгол” нэгдэлд дээрх компаниудыг тухайн үйл ажиллагаа, чиглэлийн дагуу эрчим хүчний, зам тээврийн, мэдээлэл, холбоо, санхүүгийн зах зээл, дэд бүтцийн гэх гурван бүлэгт ангилж нэгтгэжээ. Үүнээс хамгийн том нь 27 компани бүхий эрчим хүчний бүлэг байна. Тиймээс эрчим хүчний салбараар жишээ татаж, төрийн өмчит хязгаарлагдмал компаниудыг хэрхэн цэгцэлж өөрчлөх гэж буйг товч тайлбарлая. Ингэснээр “Эрчист Монгол” нэгдлийн үүрэг, зорилго, үйл ажиллагаа, үр дүн илүү ойлгомжтой харагдах болов уу.

Эрчим хүчний компаниуд хувьчлалд бэлэн үү

“Эрчист Монгол” ХХК-ийн харьяанд Дулааны 2, 3, 4 дүгээр цахилгаан станцууд, Улаанбаатар хот, зарим дүүргийн болон орон нутаг дахь дулааны станц, “Тавантолгой дулааны цахилгаан станц”, “Эгийн голын усан цахилгаан станц” гэхчлэн нэр бүхий ТӨХК-иудыг багтаажээ. Мөн улсын болон орон нутгийн эрчим хүчний систем, цахилгаан түгээх, дамжуулах компаниуд, “Эрчим хүчний үндэсний төв”, “Диспетчерийн үндэсний төв” зэрэг ТӨХК-иуд байх юм. Үүний сайн тал нь эрчим хүчээр овоглосон, цахилгаан, дулааны станцууд, түгээх дамжуулах бүх компаний алдагдал, тэдгээрийн шалтгаан болсон албан тушаалын давхардал, данхар бүтэц, үрэлгэн зардал,  тэлэлтийг  багасгаж, ашигтай ажиллахад хөтлөх гэнэ.

Жишээ нь, дээр дурдсан бүх компани тус бүртээ ТУЗ-тэй, тэдгээрийн олонх нь нарийн бичиг, ажлын алба, дотоод хяналт гэхчлэн албан хаагчдыг удирдлага дороо ажиллуулдаг. Тэгвэл “Эрчист Монгол”-д нэгтгэснээр эрчим хүчний, зам тээврийн, мэдээлэл, холбоо, санхүүгийн зах зээл, дэд бүтцийн гэх гурван бүлгийн оролцоотой нэг л ТУЗ байх бөгөөд цор ганц хувьцаа эзэмшигч нь ЗГХЭГ байна. Уг нэгдэлд багтсан компаниудын нийт ажилтны 20 хувь нь л үлдэнэ. Ингэснээр тэдний авч байсан цалингийн зардал, хангамж хэмнэгдэх нь.

Өнөөдрийн байдлаар эрчим хүчний компаниудын хувьцаа эзэмшигч нь Эрчим хүчний яам. МИАТ, “Иргэний нисэхийн үндэсний төв”, “Эрчис ойл”, “Монголын төмөр зам”, “Улаанбаатар төмөр зам”, “Авто замын засвар, арчлалтын нэгдэл”,  “Авто импекс” зэрэг ТӨХХК-ийн хувьцаа эзэмшигч нь Зам, тээврийн яам болчихоод байна. Үүнийг өөрчилж, “Эрчист Монгол” нэгдлээр дамжуулаад нийтэд нь ЗГХЭГ эзэмшихээр болгож байгаа юм.

