Нэпко хэвлэлийн газар, Хүмүүн хорвоо нийгэмлэг хамтран ХХ зууны “Түүхэн эрхмүүдийн цадиг” хэмээх цуврал ном гаргаж байгаа билээ. Энэхүү цувралын эхний ботиуд Батмөнх, Чойбалсан, Нацагдорж, Бодоо, Дамдинсүрэн, Ханддорж нэрээр дахин хэвлэгдэн худалдаанд гарлаа.

Энэ удаад бид Донровын НАМДАГ намтар номыг уншигч та бүхэндээ хүргэж байна.

Уншигч танаа учирлах минь

Монголын ард түмний суу билигт хөвгүүдийн нэг, төрийн хошой шагналт зохиолч Намдаг багшийнхаа тухай номоо уншигч танаа толилуулж байна.

Гучин жилийн өмнө 1984 онд багшийг маань таалал төгссөний дараа зохиолчдын дунд “Намдаг чадлаа баралгүй өнгөрчихлөө. Зохиол бичих ир нь мохоогүй байсан” гэж харамсан ярихад “Тэр шагналаа даасангүй” хэмээн тавлаж суусан хүн ч байв.

Энэ үеэс л би багшийнхаа тухай ном бичие гэж бодсон боловч халшираад, жижигхэн дурьдатгал тэрлүүлж сэтгэлээ хуурсан билээ.

Хүндэт багшийгаа олон жил дагаж, яриа хөөрөөг нь сонсож, ухаан санаандаа шингээхийн ялдамд урьд өмнө хэвлэгдсэн бүтээл хийгээд нийтлэгдэх байтугай сийрүүлээгүй гар эхийг нь уншиж, үг үсгийн тэтгэх засвар хийж эмхэтгэж явсан болохоор жаал зуул юм санаанд тунасан бололтой. Тэр бүхнийг сэргээгээд багштайгаа хүүрнэн суугаа байдлаар номоо эвлүүллээ.

Намдаг багш бол уран зохиолын төлөө жаран жил зүтгэхдээ их зовлон туулсан хүн юм. Тэрбээр уран зохиолын бүх төрлөөр тэр дундаа жүжгийн төрлөөр голчлон бичиж мэргэшсэн зохиолч байлаа. Ийм учраас манай багшийн бүтээл ирээдүйд Монголын театрын судалгааны гол хэрэглэгдэхүүн болно гэж итгэдэг учраас би хэдий тэр их юмны зах зухаас нь тоймолсон боловч үнэнийг хазайлгахгүйг хичээж ирсэн зангаа тавихгүйг бас ямагт бодож байлаа. Өнөөдөр зарим хүн “Намдаг театрын эцэг”, “Намдаг театрт шинэчлэл хийсэн” гэх мэтийн үг унагадаг боловч театрын иж бүрэн судалгаагаар нотлоё гэж хичээхгүй л байгаа. Намдаг гэдэг хүн, Монголын тайзны урлагийн төлөө хамаг амьдралаа зориулан өчнөөн жил цуцалтгүй зүтгэж байхад түүнийг театр нь яагаад онцгойлон үзэж хүндлэн дээдлэхгүй байсан юм бол гэдэг ч нарийн судалгаа шаардаж л байгаа зүйл юм. Өнгөцхөн харахад ял тулгах ямар ч гэмгүй энэ хүнийг тухайн нам, төр, засаг л хэлмэгдүүлсэн юм шиг байвч үнэн хэрэг дээрээ тэр булай юмыг хүн, тэр дундаа ойрхоны нь хүмүүс л өдөөж хийсэн байдаг шүү дээ. Манай Монголд авьяастай хүнийг авлах бүлэг, ялангуяа соёл урлагийн газруудад үе уламжлан нууц байдлаар олон арван жил ажиллаж байгааг хүмүүс мэдэж л байгаа. Энэ мэтэд ч хар цагааныг ялгах үнэн зөв судалгаа шаардагдана. Ийм бодлын үүднээс энэ номыг хийсэн билээ. Гэхдээ, Намдаг багшийн хэлмэгдэж үйл тамыг эдэлж байснаар далимдуулж хэн нэгнийг түүнд холбогдуулахыг оролдоогүй. Тийм ёс ч байхгүй. Бас зарим хүний энд тэнд ярьсан, бичсэнээс гэрч татсан боловч цаашлуулж, хор хөнөөл гарч уу, үгүй юү гэж ухаж малтаагүй учир хүн эмзэглэх юм байхгүй гэж итгэж байна.

