Нүүрс, зэс зэрэг түүхий эдийн үнэ уналттай байгаа үед эдийн засгийг сайжруулах, санхүү мөнгөний cалбаpыг эрүүлжүүлэх явдал шинэ УИХ, шинэ Ерөнхий сайдын нэн тэргүүнд шийдвэрлэх асуудал мөн. Худалдааны гол түнш–өмнөд хөршийн эдийн засгийн бууралт манайд толины ойлт аятай нөлөөлсөн. Одоо яах ёстой вэ? Юуны өмнө санхүү, эдийн засгийн байдлыг сайжруулах, үүний тулд ОУВС-гаас дэмжлэг авч, эдийн засгийг яаралтай сайжруулах тусгай хөтөлбөр боловсруулах ёстой. Эдийн засгийн хүнд нөхцлөөс хэрхэн түргэн гарах арга замыг эрэлхийлж, шийдвэрлэхэд өчүүхэн нэмэр болох болтугай гээд дэлхийн эдийн засгийг тольдож, бас Монголдоо гарц хайн тайлбарлая.

Дэлхий дахинаараа 2.4 хувийн өсөлттэй байна гэх тооцоо бүхий “2016 оны Дэлхийн эдийн засгийн байдал, төлөв” (World Economic Situation and Prospects 2016) гэх илтгэл НҮБ-аас эрхлэн гаргажээ. Үүнтэй нэгэн адил дүгнэлтийг Дэлхийн Банк “Дэлхийн эдийн засгийн төлөв, 2016 оны 6 дугаар сар” (Global Economic Prospects, June 2016) гэх илтгэлдээ мөн айлджээ. Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт энэ онд олигтой өөрчлөлтгүй хэвэндээ байх болно гэдгийг тэд шууд хэлээдэхлээ. Шалтгаан нь мөн л түүхий эдийн үнэ унасан, дэлхийн худалдааны хэмжээ буурсан, гадаад хөрөнгө оруулалт багассан явдал байх ба дээр нь уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой байгалийн онцгой үзэгдлүүд, мөн лалын террористуудын өдүүлсэн дайн, тэр дайны уршиг, дүрвэгсдээс шууд хамааралтай хэмээн дүгнэжээ.

Гэхдээ дэлхийн хямрал алаг цоог байна. Өрнийн өндөр хөгжилтэй орнууд хямралаас гарч, эдийн засгийн байдал наашилж байгаа ч удаашралттай, энэ эрчээрээ явбал ойрын хэдэн жил дэлхийн эдийн засагт нааштай өөрчлөлт гарахгүй. Ийм өнцгөөс харвал глобал эдийн засагт хуримтлагдсан бүтцийн шинж чанартай тулгамдсан асуудлуудаа засч залруулах ёстой. Дэлхийн геополитикийн хурцадмал байдал сөргөөр нөлөөллөө гэхэд ийм байдлаас гарах бүтээлч, оновчтой арга замыг эрэлхийлэх ёстой.

Дэлхийн тэргүүлэгч улс орнууд эдийн засгийн өсөлтийн эх үүсвэр хайсаар байна, тоон систем, аж үйлдвэр, робот техник, эрчим хүч, биотехнологи, анагаах ухааны болон бусад салбарт гарч буй шинжлэх ухааны нээлтүүд технологийн хувьсгалд хүргэж, хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтөд тэсрэлт авчирсаар. Ийм үйл явц бүхэл бүтэн салбаруудыг бүтцийн өөрчлөлтөд оруулж, томхон үйлдвэрүүд болон хөрөнгийг үнэгүйдүүлжээ. Эдгээрээс үүдэн мэргэжлийн эрэлт хэрэгцээнд өөрчлөлт орж, уламжлалт болон шинээр үүсэж буй зах зээл дээрхи өрсөлдөөн нэмэгджээ. Шинэ үеийн технологийн үр ашгийг өмчирхөх, монополчлох оролдлого дагалдлаа. Технологийн нээлтүүд дэлхийн бусад бүс нутагт тэр бүр нэвтрэхгүй байна. Хэргээр нэвтрүүлэхгүй байна. Технологийн түрээсийн ашгийг өндөр хэмжээнд хүртдэг бизнес ядуу буурай орнуудад тун халтай туслаа. Технологийн хаалттай орчин буй болгохыг оролдож байна.

