Улсынхаа хөгжилд тулгамдсан асуудлыг төр засаг, хувийн хэвшил, иргэний нийгэм, эрдэмтэн судлаачид хамтран хэлэлцэх боломжийг бүрдүүлэх зорилгоор Монголын эдийн засгийн форум (МЭФ) 2010 онд байгуулагдсан. Тухайн үеийн Ерөнхий сайд С.Батболд, Ерөнхийлөгчийн зөвлөх П.Цагаан, Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайд Д.Зоригт, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайд Ё.Отгонбаяр, Сангийн сайд С.Баярцогт, Гадаад харилцааны сайд Ж.Занданшатар, Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хорооны дарга Ч.Хашчулуун, ГХЯ-ны ТНБД Д.Цогтбаатар; УИХ-ын гишүүд Ч.Сайханбилэг, Д.Энхбат, С.Оюун; хувийн хэвшлээс Тэнгэр Санхүүгийн нэгдлийн тэргүүн Ч.Ганхуяг, Хаслизинг компанийн Гүйцэтгэх Захирал Д.Жаргалсайхан нар энэхүү МЭФ гэх нийгэмд үйлчилдэг ТББ-аа үүсгэн, 9071012038 дугаарын гэрчилгээтэйгээр бүртгүүлж авсан юм. Форумын Удирдах Зөвлөлийн Даргаар МУ-ын Ерөнхий сайд байхаар, бусад гишүүд нь албан тушаал гэхээсээ илүү хувь хүнээр оролцохоор дүрэмдээ тусгасан.

Форумын үр дүн

Өнгөрсөн хугацаанд 2017 оноос бусад жилд эдийн засгийн форум нь Засгийн газрын удирдлага дор болж ирлээ. Төсвийн болон хувийн хэвшлийн дэмжлэг, оролцооны төлбөрөөс санхүүжүүлэн тодорхой уриан дор үндсэн ба салбар хурлын хэлбэрээр Төрийн ордонд зохион байгуулж ирсэн юм. Форумаас шийдвэр гардаггүй бөгөөд хэлэлцэж ярьсан асуудлуудаар зөвлөмж, санамж, уриа гарч байсан.

Төр засаг солигдох бүрт форумын удирдлагад өөрчлөлт орж, найман жилд таван ч ерөнхий сайдын нүүр үзэв. Форумын зохион байгуулалт нь хэлбэрийн хувьд улам гоё, сүртэй болж байгаа ч форум дээр ярьсан зүйлээ ажил хэрэг болгох, хэрэгжилтийг нь тайлагнах дээр учир дутагдалтай явсаар ирлээ.

МЭФ-ын үр дүнг нэг зүйлээр хэмжинэ гэвэл тэр нь Монголын эдийн засгийн өрсөлдөх чадвар дээшилж буй эсэх юм. Эдийн засгийн өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэхийн тулд наад зах нь дараах гурван зүйл дээр чанарын өөрчлөлт гарах учиртай.

• Өмчийн хамгаалал

Өмч бол зах зээлийн эдийн засгийн суурь. Хувийн болон нийтийн өмч яг адилхан хамгаалагдсан байх ёстой. Өмчийн болон чөлөөт зах зээлийн бусад олон харилцааг дүгнэн гаргадаг Хэритэж Сангийн “Эдийн засгийн эрх чөлөөний индекс”-ээр Монгол улс 2010 онд 60 оноогоор 179 улсаас 88-д жагсаж байсан бол 2018 онд 55.7 оноогоор 180 улсаас 125-руу 37 байр ухарсан байх юм. 

Өнгөрсөн найман жилд Монгол улсад төрийн өмч улам томорч, уул уурхайн салбар давамгайлж эхэлсэн ч ТӨК ихэнхдээ алдагдалтай ажиллаж, нийгмийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдэх хөрөнгөөр угжуулж ирлээ. Нийтийн өмчийн газруудыг төрийн шийдвэр гаргагчид завшиж ирснийг Богд уулын ам, Зайсан болон Яармаг, Туул голын эргийн газрыг яаж “хулгайлснаас” харж болно. Байгаль орчноо Байгаль орчны яамнаас өөрөөс нь хамгаалах цаг ирсэн мэт.

Нийтийн хөрөнгийг завшсан тухай авлигын олон арван хэрэг зарлагддаг ч, төдөлгүй чимээгүй болчихдог жаяг тогтсон. Эрх мэдэлтэй хүмүүст хууль үйлчлэхээ больж, хуулийг дээдлэх зарчим алдагдлаа. Шүүх засаглал улс төрөөс хараат болоод удаж байна. Хууль тогтоох, гүйцэтгэх болон шүүх засаглал харилцан бие биенээ хянаж, засаглалыг тэнцвэржүүлж чадахгүй байна. Их Хурлын гишүүдийн дөрөвний нэг нь давхар Засгийн газрын гишүүн болж байна. Тэднийг монголд “давхар дээлтэн” гэдэг. Төрийн эрхийг ээлжлэн буюу эвсэн барьж ирсэн хоёр намын хооронд үзэл бодлын ялгаа арилжээ.

• Чөлөөт үнэ

Чөлөөт эдийн засгийн амин сүнс болсон үнийг зах зээл биш, төр засаг тогтоож ирлээ. Улмаар төр засаг томорсоор, чөлөөт өрсөлдөөн хумигдсаар, авлига өссөөр байна.

