Source: CIA World Factbook

Америкийн хэвлэлүүд Монголын улс төрийн нөхцөл байдал, авилга болон шүүхийн асуудалд анхаарал хандуулж эхэлжээ. Их төлөв Ази, Европын улс орнуудын мэдээлэлд анхаарал хандуулж, дүн шинжилгээ хийдэг www.eurasiareview.com сайт бямба гаригийн /2022.01.29/ дугаартаа “Баавгай, Луу хоёрын дундах Монголд АНУ-ын тусламж хэрэгтэй байна” хэмээн бичжээ.

Энд 800 жилийн тэртээ Каспийн тэнгисээс Хятадын тэнгис хүртэл дэлхийн түүхэнд байгаагүй хамгийн том гүрнийг захирч байсан монголчууд хийгээд өнөөгийн монголчуудын тухай, ялангуяа сүүлийн үед олон улсын хараанд өртөж байгаа авлига болон шүүхийн хараат байдал нь энэ улсыг хоёр хөршийн нөлөөнд оруулах аюултай тухай бичсэн байна. Шүүхийн хараат байдлын жишээ болгож Нийслэлийн Засаг дарга асан Э.Бат-Үүлийн нэрийг дурьдаад “Оросыг өрөвддөг улстөрчдийн шахалтаар Бат-Үүлийг ажиллаж байх хугацаан дахь явуулсан бодлогоор нь буруутгаж байгаа бололтой. Бат-Үүлийн авч хэрэгжүүлсэн бодлогын амин судал нь хотын засаг захиргаа дахь авлигыг үндсээр нь устгах явдал байв. Монголын улс төрийн ирээдүй, институциуд энэ чухал буфер улсын нөлөө, хяналтыг авахын тулд Путин, Ши хоёрын хувьд чимээгүйхэн довтолж байна.  Авлигын замаар институцийг сүйрүүлэх нь энэ зорилгод хүрэх хүчтэй зэвсэг юм” гэжээ. АНУ ардчиллын эхний жилүүдэд Монгол Улсад үзүүлж байсан улс төрийн дэмжлэгээ үргэлжлүүлэх цаг болсныг Ерөнхийлөгч Байденд сануулахаа ч мөн мартсангүй. Нийтлэлийг бүрэн эхээр нь орчуулан хүргэж байна.

“Баавгай, Луу хоёрын дундах Монголд АНУ-ын тусламж хэрэгтэй байна”

Ши Жиньпин, Владимир Путин нар бол автократ ерөнхийлөгчид юм. Орос Украиныг хоёр дахь удаагаа түрэмгийлж, унагаахаар заналхийлж байгаа бөгөөд Оросын "энхийг сахиулах" цэргүүд нэг намын засаглалд автсан авлигад идэгдсэн Засгийн газрыг Казахстанд дэмжчихээд буцаж ирэв. Нөгөө талд  Хятад улс Тайванийг зэвсэгт хүчин болон эдийн засгаар шууд заналхийлж мөн дипломат аргаар шахан дарамталж, дэлхийн газар нутгийн 20 гаруй хувийг эзэлдэг Ази Номхон далайн бүс нутгийн ноёрхогч болохын тулд цэргийн хүчээ нэмэгдүүлж байна.  НАТО-гийн орнууд Путиныг түлхэн унагах төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхээр улайрч, АНУ Хятадын түрэмгийллийн эсрэг холбоотнуудтайгаа хамтран ажиллаж байгаа энэ үед АНУ Монгол дахь ардчиллыг дэмжих хүчээ хоёр дахин нэмэгдүүлэх цаг болжээ.

1205 оноос эхлэн монголчууд өөрсдийн удирдагч Чингис хаан тэргүүтэй Төв Азийн тал нутгаас мордон гарч, ойролцоогоор хорин жилийн дотор хаант улсыг байлдан дагуулсан гэвэл итгэхэд бэрх. Баруун талаараа Каспийн тэнгисээс зүүн талаараа Хятадын тэнгис хүртэл, хойд талаараа Сибирээс өмнө зүгт Төвд хүртэл. Монголчууд хамгийн дээд цэгтээ хүрч, дэлхийн түүхэнд байгаагүй хамгийн том зэргэлдээ гүрнийг захирч байв.  Одоо Монгол орон Орос, Хятадын хооронд далайд гарцгүй оршдог.