Глобал түвшинд ингэдэг юм гэхэд манай эргэн тойрны эдийн засагт бас л өөдтэй төсөөлөл огт буухгүй байна:

1. ОХУ-ын эдийн засаг энэ онд төдийлөн сайнгүй байх төлөвтэй хэмээн НҮБ-ын илтгэлд тэмдэглэсэн бол Дэлхийн банкны илтгэлд ОХУ-ын эдийн засгийн хямрал үргэлжилнэ гэж үзжээ. НҮБ-ын илтгэлд дурдсанаар ОХУ-ын Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж буй санхүүгийн хатуу бодлого, тогтмол буурч байгаа гадаадын хөрөнгө оруулалт, дэлхийн зах зээл дээрхи түүхийн эдийн үнийн уналт, тус улсын эсрэг авсан эдийн засгийн хориг зэргээс хамаарч ойрын хугацаанд сайжрахгүй аж. Орос маань экспортын нэр төрлөө өөрчлөхгүй л бол гал унтраасаар байх бололтой.
2. БНХАУ-ын тухайд өмнөх жилүүдэд гарч байсан өндөр өсөлт 2016-2017 онд харагдахгүй, шалтгаан нь тус улсын дотоод бэрхшээл, тэр дундаа эдийн засгийн бүтцийн шинэчлэл байх аж.
3. Хятадыг тооцохгүйгээр Зүүн Азийн эдийн засаг харьцангуй сайн байх төлөв ажиглагдав гэнэ. 2012-2014 онд дунджаар 6.3 хувийн өсөлттэй байсан эдийн засгийн өсөлт 2016 онд 5.6 хувь байх төлөвтэй.
4. Өмнөд Азийн эдийн засгийг НҮБ, Дэлхийн Банкны илтгэлүүдэд өөдрөгөөр дүгнэжээ. Энэ жил 6.7 хувиар өснө. Бангладеш, Пакистан, Энэтхэг, Шри Ланкийн эдийн засаг өмнөх жилүүдийн нэгэн адил өсөлтөө хадгалах үндсэн шалтгаан нь эдгээр улсад хэрэглээ өндөр хэвээр байхад оршино.

Дөрвөн янзын прогноз бууж байна. Энэ дөрвөөс Орос хэцүүхэн байх төлөвтэй. Иймд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путины хэлсэнчлэн, ОХУ-д бизнесийн орчинг либералчилж, сайжруулах, ил тод байдлыг нэмэгдүүлэх, төрийн болон бизнесийн байгууллагууд хоорондын харилцааг эрх тэгш болгох, хөгжлийг удирдах шинэ арга барилд шилжиж, төслийн удирдлага, менежментийг хэрэгжүүлэх механизм бий болгох, ямарваа төсөл хэрэгжүүлэхэд ОХУ-ын үүд хаалгыг нээх амлалтыг гадаадын хөрөнгө оруулагчдад өгөх ёстой болж байна.

Дээрхи хоёр илтгэлд дурдсан эс өсөлт ингэхэд манай улсын эдийн засгийн амь тариа болох түүхий эдэд яаж нөлөөлөх бол, энэ онд? Түүхий эдийн үнэ 2016 онд өсөх төлөв харагдахгүй гэх төсөөлөл дээрхи хоёр илтгэлээс буухаар байна. Нарийвчлая, бидэнд хамаатай нь аль вэ, түүхий эд экспортлогчид тэмдэглээд аваарай. Нийт 24 нэр төрлийн гол түүхий эдээс: цай, какао, хөвөн гэх гурванхан түүхий эдийн үнэ 2015 онд өссөн, харин бусад түүхий эд, тэр дундаа уул уурхайн гаралтай түүхий эд 2016 онд өсөхгүй байх төлөвтэй. Түүхий эдийн экспортоос хамааралтай Монгол мэтийн хөгжиж буй орнуудын макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдэд эл эс өсөлт сөргөөр нөлөөлөх нь гарцаагүй боллоо. Шалтгаан нь гурав байна.

1. Хятад зэрэг шинээр эрчтэй хөгжиж буй эдийн засгуудад түүхий эдийн эрэлт, ялангуяа уул уурхайн гаралтай түүхий эдийн эрэлт бага байх болно гэжээ. Эрэлт бага бол үнэ өсөхгүй байх үндсэн шалтгаан нь тэр болно.
2. 2008 оны санхүүгийн хямралаас өрнийн хөгжингүй орнууд гарсан, гэхдээ энэ үйл явц их удаан явагдсан, явагдаж байгаагаас үнэ өсөхгүй байх бас нэг шалтгаан оршино.
3. Америк долларын ханш чанга байгаа нь түүхий эдийн үнэ бага байх бас нэг шалтгаан болж байна. Америк доллар чангарах тусам ялангуяа хөгжиж буй орнуудын мөнгөн тэмдэгтүүд суларч, улмаар эдийн засагт нь сөргөөр нөлөөлнө.