Энэ далимд нэг зүйлийг тодруулая. Би урьд багшийнхаа тухай дурьдатгал бичиж “Заяа дутсан бурхад” номд оруулсан юм. Түүнийгээ бие даасан зүйл гэж бодоод эвдэж энэ номд оруулаагүй. Харин түүнд орсон багшийн хичээл, бичиг баримтын зүйлээс ганц нэг юмны санаагий нь авсан. Ялангуяа сүүлийн үеийн нь гэр зуурын явдал, авгай хүүхдийн тухай, зарим хүний хувийн харилцааны тухай түрүүчийн дурьдатгалд орсон зүйлийг шинэ номд зөөж хийгээгүй билээ.

Энэ номыг бүтээж байхдаа би, хэдэн жилийн өмнө Намдаг багшаа, эрдэнэс агуулсан сүмбэр уултай зүйрлэж бичсэнээ үе үе санаж байлаа. Тийн эргэж бодоход манай багш бол үнэхээр яндашгүй баялагтай хангай хайрхан юмаа. Энэ их баялаг өвийг нь шинжлэн судлахад олон аавын хүүхдийн шандасыг шалгах бизээ.

Харин ирээдүйн судлаачдын ажил үйлс хийгээд нийт уншигчдын танин мэдэхэд миний ном туслаж, тэдэнд сэтгэлийн цэнгэл эдлүүлээсэй гэж хүснэм.

Номын ариун цагаан буян дэлгэртүгэй!

Х.Зандраабайдий

1. Жүжиг унагах театрын арга

Намдаг багш “Цаг төрийн үймээн” бичээд л уран бүтээл, амьдрал минь сэргэсэн гэж ярьдаг болохоор энэ бүлгийг “Булган сүүлтэй роман” гэж нэрэллээ. Сайн үйл дагуулсан явдлыг манай монголчууд булган сүүлтэй гэдэг болохоор л. Үүгээр бэлгэдэж үзвэл, “Цаг төрийн үймээн” роман зохиогчдоо, нэр алдар, шагнал, итгэл, урам зоригийг авчирсан юм. Энэ романы тухай ярихаар, тэр үед Монголын зохиолчдын хороог толгойлж, утга зохиолын үйл хэргийг биечлэн удирдаж байсан Дашзэгвийн Сэнгээг дурсах хэрэгтэй болдог. Улс төрийн хэргээр шоронд олон жил суусан хүнийг манайхан наанаа өрөвдсөн царай гаргавч цаанаа сэжиглэж байдаг. Харин нэр зард гарсан эрүүгийн гэмтэн хулгайчийг бол наанаа хялайж, муу хэлэх дүр эсгэвч цаагуураа бахархаж, домог цуутан болгодог. Тэр цаг үеийн нэг ийм араншингаас болоод жүжгийн зохиолч, найруулагч, жүжигчин Намдаг гадаадынхантай сэм хуйвалдаж, төр засгаа нурааж, эх орноо үгүй хийх гэж оролдсон гэм буруутан мэт харагдаж, энгийн газар битгий хэл, авьяас билиг, хүч чадлаа дайчилсан төрөлх театртаа ад үзэгдэж, бичсэн зохиолоо голуулж, хийх ажил ч олдохгүй, айлын зайд толгой хоргодож явсан юм. Шоронд байхдаа, хоёр жүжгийн зохиол бичээд ирсэнээ театрынханд уншжээ. Хэдэн өдөр дараалан уншсанд сонссон хүмүүсийн олонх нь театрт тавьж болох зохиол гэж хүлээн авах санал өгсөн боловч хэдэн нөлөөтэй хүн татгалзжээ. Зун, гадаа саравчинд сууцгаан зохиол хэлэлцэж байхад нь, орж гарч явахдаа чих орхиж байсан аж ахуйн ажилтан В.Цэвэгдорж гуай хожим надад “Намдаг шоронгоос хоёр зохиолтой ирсэн гэж дуулсан. Түүнээс хойш хэдэн онд ч юм бэ дээ, нэг намар л юмсан. Театрт жүжгийн зохиолоо хэлэлцүүлсэн юм. Урьдах зохиолуудыг нь мэдэх болохоор сайн зохиол бичсэн байх гэж бодож байлаа. Манайхан хэдэн өдөр театрын гадаах саравчинд суугаад, Намдаг уншихыг сонсох, заримдаа зохиолын эрхлэгч Д.Пүрэвдорж уншиж байх. Би ямар зохиол хэлэлцэхэд оролцох биш, орон гаран ганц хоёр үг дуулж л байсан. Оюун, Бат-Очир хоёр сүрхий шүүмжилж, номчирхож байхыг сонссон. Намдаг юу гэж тэднийхээр болох вэ дээ, дуу нь нэг чангарч, нэг намдан эсэргүүцэх өнгөөр ярьж байх шиг байсан. Дараа нь нэг сонсоход, Оюун “Чи тэгвэл наадахыгаа хуулийн мэргэжилтэнд уншиж зөвлөгөө авах хэрэгтэй. Шүүх яаманд оч” хэмээн шийдвэрлэж байх шиг байсан. Яамныхан юү гэсэн юм бүү мэд. Өнөөх зохиол ч нэг мэдэхнээ сураггүй болсон. Тэгс тэгэсгээд Намдаг маань ч театраас хөндийрсөөн. Энэ театрын дээгүүр улс их юм хийнээ” гээд инээмсэглэж байж билээ.