Уул уурхайгаас бусад салбар дахь эрх мэдлийг хэрэгжүүлж байгаагаараа “Эрдэнэс Монгол” нэгдэлтэй төстэй. “Эрчист Монгол” нэгдлийн мэдэлд төрийн өмчит хувьцаат компаниудыг хамааруулахгүй. Яагаад гэвэл хувьцаат компаниудыг Компанийн тухай хуулийн дагуу ажиллахаар зохицуулсан. ТӨБЗГ нь уул уурхайн бус салбарын төрийн өмчит үйлдвэрийн газар, хувьцаат компаниудыг хариуцсан хэвээрээ байна. Зөвхөн Төрийн өмчит, хязгаарлагдмал хариуцлагатай компаниуд л “Эрчист Монгол” нэгдэлд хамаарна. Нэгэнт 100 хувь төрийн өмчит компани учраас хувьцаа нь нэрлэсэн үнээрээ байх бөгөөд “Эрчист Монгол” нэгдэл нь аль компанид IPO хийх, ашигтай ажиллуулахын тулд хэдэн хувийг нь хувьчлах талаар менежментийн бодлогыг нь боловсруулж, хувьцаат компани болгох уу, үгүй юү гэдгээ Засгийн газраар шийдвэрлүүлнэ. Үүгээрээ “Эрчист Монгол” нь Сингапурын “Темасек”-тэй адилхан. “Темасек”-ийн хувьд салбаруудаар нь бүлэглэж хуваагаад, төр тодорхой хувийг нь эзэмшдэг. Ихэнхдээ 50+1 хувийг нь төрд үлдээгээд, үлдсэнийг нь хувьчилсан байдаг. Ингэж ашигтай, ашиггүй төрийн өмчит компаниудаа цэгцлэх зүг рүүгээ явж эхлэх нь.

Юуны өмнө хамгийн их алдагдалтай ажиллаж буй эрчим хүчний суурь үнийг чөлөөлөхийн тулд дулааны болон цахилгааны суурь үнийг нь зах зээлд нь даатгаад Хөрөнгийн биржээр дамжуулан хувьцаат компани болгоно. Хувьчлах зарчмаа нээлттэй зарлаж, дотоод, гадаадын компаниудад худалдахаас ажлаа эхлүүлнэ. Нөгөөтээгүүр, “Эрчис Монгол” нэгдэл бол ашгийн төлөө бус байгууллага. Нэгдэл доторх компаниуддаа менежмент хийсэн төлбөрийнхөө хэдэн хувиас цалингаа бүрдүүлэхээ гэрээгээр тохироод, төрөөс, төсвөөс авахгүй. Үйл ажиллагааны болон цалингийн зардлын жилийн төсвөө тооцоолоод, нэгдэл доторх компани тус бүртэйгээ 1-10 хувиар тохирон, орлого олж цалинжих байдлаар менежментийн бусад компани шиг зарчмаар л ажиллах аж.

Хэн ажиллах вэ

Одоо ярьж байгаагаар баахан туршлагагүй, царайлаг залуусын нэр л сонсогдоод байна. Гэтэл яам хоорондын уялдаа холбоо, төрийн байгууллагын бодлогын бичиг цаасны ажил хэрхэн явдаг талаар мэдлэг, туршлага тэдэнд хангалттай байгаа юу. Монгол Улс хөгжлийн бодлогоо 30 жилээр тооцон 2050 гээд баталчихсан. Бүх ажлаа үүнтэй уялдуулж явах учиртай гэдэг талаас нь тэдэнд хичээл зааж ойлгуулах шаардлагатай ч байж болзошгүй. Манай улсад мөрдөж буй Компанийн тухай хууль төрөлжөөгүй. Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хуулийг хэрэгжүүлэх явцад бусад хуультай зөрчилддөг гэсэн шүүмж бий. Үүнийг цэгцэлж байж төрийн өмчит компаниудад шинэчлэл хийнэ. Харин том корпорац буюу нэгдэлд удирдлагын багт очих гэж буй намын залуусын хувьд “Би юу хийх вэ” гэхээсээ илүүтэй “Би тэр компанийн ТУЗ-д очиж ажиллана” гэцгээж буй нь харамсалтай. Хэдийгээр энэ нь зөвхөн өөрийн сонирхсон зүйлээ л хийдэг “Z үеийнхэн”-ий онцлог боловч ажлын арга барил, онол нь хоцрогдсон, нам намын “шахааны” ахмадуудаас сайн ажиллах магадлалтай. Тэгэхээр уг нэгдэлд ажиллахаар сураг дуулдаад буй хүмүүс зөв байвал энэ ажил үр дүнтэй хэрэгжинэ. Ямартай ч “Эрчист Монгол” нэгдэлд ажиллах 60 хүний томилгоог харваас энэ Засгийн газрын хувьд УИХ доторх “галаа унтраах”-ын тулд эрх мэдлийн хуваарилалтаа ингэж хийж байна гэх хардлага төрж байна. Уг нь ямар шалгуурыг давсан хүн дээрх ТУЗ-үүдэд ажиллахыг ТӨБЗГ-ын дарга хэдийнэ Засгийн газраар батлуулаад, дагаж мөрдөх журам, тус зөвлөлийн гишүүний үндсэн чиг үүрэг зэргийг Төрийн албаны зөвлөл шиг сегмент болгоод цэгцэлчихсэн байх учиртай боловч одоогоор тийм зүйл алга байна.