Эдийн засгийн онолоор бол, америк доллар чангарах тохиолдолд гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх учиртай. Гэтэл бодит байдал дээр хөгжиж буй орнууд руу орох гадаад хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх бус багаслаа. Ихэнхи хөрөнгө оруулагчид мөнгөө эдийн засгийн өсөлтийг хангах бодит салбарт оруулахаас илүүтэй түргэн хугацаанд ашиг олох санхүүгийн зах зээлд байршуулах хандлага нэмэгдлээ. Энэ мөн Монголд хамаатай бас нэг шалтгаан байх.

Дэлхийн эдийн засаг өсөлт байхгүй байх нь хөгжиж буй орнуудын (Монгол мэтийн) макро эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж, улмаар нийгмийн салбарт бэрхшээл дагуулах болно гэх дүгнэлт НҮБ-ын илтгэлд явж байна. Энэ нь цаашлаад Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд чамгүй хүндрэл учруулж, хамгийн аюултай нь хөгжиж буй орнуудын өрийг улам нэмэгдүүлж, төлбөрийн чадварыг улам бууруулна гэжээ.

Гэхдээ ингэж дүгнэлээ гээд сэтгэлээр уначихаж болохгүй. НҮБ, Дэлхийн Банкныхаас өөр судалгаа бас байна. Тэнд ололтыг олж харах болно. 2008-2009 оны дэлхийн санхүүгийн хямралаас хойш өрийн өсөлтийг зогсоож чадаагүй ч хязгаарласан, мөнгөний урсгалыг илүү ил тод, удирдлагатай болгож, санхүүгийн балансыг бага боловч тэнцвэржүүлсэн гэж байна.

НҮБ, Дэлхийн Банкны илтгэлээс үзвэл Монголд төр-засаг хэд ч солигдоод, ямар ч хэмнэлт гаргаад үр дүн харагдахгүй мэт дүр зураг буухаар. 2016-2017 онд дэлхийн эдийн засаг сайжрах төлөв ажиглагдахгүй гэсэн ерөнхий дүгнэлтийг нь тогтож хар. Манай хоёр хөршийн эдийн засаг ч сайнгүй байх төлөвтэй. Гадаад орчноос болон уул уурхайн экспортоос хэт хамааралтай манай жижиг эдийн засгийн хувьд ирэх хоёр жилд тийм ч таатай бус байх юм биш үү? Түүхий эдээс хараат байдлыг аажмаар багасгах, ойрын 5-7 жилдээ шатахуун, эрчим хүчний хамаарлыг эрс бууруулахгүйгээр сайжралыг бид үзэхгүй.

Түүхий эд гэснээс түүнд бүх бурууг тохохгүй. Ерөөсөө дэлхийн эдийн засаг өөрөө хүнд сорилттой тулгарч байна, ихэнхи улс орoн тогтолцооны сорилтоо туулж байна. Тэгэхлээр Монгол үүнээс сондгойрохгүй. Юуг хэлж байнав гэхлээр уул уурхайд түшсэн эдийн засгийн бүтцээ эргэж харах, нээлттэй, уян хатан, интеграцчилалын чиглэл бүхий эдийн засгийг бүтээх, үүнд хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, мэдлэгт суурилсан авсаархан экспортын бүтэц буй болгох хувилбарыг энд хэлж болно.

Тогтолцооны сорилт гэдэгт би “Сайншандын аж үйлдвэрийн парк” мэт парк-хот төвүүд байгуулж, хөдөлмөрлөх хүчнийг шинээр төвлөрүүлэх, зах дагасан нийслэлийн эдийн засгийг үндсээр нь халах, өөрчлөх, хувийн худалдааг цэгцлэх, эрс багасгах, худалдаа наймаанаас өөр ажлын байрууд бий болгох, нэг зуу хол давсан их дээд сургуулиудынхаа бүтээгдэхүүнүүдийг жинхэнэ мэргэжлээр нь ажиллуулах, эсвэл их дээд сургуулийн тоог эрс цөөлөх, төрийн хэт нүсэр бүтцийг задлах, олон салбарыг хувийн секторт (жижиг дунд үйлдвэрүүд, газар тариалан, хүнс, зам харилцаа гэх мэт) шилжүүлэх гэх мэт хувилбаруудыг хэлж байна.

