Нисэх онгоцоор Гер­ман явахад бүрдүүлбэл зохих бичиг баримтуу­дыг хил гаалийн компью­терт тэмдэглэсэн тул цаас­ны хүнд суртал арил­жээ. Онгоцны билет тийз ч гартаа барих шаард­лага­гүй. Паспортоо үзүүлэ­хээс өөр асуулт байхгүй.

Берлинээс өмнө зүг Франкфурт Майни хэ­мээх хот руу нисэцгээлээ. 600-хан мянган хүн амтай гэх энэ багашаархан хо­тод Европ тивээр нисч буй бараг бүх онгоц бууж мо­рдох юм. Нэг ёсондоо тус тивийн тээврийн тов­чоо нь юм уу даа. Нутгийн яг төв хэсэг, барагтай бол агаар саатдаггүй гэх мэт олон давуу талыг нь бо­долцож олон улсын хэм­жээний аварга том нисэх буудал бий болсон аж. Дайны үед Германы ху­вийн хэвшлийнхний банк санхүү, хөрөнгө зоорийг нь хамгаалалтандаа ава­хаар Америкийн цэргийн бааз хамгийн түрүүнд Франкфуртад буусан, энд хожим болтол байрла­саар байсан гэдэг. Нисэх онгоцнууд намар цагийн царцаа шиг бужигнасан их хөлийн газар юм. Өдөр бүр хэдэн зуун мянган зорчигч энд албаны аж­лаар ирдэг ба Европын 300 гаруй том банкны оффист энэ хотын дөр­вөн хүн тутмын нэг нь алба хашицгаана.

Банкууд нэгнээсээ томоо харуу­лахын тулд өндөр гоё байшин барьж уралдацгаажээ. Хоёр сая цагаач туркуудыг эс тооц­вол өөр үндэстэнгүй гер­манчуудын хувьд хам­гийн олон гадаад иргэд­тэй хот нь гэнэ. Хятадууд энд хэдийнэ ирж таунаа бариад авчээ. Негрүүд ч энд тэнд яваа харагдана. Банк санхүү бараадсан 40 мянган еврей байс­ныг нь устгаад хөөгөөд явуул­сан. Тэр нүглээ наминч­лах зорилгоор еврей на­рыг урьсан юм билээ.

Энэ хотод XIII зууны үеэс эхлэн Ромын хаа­дыг сонгодог газар байснаараа алдартай. 800-гаад жилийн тэртээд барьсан хурлын том тан­хим бүхий чулуун барил­га нь өнөө хэр хэвээрээ. Орчин үежүүлж тохи­жуул­­сан сүм харш нь өнөө ч урлагийн үнэ цэнээ алдаа­гүй хотын төвд сүн­дэрлэнэ. Франк­фуртын дарга гээд дал дөхөж яваа тэвхэлзсэн гэдгэр эмгэн хаадын танхимдаа зоч­дыг хүлээн авсан юм. Нисэх буудлын хувьцаа­ны нэлээд хувийг эзэмш­дэг чамгүй бэл хөрөнгөтэй энэ эмэгтэй их илэн да­лангүй хүн байв.

Г.Мөнхбаяр дарга түүнд "Говь"-ийн ноолууран ороолт бэлэглэ­сэнд ихэд баярлан авч газар дээр нь задлан хайрцгийг нь хогийн саванд чулуудан алчуу­рыг  мөрөн дээрээ тохон  "Их гоё эд байна. Чиний пиджак бас ноолуур уу?" хэмээн имэрч үзэв. Хоёр хот хоо­рондоо хамтарч ажиллах энэ тэр гэсэн албан яриаг тэрээр анхаа­ралтай сонсож, түшмэддээ үүрэг өгөн тэмдэглүүлж "тэг тэг... болно, зөвшөөрч байна" гэсээр уулзалт өндөрлөв.