Ийм үг сонссоноос хойш юу болсоныг Пүрэвдоржоос асууя гэж бодож байсан ч эв нь таарахгүй байлаа. Тэгтэл нэг өдөр Пүрэвдорж театрт ажиллаж байснаа дурсан ярихыг сонслоо. Тэрбээр намын сургуулиас гараад ажил эрж байхад нь Сэнгээ дарга уулзаж, энэ тэрийг лавлаж, бичсэн барьсаныг нь үзэж байгаад өөрийн шавь болгожээ. Учир явдлыг нь мэдсэн юм байлгүй, театрынхантай яриад Пүрэвдоржийг, театрын зохиолын эрхлэгч болгочихсон ажээ. Тэр тухайгаа ярих зуураа театрын дарга Нямын Цэгмид гуайн тухай ярьж байлаа. Цэгмид гуай, бүх ажилчдын хурал хийхээр зарлахаараа, зохиолын эрхлэгчээ дуудан “За чи нэг сайхан илтгэл бичээтэх. Би түүнийг бичих зав алга. Чамайг сайхан илтгэл биччихээр чинь, би сайхан илтгэчихэе” гэснээ цагаа хараад, ийм ийм зүйлийн ололт, тийм тийм дутагдлыг дурьдаад, төд хоногийн дотор илтгэл бэлэн болго гэж үүрэг өгнө. Пүрэвдорж, даргын өгсөн үүргийг хүлээн аваад тав зургаан хуудас илтгэл бичээд ирнэ. Цэгмид дарга илтгэлийг нь уншилгүй, сүүлийн хуудасыг нь сөхөж тоог хараад, энэ бага байнаа, дор хаяхад арван таван хуудас байх ёстой. Том болго гээд буцааж өгнө. Зохиолын эрхлэгч, даргын хэлсэн ёсоор илтгэлээ том болгохоор үг дуугүй гарч одно. Тэрбээр илтгэлийг яаж томсгох вэ гэж зовохгүй, цаасаа жижиглээд, түрүүчийн бичсэнээ томоор мөр хоорондоо нилээд зайтай сийрүүлэхээр арван тав байтугай гучин хуудас болно. Даргын заасан хугацааг жаахан тулгаж байгаад илтгэлээ аваад орно. Дарга, илтгэлийг нээж ч харахгүй, дээш өргөн жигнэх мэт хөдөлгөж үзээд “Сайн байна. Илтгэл том, сайхан болсон байна. Одоо олныг зоригжуулах хэдэн сайхан лоозон биччих. Тэгээд тод сайхан машиндуулаад алдаа мадгийг нь засаад аваад ир. Илтгэл бэлэн болдог, их сайн хэрэг” гэнэ. Зохиолын эрхлэгч, даргын хэлсэн ёсоор манай ялалт амжилтыг зоригжуулан зохион байгуулагч МАХН мандтугай гэх мэтийн сайхан лоозон бичээд мөнөөх илтгэлээ толгой үсгээр мөр хоорондоо нилээд зайтай машиндуулаад аваачиж өгөөд дахин нэг сайшаалгаад, Сэнгээ багшийнхаа Лхагва гаргийн хичээл дээр унших шүлгээ бичээд суучихна. Би Пүрэвдоржоос

-Өөрийг чинь, театрт байхад Намдаг багш жүжгийн зохиол уншиж хэлэлцүүлж байсан уу гэж асуув. Мань эр, сэртэсхийсэнээ,

-Уншихаар барах вэ. Хоёр ч зохиол... За байз нэг нь сангийн аж ахуйн тухай... Нэр нь юү билээ дээ гэв.

-Дарга Магсар гэж байсан уу?

-Тиймээ тийм. Нэг хүний нэртэй байсан.

-Нөгөөх нь ямар нэртэй вэ.

-Гэмт хэрэгтэнгүүд гэж байсан байхаа.