Нээлттэй, уян хатан эдийн засаг гэдэгт юу ойлгох вэ? Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах, нэмэгдүүлэх, дотоод нөөц бололцоогоо бүрэн ашиглан зохистой хэрэглээг хөхиүлэх, санхүүгийн сахилгаа бэхжүүлэх, олон улсын түвшинд сүүлийн үед ихээхэн анхаарал хандуулж буй хууль бус санхүүгийн урсгалтай тэмцэх, Монголоос хууль бусаар гарах мөнгө, санхүүгийн урсгалыг зогсоох, Монголын эдийн засагт шингээх явдлыг энд хэлж байна.

Дэлхийн эдийн засгийн чиг хандлагуудыг тооцсон, дэлхийн технологийн хөгжил дэвшил, шинээр үүсэж буй зах зээлүүд, интеграцчилал ба хамтын ажиллагааны боломжуудыг ашиглахыг зорьсон байдлаар монголчууд бид эдийн засгийн хөгжлийн шинэ стратегиа боловсруулах ёстой болов уу.

Гурван улс дамнасан эдийн засгийн коридороо яаралтай байгуулж эхлэх нь чухал байна. Евразийн эдийн засаг, худалдааны иж бүрэн түншлэл үүсгэх Оросын санаачилгыг угтуулсан алхам бидэнд хэрэгтэй. “Евразийн их түншлэл” хэтдээ буй болно, түүнтэй эдийн засгийн коридороо хэрхэн холбох вэ гэдэгт хариулт хайя. Татагдан орох бус, өөрсдөө ухаалаг саналтайгаар нэгдэж нийлж болох юм. Мөн оросуудын санаачилсан “Восточный экономический форум”-д оролцох урилга ирвэл бид бэлэн үү?

Дэлхий ингэчихэж гээд эдийн засаг өөдлөхгүй, мөнгө байхгүй тухай бид үлгэр ярихаа халах цаг болсон. Хасах танах, хэмнэх нь туйлын зөв. Гэхдээ монголчууддаа ажил хөдөлмөр эрхлэх мэргэн ухааныг зааж сургаач! Улс төрчид, намууд л хөдөлмөрлөдөг, тэд л мөнгө хоосолчихдог мэтээр ярих нь ажил хийхгүйгээр сонгуулиас сонгуульд амьдарч болдог гэх бэлэнчлэх сэтгэлгээнд монголчуудыг амтшуулаад байгаа бус уу?
 
Дэлхийн 100 гаруй улсад 1000 гаруй чөлөөт бүс байдаг юм гэнэ билээ. Монголд одоо ч Алтанбулагийн, Замын-Үүдийн унтаа бүс байна, түүнийг сэргээж амилуулж, дээр нь нэмээд Цагааннуурын чөлөө бүс шинээр цогцлуулж, тийшээ хоёр хөршийн ба түншүүдийн анхаарал+хөрөнгийг татахын сацуу монголчуудаа тийшээ татмаар байна. Тяньжинаас Эрхүү хүртэл бизнесийн коридор байгуулах, гол ачаа ба ашгийг Монгол хүртэх цаг болсон мэт. Ер нь чөлөөт бүсүүдээ “алтан цагариг” болгох – цагариган дотор хөрш түнш орнуудын бизнес, хөрөнгө оруулалт ирж байрших ба тэдэнд гааль, татварын хамгийн хөнгөлөлттэй үйлчилгээ үзүүлэх талаар сэдэж хийе гэвэл манайд нөөц асар их бий.

“Сэндвичэн эдийн засаг” гэж чихэнд дасаагүй нэг нэр томъёо зориглоод гарчигт биччихсэн. Тэр бол гадаад түншүүдийн арааны шүлс асгам эдийн засгийг Монголд бүтээе гэсэн миний мөрөөдөл юм. Уул уурхайгаас гадна энэ улс чинь Евразийг хойноос урагш холбох ложистикийн талбар, Төв Азийг Зүүн хойд Азитай холбох чухал гарц юм гэдгийг дэлхийд таниулъя. Үзээд, хэсээд, аялаад барахгүй байгалийн онгон дагшин нутаг, түүн дээр авсаархан, хөдөлгөөнт дэд бүтцийг нэмчих юм бол тэр сэндвич нэрэндээ тохирмоорсон. Хоёр талхны завсарт хавчуулсан амттай маханд дурлахгүй хэн байхав дээ, тийм үү?