Төр ямар хэмжээний өмчтэй вэ

Хэдэн жилийн өмнө ТӨБЗГ нь Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банк болон Дэлхийн банкнаас нэлээд хэмжээний хөрөнгө гаргуулж Төрийн албаны зөвлөл, Удирдлагын академитай хамтран компанийн засаглалыг сайжруулах сургалт, судалгааны ажил хийсний үр дүн гарсан л байх учиртай.
Өнөөдрийн байдлаар ТӨБЗГ 32 их наяд төгрөгийн өмчтэй. Тэр өмчийн ашиглалт, хамгаалалт, хяналтын асуудал нь бүртгэлийн шинэчлэлтэй холбоотой. Гэтэл төрийн өмчийн үнэлгээ ч өөр өөр дүнтэй харагдах боллоо.
Үнэндээ Л.Оюун-Эрдэнэ ЗГХЭГ-ын даргаар ажиллаж байхдаа Ажлын хэсэг байгуулж 2019 онд 17 жил тоолоогүй өмчөө  найман сарын турш тоолж 32 их наяд төгрөг гэдэг тоог УИХ-аар батлуулсан. Түүнээс хойш үнэлгээ хийсэнгүй. Төрийн өмчийн бүртгэл, өмчийн харилцаа нь улсын төсөвтэй шууд уялддаг. Төрийн өмчийн үнэлгээний хэмжээ, улсын төсвийн дүнгийн хэдэн хувьтай тэнцэж байгааг томъёолсон тооцоонд үндэслэн Дэлхийн банк, олон улсын байгууллагууд манай улсын төсөв, бодлогын хүү, хэрэглээний зээл, хар жагсаалт гэхчлэн бусад тооцооллоо хийдэг. Эд хогшил, үл хөдлөх, бодит биет өмчийг багтаадаг, үнэлсэн лицензүүдийг тооцдоггүй. Нэг жишээ дурдахад, Энэтхэгт 6000 ам.долларын үнэтэй мод төрийн өмчид нь байдаг юм байна. Төрийн мөнгөөр авсан учраас төрийн өмчид бүртгэдэг аж. Тэгэхээр манайд ч бас нийслэл, орон нутагт төсвийн мөнгөөр барьсан хөшөөнүүд хүртэл төрийн өмч юм байна. Төсөвт хөрөнгийг нь тусгаж, баталж гаргасан л бол төрийн өмч.
Тэгэхээр өмчөө тавиад туух гэж буй Б.Чойжилсүрэн, Б.Дэлгэрсайхан нар эрчим хүчний, зам, тээврийн салбарынхаа компаниудын ТУЗ-д өөрийн хүмүүсээ түлхүү томилуулах лобби хийж магадгүй гэсэн хардлага байна.