-Хэрэгтэнгүүд нь ч юү вэ дээ. Зүгээр л Гэмтэнүүд бишүү.

-Тийм байхаа. Бид хоёр эхлээд Сангийн аж ахуй удирдах газрынхантай уулзаж зохиолоо уншлаа. Эхлээд Намдаг гуай уншина. Бараг уншихгүй, үйл явдлыг нь ярих гээд байна. Тэгсгээд цуцна. Надад зохиолоо өгөөд “За хө тод сайхан уншаад бай” гэнэ. Би ч уншиж гарна. Сүүлдээ дарга нар ядраад, хагасыг нь маргааш уншия гэнэ. Ийм маягаар хоёр гурван өдөр уншсан, том зохиол байв.

-Түүнд ямар үйл явдал гардаг юм бэ?

-Би нэг сангийн аж ахуйн тухай л гэж бүрэн баран санаж байна. Харин чи мэдэж байгаа биз дээ. Багшийнхаа бүх зохиолыг уншсан эмхэлж хэвлүүлдэг хүн. Бас надаас цохьж асууж байна шүү муу нохой гээд сэгсэрч орхив.

Энэ зуур би, “Директор Максар” гэсэн гарчигтай оросоор хадмал орчуулга хийсэн, дээр нь гараар их засвар, оруулга хийсэн эх байдгийг санав. Нимгэн цаасан дээр машиндсан бүдэгхэн хувь юм. Бичгийн хэвийг харвал Оюун гуайнх лав биш. Хэн орчуулсаныг бүү мэд. Зохиогч гар хүрээгүй нь бүр тодорхой. Уг жүжиг дөрвөн бүлэгтэй, долоон үзэгдэлтэй том зохиол юм. Жүжгийн гол баатар нь нэг сангийн аж ахуйн дарга, дөчин таван настай идэрхэн Магсар. Ажилд зүтгэлтэй, шийдэмгий эр. Түүний охин Цээсүрэн САА-н клубийн эрхлэгч, хөгжимчин. Аж ахуйн намын хорооны дарга Наваан, орлогч дарга Ваанжил, малын эмч Галсан, зоотехникч Бүрнээ зэрэг хүн жүжигт гарна. Энэ зохиолын энд тэндээс харахад үйл явдлын зөрчил хурц, үг хэл яруу. Сонирхуулж ганц хоёр харилцаа яриаг иш татвал, Ваанжил “Хэн тэр Магсараас айх юм бэ, тэр чинь мэдэх юмгүй сүржигнэхээс цаашгүй, сарлаг шиг зүтгэнэ. Та нар харж байгаарай, мөд арчигдана даа” гэнэ. Цэцэг “Надад мэргэжил хэрэгтэй. Клубт ажиллах бага хэрэг. Зоотехникч болоод хийе гэснээ хийх хүсэлтэй байнаа” гэхэд үерхдэг залуу Бор нь “Хөгжилтэй байх бол далавчтай юм шиг, гунигтай байх бол шаварт шигдсэн шиг байдаг юм” гэнэ. Тэдний яриаг сонссон Пагма “Хэн сүүлд нь инээсэнээр түрүүчийн хөхөрсөнийг цохьдог юм шүү” гэнэ. Сүржин зантай Ваанжил “Хоёр хүн нэг рүү довтолоход түүнийг зажлалгүй залгиж чадна” хэмээн бусдыг өдөөнө. Эдгээр ярианаас үзэхэд энд нэр гарагчид ямаршуухан бодолтой нь мэдэгдэнэ. Цаашлаад хөөвөл, сангийн аж ахуйд ямар явдал болох, энэ дунд аж ахуйн муйхар удирдагч Магсар яаж цүзэгнэх нь сонирхолтой болно. Түүний орлогч Ваанжил гэгч ажил оромддог, бие зайлдаг, дээш авирдаг этгээд юу хийх нь тодорхой. Ийм хурц жүжиг театрын тайзнаа гарахыг сангийн аж ахуй удирдах газрынхан төдийгүй тэр үеийн нийт хөдөө аж ахуйн байгууллагын удирдлага яаж зөвшөөрөх вэ гэж би бодож байлаа. Тэгээд Пүүжээгээс шалгаав.

-Тэгээд юу болсон бэ. Тэд зөвшөөрсөн үү гэсэнд мань хүн, том алаг нүдээ хэд эргэлдүүлээд,

-Баахан ажлын зохион байгуулалт, тоо баримт, хууль дүрэм, тэргүүний хүмүүсийн туршлагаас жишээ татаад, ийм зүйлийг оруул гэж шаардана. Зарим нь зөвлөлтийн сангийн аж ахуйн туршлагаас тусгахыг ярина. Зохиолыг зассаны дараа дахин үзнэ гэнэ. Их юм ярьсаан. Би бичээд Намдаг гуайд өгсөн гэв.