Германы хотууд яаж ийгээд л өөрийн онцлогоо олоод авчихсан түүндээ зориулсан сонирхолтой дүрэм журам зохиосон нь санаа авууштай. Франкфурт гэхэд л сан­хүүгийн өндөр цалин бүхий ажилч­даар хахсан хот. Энд тэнд томоо зангианы хөшөө босгосон нь  юу хийж амьдардгаа хэлээд байгаа хэрэг. Энд иргэдээ заавал нийтийн тээврийн унаагаар ажилдаа ирж буцах журам гаргаж чангалжээ. Өөр нэг содон зүйл гэвэл нуль зочид буудал, түрээсийн байр­нууд­­тай. Тэнд нь ганц бие голдуу нөхдүүд ирж удаан хугацаагаар амьдарцгаадаг аж. Хотынхны үнд­сэн ажил оюунлаг талдаа тул байс­гээд л номын алдартай том яар­магууд нээгддэг. Уншиж гэгээ­рэх уншсаныхаа хэрээр инноваци хийх явдал бол Германы бусдаас давуу шинжүүдийн нэг мөн. Ер нь герман­чууд Испани, Португали шиг да­лайн дээрэмчин мэт төрх огт байх­гүй эрдэм номын мөр хөөсөн ухаа­лаг, бас царайлаг. Эрүүл мэнддээ гойд анхаарал тавьж америкчууд шиг таргалалтын өвчинд нэрвэг­дээгүй гүйж гимнас­тик хийсэн улсууд юм. Германд алхам тутамд номын дэлгүүр ба цагны мухлаг тааралддаг бол ма­найд эсрэгээр гуанз баар зонхилох нь санаа зовмоор.

Өглөө найм 56-гийн галт тэргээр Бонныг зорьцгоолоо. Цагийг ч мөн яс барьцгаах юм аа. 56 байхдаа ч яахав дээ. Хурдан галт тэрэгнээс буух цаг нь бас нэг бутархай мину­тад төлөвлөчихсөн. Буудал дээр бугуйн механик цаг руугаа хялам­хийсэн нэг нөхөр машинтайгаа тосчихсон байх жишээтэй. Райн мөрний эрэг дээр орших Бонн нь бүр жижигхэн хот. 300 мянгахан хүн амтай гэнэ. Тэгсэн атлаа Баруун Германы нийслэл гэж  дөчөөд жил явсан, үүх түүхийн хувьд Европын анхны хотуудын нэг. Хот байгуу­лахын тулд эхлээд хотын даргын орд өргөө барьж дэргэд нь сүмээ, хажууд нь худалдааны зах зээлээ төвлөрүүлж тойрог маягийн жаахан талбай зайчлаад тэндээсээ тал тал тийш нарийн гудамж бүхий байшин барилгууд салбарлана. Тэр зохион байгуулалт нь өнөө хэр хадга­лагдан үлдсэн. Хуучны байшинд нэмж гаднаас нь цахилгаан шат бариад дотор нь ариун цэврийн 00, халаалтын систем оруулсан. Тийм атал өнгөрсөн жил ашиглалтад орсон мэт гял цал оргино.  Энэ их удаж байгаа байшин гэдгийг итгүү­лэхийн тулд зарим барилгын хананы шаврыг ховхлон нээж үзүүлжээ. Бонн хотын дарга хуучин захиргааны байрандаа ганцаараа шахуу  төвхнөсөн, бусад нь багтах­гүй өөр газар орчин үеийн барилга бүхий ажлын байртай юм байна.  Даргын өрөө ихээ уужим том юм. Энэ өрөөнд хотын залуу хосууд ирж хуримын ёслолоо хийж  хажуу дахь сүмд орон адислуулдаг уламж­­лал тогтжээ. Хурим болох цагаар дарга ажлаа түр хойш тавьж залууст ерөөл тавина. Өөр нэг  хүндтэй үүрэг бол Бонн хотын иргэн болох болзол хангасан нөхөрт гэрчилгээ олгох ёслол хийдэг. Өнгөрсөн сард зуугаад хүн Бонны иргэн болжээ. Эднийд хүргэн бэр болцгоосон, эсвэл нарийн мэргэж­лийн эмч, инженер зэрэг оюуны өндөр потенциалтай хүн л Боннд амьдрах эрх эдлэнэ. Харин айхтар суурь өвчтэй болон амьдралын бэрхшээлтэй нөхөд хотод төдийгүй Германд амьдрах хувь дутах юм байх. Хотын хүмүүсийн ихэнх нь дөч орчим насныхан зонхилсон буурь суурьтай эрхмүүд. Өндөр настнууд маш их тул 500 хүн тутамд нэг хувийн эмнэлэг бий гэж байна лээ. Ялангуяа нүдний эмнэ­лэг гудам болгонд тааралдана. Тэгсэн атлаа ханахгүй сайн эмч түүнийг дагалдах сувилагч, асрагч нь байвал авна шүү гэж захих юм. Манай энд гадаадын иргэн амь­дарч бололгүй яахав. Харин оро­суу­дад орчин нөхцөл нь тохир­доггүй юм байлгүй дээ. Гэмт хэрэг үйлдээд байдаг юм гэж эелдэгхэн чимхэнэ билээ. Бүх шатны сургууль үнэ төлбөргүй, нийгмийн халамж үйлчилгээ бүгд даатгалтай улсаас хангагддаг болохоор суурь өвчтэй гадны хүнийг хотдоо чирч авчран үнэгүй эмчлэхээс захиргаа төдий­гүй ард иргэд нь дургүйцдэг байх нь. Хот төлөвлөлт, шинээр зам гүүр тавих, барилга барих гэсэн хол ойрын төлөвлөгөө бий гэнэ шүү. Дээр үед нийтийн орон сууц нэлээ­дийг бариадахсан чинь тэнд ядуус цугларч улмаар гэмт хэрэг үйлдэх нөхцөл бүрдсэн. Тэгэхээр нь олон давхар барилгуудыг нурааж хо­риос илүү айл орохооргүй жижиг­лэн тараалаа гэж байна. Бараг л манай "Жаргалан" хотхон шиг юмыг дэмий гээд нураачихаж. Агаарын бохирдол, Райн мөрний усыг цэвэрлэх гэхчилэн ажил ярьж байна. Мөрний усыг цэвэрлээд хотын дарга нь өөрөө дотор нь шумбаж үзүүлсэн гэнэ. Райнаар усан онгоц гол өгсөн тээвэр хийж яваа нь уринш хагалж байгаа трактор шиг удаан. Харин уруудах­даа сум шиг шунгинан дээр нь хог түлээ аччихсан зөрөлдөнө. Идэр дөрвөн ес эхэлчихээд байхад энэ хавьд бороо шиврэн мөрний ус үерийн байдалтай байна.