Аль ч оронд очсон өргөн хэрэглээний барааны үнэ, түүний өөрчлөлт нь тухайн улсын эдийн засгийн итгэл найдварын барометр байдаг. Хөрөнгөө хулгайд алдах, дээрэмдүүлэх эрсдэл өндөр оронд хүн өөрийн хөрөнгөө нуугаад ил гаргахгүй. Гэтэл мөнгө нь эргэлтэнд орж, хөдлөж байж л үнэ цэнээ өсгөдөг буюу харилцан ашигтайгаар арилжан солилцдог байх учиртай. Энэ систем шударга, авлигагүй байгаа эсэх нь үнийг яаж, хэн тогтоож буйгаас харагдана.

Шударга, хяналтаас гадна эрэлт нийлүүлэлтээр тогтоогдсон үнэ бол эдийн засгийн оролцогчдод, түүний дотор хөрөнгө оруулагчид, хэрэглэгчдэд шийдвэр гаргахад нь зөв дохио болдог. Энэ дохио бодитой байж л хаана, юу, хэзээ, яаж илүүдэлтэй эсвэл хомсдолтой байгаа, ямар боломж байгааг хардалт, сэрдэлтгүй харж болдог.

Ард түмнийг хамгаалах, бизнесийг урамшуулах, дэмжих нэрийн доор үнэ тогтоох, хязгаарлах арга хэмжээ авч буй нь эцсийн дүндээ төр засагтай л холбоотой буюу шийдвэр гаргагчдад л ашигтай тусч, хөрөнгө завшихад нь онцгой боломж олгодог.

Өргөн хэрэглээний үнийг хянаж, ард түмнээ баячуудаас хамгаалах нэрээр хувьдаа ашиг хонжоо олох гэсэн далд зорилготой популистууд Монгол улсад улам бүр олширсоор байгаа.

• Нийтийн засаглал

Монголын эдийн засгийн хямрал нь эдийн засгаас биш улс төрөөс эхлэлтэй.

Транспаренси Интернэйшнл байгууллагаас гаргадаг Авлигын төсөөллийн индексээр Монгол улс 2010 онд 178 орноос 10-аас 2.7 оноо авч 116-д жагсаж байсан бол 2017 онд 100-аас 36 оноо авч, 180 улсаас 103-т жагссан байна. 

Авлигатай оронд эдийн засгийн хөгжил тогтворгүй, хямрал тасрахгүй, хувийн хэвшлийн салбар нь өрсөлдөх чадвар сул, баян ба ядуугийн ялгаа ихээс гадна, дотоодын аюулгүй байдлын зардал нь их болдог.

Чинээлэг бизнес эрхлэгчид улс төрд их оролцсоноор тухайн бизнесийн салбарт чөлөөт өрсөлдөөн устдаг. Өнөөдөр архи, тамхи, уул уурхай, барилга, банкны салбар хууль тогтоогчид болон Засгийн газрын эрх баригчдын гарт байна. Энэ гол салбаруудад чөлөөт өрсөлдөөн устахын хэрээр гадаадын томоохон компаниудын хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй.

Монголчууд бид авлига гэдэг чинь нийгмийн хорт хавдар, хөгжлийн хамгийн хүчтэй чөдөр тушаа болохыг, авлигын эх үүсвэр нь эцэстээ улс төрийн намууд, тэдний санхүүжилттэй холбоотойг ардчиллын замыг 25 жил туулж, олон сонгууль давсны эцэст ойлгов.

Авлига буурахгүй байгаа нь улс төрийн намууд өөрсдөө авлигажсан, засгийн эрх авч буй намаар дамжаад монголын нийтийн засаглал (төр засаг) байгууллын хувьд мөн л авлигад идэгдэж, төрийн чадвар сул, тогтворгүй, хуулийн байгууллагууд нь улс төрчдөөс хараат, хэвлэлийн эрх чөлөө, чадвар сул байгаатай холбоотой.

Сонгуулийн, Намын, Төрийн албаны тухай хуулиудыг шинэчлэх шаардлагатайг одоогийн УИХ-ын гишүүд сайн мэдэж байгаа ч, яарахгүй цаг хожиж байна. Энэ хуулиудын процессын болон дүгнэх, тайлагнах, хянах, хариуцлага тооцох заалтууд нь бүрэн, тодорхой биш гэдгийг амьдрал харуулав. Тэрхүү цоорхойгоор далимдуулан, улс төрийн намууд янз бүрийн аргаар асар их мөнгө татан төвлөрүүлж, улс төрийн эрхийг авмагцаа албан тушаал, төсвийн тендерт шалгаруулах замаар өрөө эргүүлэн төлж ирлээ.

Намдаа “оруулсан” мөнгөний хэмжээгээрээ л ялгаатай, фракц нэртэй улс төр-бизнесийн бүлэглэлүүд төр, засгийн эрхийг ээлжлэн барих боллоо.

Намдаа болон сонгуульд зарцуулсан хөрөнгө нь өндөр ашигтайгаар эргэн төлөгдсөн эсэхээс хамаарч, бүлэглэлүүдийн хүчний харьцаа тэнцэж, эсвэл алдагддаг. Харьцаа алдагдсан тохиолдолд Засгийн газраа элдэв шалтгаар огцруулж, дараагийн фракц төрийн эрх авдаг зуршил тогтов.

Энэ гурван асуудлыг ард нийтээрээ хэлэлцэн, ойлгож, сонгосон улс төрчдөө буюу төр засгаа ил тод болгож, хянаж чадсаны дараа л Монголын эдийн засаг өрсөлдөх чадвартай болно. 

Тэр болтол МЭФ жил бүр хуралдаж, хэлэлцэж ярилцсан зүйлээ ажил хэрэг болгохын төлөө хурал дундын хугацаанд хичээнгүйлэн гүйцэтгэх нь энэ форумын гол зорилго.

2018.05.21-22-нд зохион байгуулагдсан Монголын эдийн засгийн форумд зориулав.