-Намдаг гуай зальтай инээгээд л, та нар тун зүйтэй юм ярилаа. Би их юм ухаарлаа. Бодоё, засая гэж уриалгахан хэлээд огло үсрэн босоод шууд гарна. Би Намдаг гуайгаас “Эд нар чинь яагаад ийм зохиол хүлээж авахгүй байнаа. Энэ зохиол тань манай сангийн аж ахуйд болдог явдлыг их сонирхолтой гаргасан санагдах юм. Энэ зэргийн дутагдал хаа ч байдаг. Хачирхах юм алга. Харин ч эндээс санаа аваад эртхэн засмаар санагдана” гэсэнд Намдаг гуай “Тэр тиймээ. Тэгэхдээ, эд нар тийм нь бишээ. Зохиолд гарч байгаа дутагдалтай явдал, ухамсаргүй зан бол гагцхүү сангийн аж ахуйд байдаг юм биш, монгол даяар байдаг зүйл. Энд эмзэглэх юм байхгүй” гэв. Тэгэхээр нь би, тэгээд яагаад ийм зохиолыг хүлээж авахгүй байна вэ гэсэнд, мань эр над руу ширтэн харж толгойгоо цогнолзуулаад “Энэ ийм учиртай. Чи бод. Хүн өөрийн нь бурууг улаан нүүрэн дээр нь хэлэхэд дуртай байдаг уу. Үгүй, дургүй байхаар барахгүй уурлана. Түүнтэй адилхан, өөрийн нь ажлын дутагдлыг уудалж, санаж бодоогүй юмыг нь хэлээд тэгээд түүнээ өөрт нь уншиж өгөхөөр яаж зөвшөөрөх юм бэ? Энэ болдоггүй хэрэг. Чи бид хоёр буруу явж байна. Театр ч буруу зам заасан байна. Энэ болдоггүй хэрэг. Дахиж энд ирэхгүй. Цагийн гарз” гэж билээ. Тэгэхээр нь би, “Театр буруу заана гэж үү” гэж эргэлзэнгүй асуув. Мань эр, миний харьднаас татаад “Би чамайг түрүүнээс хойш бод гээд байгаа шүү. Чи бодохгүй байна уу, эсвэл хоолыг нь хороож байгаа болоод тэднийг ойлгохгүй байна уу. Намайг зохиолоо сангийн аж ахуйд унш гэдэг их учиртай. Өөрсдөө уншаад айсан. Тэгээд арьсаа хамгаалахыг бодсон. Хэрэвзээ театр энэ жүжгийг тавьсаны дараа хэл үг  гарвал нэгд, та нараар уншуулсан гэж арьсаа хамгаалах, хоёрт, та нар тавихыг зөвшөөрсөн гэж бухах санаагаа эртнээс бодсон хэрэг. Хүн гэгч ийм давхар хальстай, түүнээ дагаад бас давхар бодолтой байдаг юм. За одоо ойлгов уу. Чамайг бодоод ойлгохгүй болохоор чинь би тайлбарлалаа” гээд доогтойёо хөхөрч билээ.

Д.Пүрэвдорж бас “Гэмтэнүүд” гэдэг зохиолыг шүүх яаманд уншихад бас л хүлээж аваагүй гэж нэмж хэлэв. Уг нь тэр зохиол бол шоронд байхдаа бичээд ирсэн, Урлагийн хорооноос зарласан жүжгийн зохиолын уралдаанд түрүүлсэн зохиол байлаа. Шүүхийнхэн зөвшөөрөөгүй зохиол гэдгийг сонссоноос хойш төв театраас эхлээд аймаг хотын бүх театрын найруулагч нарын зүрх түгшчихээд барьж авч чадаагүй. Энэ “Гэмтэнүүд” бол Намдаг багшийн жүжгийн зохиол дотроос төдийгүй, улсын уралдаанд түрүүлсэн мөртөө театрт тавигдаагүй үлдсэн цорын ганц зохиол юм.

Энэ мэтээс болж Намдаг багш гутаж гундаад Сүхбаатарын талбай дундуур алхаж явтал, үдийн завсарлагаанаар салхинд гарах аяс нь таарсан Д.Сэнгээ даргатай санаандгүй таарчээ. Таних, танихгүй хэнтэй ч инээд алдан найрсагаар уулздаг зангаараа Сэнгээ дарга Намдагийг хараад гар өргөж, хармагц нь хуруугаар этэн дууджээ.

НЭПКО хэвлэлийн газар