Монгол Улс 1989 онд Төв Азийн улс төрийн газрын зурагт дахин нэг тэмдэг тавьсан. Үүний дараа ЗХУ-ын үйлчлүүлэгч улс, өлсгөлөн зарлагч хэсэг бүлэг хүмүүсээр удирдуулсан ардчилсан хүчний хувьсгал Коммунист намын дарангуйллыг халж, чөлөөт зах зээлийн ардчиллыг бий болгосон. Чингэхдээ хувь хүний эрх чөлөөг баталгаажуулж, хүний эрхийг баталгаажуулсан Үндсэн хуулиа баталсан. Энэ үед ЗХУ задрахын ирмэг дээр байсан бөгөөд Хятадын эдийн засгийн өсөлт дөнгөж эхэлж байв.

Энэхүү улс төрийн орон зайд АНУ-ын тусламж, Бүгд найрамдахчуудын Олон Улсын Хүрээлэн, Азийн нийгэмлэг, Европын түншүүд зэрэг төрийн бус байгууллагуудтай хамтран Монголын иргэний нийгэм, Засгийн газартай хамтран Монголын эдийн засаг, улс төрийн шинэ дэг журамд чухал ач холбогдолтой институцуудыг үндэс болгохоор ажилласан. 1990 оны УИХ-ын сонгуулиар монголчууд сөрөг хүчний намуудын эвсэлд төрийн эрх мэдлийг гардуулснаар орчин үеийн Төв Азийн түүхэнд анх удаа улс төрийн эрх мэдлийг тайван замаар шилжүүлсэн түүхтэй.  Тэр цагаас хойш ерөнхийлөгчийн болон парламентын түвшинд намуудын хооронд эрх мэдлийн тоглоом эхэлсэн.

Хоёр аварга, түрэмгий хөршийн дунд суусан ч Монгол Улс улс их гүрнүүдийн төрөөс хараат бусаар гарч ирж, ардчиллын үзэл санааны бүс нутгийн туузан дамжуулагч болж байгаа. Мөн Монгол улс Хойд Солонгостой сайн харилцаатай бөгөөд Хойд Солонгост айлчлах, улс төр, эдийн засгийн үйл явцын нээлттэй цонх хэвээр байна.  2016 онд Далай лам Монголд зочилж Хятадын уурыг хүргэж байсан бол АНУ-ын ашиг сонирхлыг дэмжин Ирак, Афганистанд цэрэг илгээснээр Москвагийн бухимдлыг төрүүлж байв.

2009 оноос эхлэн хоёр удаа дөрвөн жилийн хугацаатай сонгогдсон Ерөнхийлөгч асан Цахиагийн Элбэгдорж Киргизээс парламентын гишүүдийг авчирч засаглалын туршлагаа солилцсон.  Ардчиллын төлөөх үндэсний “лиг” сонгуульд ялсны дараахан Монголын төрийн бус байгууллагууд Мьянмарт сэтгүүлчид болон иргэний нийгмийн байгууллагуудтай харилцаа тогтоож, хэвлэлийн эрх чөлөөний асуудал, хараат бус хэвлэл мэдээллийн ач холбогдлын талаар ярилцсан.

Түүнчлэн Монголын үе үеийн Засгийн газрууд дипломат болон эдийн засгийн харилцаагаа төрөлжүүлэх зорилгоор “Гуравдагч хөрш” гадаад бодлогынхоо хүрээнд барууны орнуудтай холбоо тогтоож, НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаанд 18 мянга гаруй цэрэг илгээсэн.  Гуравхан сая гаруй хүн амтай улсын хувьд гайхалтай үзүүлэлт юм.