Гажуудал хаанаас эхэлсэн бэ

ТУЗ-ийн гишүүдийг томилох бүх эрхийг Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хууль, Компанийн тухай хуулиараа төрийн захиргааны төв байгууллага, ТӨБЗГ хэрэгжүүлдэг. Эрчим хүчний сайдаар Ц.Даваасүрэн, ТӨБЗГ-ын дарга Ж.Ням-Осор нар ажиллаж байх үедээ Төрийн ордонд ширүүхэн маргасан. Ц.Даваасүрэн сайд Засгийн газрын тогтоол гаргуулаад эрчим хүчний компаниудын хувьцаа эзэмшигч нь Эрчим хүчний яам байхаар болгочихсоноос маргаан гарсан. Өөрийнхөө хүмүүсийг цахилгаан станцын даргаар томилох зорилгоор л тэр шүү дээ. Төрийн өмчит, хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн ТУЗ-ийн хараат бус болон үндсэн гишүүдийг томилох бүх эрх нь ТӨБЗГ-т байхаар хуульд заачихсан атал Эрчим хүчний сайдаар ажиллаж байсан Ц.Даваасүрэн “Бүх үйл ажиллагаа доголдоод байна, мэргэжлийн яам нь удирдах хэрэгтэй” гэж лоббидсоор байгаад ТӨБЗГ 30, ЭХЯ нь 70 хувь эзэмшихээр болсон. Улмаар Зам, тээврийн болон Барилга, хот байгуулалтын яам яг ийм жишгээр энэ эрх мэдлийг хэрэгжүүлсэн. Засгийн газрын тухай хуулиараа төр бодлого тодорхойлдог болохоос биш, аж ахуйн ажил эрхлэх ёсгүй. Ингээд ТӨБЗГ-аар бизнес төлөвлөгөөгөө батлуулах аядаад бусад бүх ажлаа яамныхнаар заалгах болсон.  Одоо энэ байдлаас салах зүг рүү явж байна.

Гэвч эх сурвалжийн мэдээлснээр “Эрчист Монгол” нэгдэлд төрийн өмчит ХХК-иудын хувьцааг эзэмшүүлэхээр дүрмээ батлангуут сайд Б.Чойжилсүрэн, Б.Дэлгэрсайхан нар зөвшөөрч гарын үсэг зураагүй гэнэ. Улмаар Засгийн газрын тогтоолоор “Эрчист Монгол” нэгдлийг “амилуулахаас” өмнө өрсөөд ирэх дөрөвдүгээр сарын эхээр төрийн өмчит ХХК-иуд хувьцаа эзэмшигчдийнхээ хурлын товоо гаргачихсан байгаа юм. Үүнийг нь мэдээд хувьцаа эзэмшигчдийн хурлаас урьтан Засгийн газрын гуравдугаар сарын 19-ний хуралдаанаар мөнөөх 44 компанийн бүх хувьцаа эзэмших эрхийг “Эрчист Монгол” нэгдэлд шилжүүлэх тогтоолоо баталчихаж. Яам зөвхөн ТӨБЗГ-аас гаргасан бодлогын шийдвэрийг хэрэгжүүлэх ёстой. Засгийн газрын тухай хуульд яам аж ахуй эрхэлж болохгүйг заасан байдаг. Үүнийг зөрчин ТӨБЗГ-аас хувьцаа эзэмших эрхийн 70 хувийг Эрчим хүчний яам авснаар эрчим хүчний компаниудын ТУЗ-ийн 50 хувьд нь яамдын газрын дарга нар нь ТУЗ-ийн гишүүн болж тухайн аж ахуйн нэгжийг удирдалцах болсон энэ завхарлыг засахгүй бол алдагдалтай ажиллаж, төрөөс дотац авсаар, үйл ажиллагаа нь бахь байдгаараа байж олон нийтийг, хэрэглэгчдийг хохироосоор байх болно. Нэг гартаа яамны газрын даргын, нөгөө гартаа компани удирдах ТУЗ-ийн гишүүний эрхтэй дарга нараар төрийн өмчит компаниудыг удирдуулах нь, Эрчим хүчний яам тухайн компанийн төсөвтэй холбоотой бодлого, төлөвлөлтөө Засгийн газарт хүргүүлж УИХ-аар батлуулаад, түүнийхээ зарцуулах эрх мэдлийг мөн л яам өөрөө эзэмшиж буй нь уг төсөвт ямар ч хяналтгүй болгож байгаа хэрэг юм. “Эрчист Монгол” нэгдэл энэ байдлыг таслан зогсооход бэлэн болоод байна. Төрийн албаны эрх мэдлийн давхардал төдийгүй төрийн өмчит компанийг удирдаж, алдагдалтай ажиллуулсан ч хариуцлага хүлээдэггүй гэхчлэн бүх завхарлыг эцэслэх суурийг 34 жилийн дараа ийнхүү тавьж чадлаа.