Энэ бүх ололт амжилт өнөөдөр Монголд тийм ч сайн биш байна.  Эдийн засаг, улс төрийн ахиц дэвшилд чиглэсэн олон нийтийн хандлагын гол хэмжүүр болох BTI-ийн өөрчлөлтийн индекс нь улс төр, тэр дундаа шүүхийн салбар дахь авлига улам бүр нэмэгдэж байгаа нь цаашдын хөгжилд заналхийлж буй аюул гэж үзсэн байна.  Транспэрэнси Интернэшнл (TI) 2020 оны тайланд Монгол Улс авлигын индексээрээ 180 орноос 118-д жагссан байна.  2019 онд Транспэрэнси Интернэшнл шүүх засаглалд улс төрийнхөн хөндлөнгөөс оролцсон гэж Засгийн газрыг буруутгаж, “Шүүх эрх мэдлийн тогтолцоонд улс төрийнхөн хөндлөнгөөс оролцох нь ямар ч үед түгшүүр төрүүлэх болно. Гэхдээ парламентын гишүүдийн өөрсдийнх нь эсрэг авлигын хэргүүд гарч байгаа үед энэ нь илүү түгшүүр төрүүлж байна” гэж дурьдсан.  Мөн Транспэрэнси Интернэшнл нь гүтгэлгийг гэмт хэрэг гэж үзэх талаар түгшүүр төрүүлж, үүнийг "авлигатай тэмцэх үйл ажиллагаанд заналхийлж буй хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөнд халдсан ээлжит халдлага" гэж нэрлэжээ.  2018 онд Засгийн газрын хөтөлбөрөөр бага хүүтэй зээл авсан 132 аж ахуйн нэгжийн 110 нь улстөрчид болон тэдний төрөл төрөгсөд байсан талаар Монголын хэвлэлүүд мэдээллээ.

Шүүхийн үйл ажиллагаанд улс төрийн оролцооны галыг улам бадраасан зүйл бол өнгөрсөн онд Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотын захирагч асан Эрдэнийн Бат-Үүлийг баривчилж, шоронд хорьсон явдал юм. Оросыг өрөвддөг улстөрчдийн шахалтаар Бат-Үүлийг ажиллаж байх хугацаан дахь явуулсан бодлогоор нь буруутгаж байгаа бололтой. Бат-Үүлийн авч хэрэгжүүлсэн бодлогын амин судал нь хотын засаг захиргаа дахь авлигыг үндсээр нь устгах явдал байв.  Монголын улс төрийн ирээдүй, институциуд энэ чухал буфер улсын нөлөө, хяналтыг авахын тулд Путин, Ши хоёрын хувьд чимээгүйхэн довтолж байна.  Авлигын замаар институцийг сүйрүүлэх нь энэ зорилгод хүрэх хүчтэй зэвсэг юм.

Ардчиллыг төлөвшүүлэх нь маш их шийдэмгий, урт хугацааны хүчин чармайлт шаарддаг.  АНУ-ын Олон Улсын Хөгжлийн агентлагаас “Монгол Улс хяналт, тэнцвэрийн тогтолцоо суларч, бизнес болон улс төрийн эрх мэдлийн хоорондын ялгаа бүдгэрч, хууль тогтоомж, төрийн чиг үүргийн уялдаа холбоогүй хэрэгжилттэй тэмцэж байна” гэж мэдэгджээ.  Өнгөрсөн жил USAID засаглал, иргэний нийгмийн хөтөлбөрт зориулж 13 сая доллар төсөвлөсөн;  бүгд сайн бас онц хэрэгжсэн.  Гэхдээ Монголд доллараас ч илүү бусад дэмжлэг илүү хэрэгтэй байна.  Засгийн газрын албан тушаалтнууд болон АНУ-ын улс төрийн удирдагчдын ойр ойрхон айлчлах нь гуравдагч хөршийн үзэл баримтлалыг бататгах бөгөөд АНУ Монголын эмзэг эдийн засгийг улам бэхжүүлж, худалдааны түншүүдээ төрөлжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой худалдааны төлөөлөгчдийг ивээн тэтгэхэд илүү их зүйлийг хийж чадна.

Монголчууд улс төрд шилжилт хийгээд 30 гаруй жил болж байна.  Төв Азид алслагдсан байршил, эдийн засгийн холбоо бага зэрэг нь АНУ-ын анхаарлыг татахад хялбар болгодог.  Монгол Улс АНУ-ын хувьд хэзээ ч цэргийн ач холбогдол өгөхгүй, гэхдээ энэ нь улс төрийн лаборатори болон маш хатуу ширүүн орчинд эрх чөлөөний туяа болж чадна.  Монголчууд өөрт тохирох Засгийн газраа саналын хайрцаг дээр шийднэ. Ерөнхийлөгч Байден ардчиллыг сурталчлахыг үндэсний гол ашиг сонирхол болгосон. Өсөн нэмэгдэж буй авторитаризмыг түлхэх цаг болжээ. Монголыг хоёр дахин өсгөх цаг болсон.

Эх сурвалж: inews.mn /www.eurasiarevieаw.com/