Бонныхон ирсэн зочдодоо алдарт Бетховений гэр музейг үзүүлэх дуртай. Хотын төвийн нэг нарийхан гудамжны жижигхэн байшинд сонгодог урлагийн том төлөөлөгч мэндэлжээ. Түүний эдэлж хэрэглэж байсан зүйлс, төгөлдөр хуур, бүрээ бишгүүрийг нь бүгдийг нь цуглуулаад тавьчихаж. Агуу хөгжмийн зохиолч нийт 50 гаруй удаа нүүж тогтвор суурь­шилтай амьдрахгүй явсаар  эцэст нь Австри улсад нас барсан. Энэ нь нүүдэлчин биш үндэстэнд гай­хал­тай үзэгдэл бололтой. "Сарны сонат" зэрэг алдарт зохиолоо таг дүлий болсон хойноо зохиосон гэж дурсдаг. Нутгийн мужаанууд түү­ний чихэнд юм сонсох төхөөрөмж урлаж шанагархуу юм зэсээр хийж байсан нь хүртэл өнөөг хүртэл хадгалагдсан байна. Бетховен гэр бүлийн амьдралдаа азгүй нэгэн байсан бөгөөд голчлон айлын авгайд дурласаар хамаг залуу насаа өнгөрөөсөн. Эцэстээ дүү­гийн­­хээ эхнэрт хүртэл сэтгэл ал­дарч тэдний нэг хүүхдэд нь хамаг өв хөрөнгөө гэрээсэлсэн гэрээс­лэлийн бичиг жаазанд өлгөөтэй байв.

Боннын их сургууль Монголын Шинжлэх Ухааны академи хоёр хамтран археологийн нэгэн үзэс­гэ­лэн нээх ёслолын арга хэмжээ боллоо. Манай Ховд аймгийн Мянгад сумын нутагт Герман Мон­голчууд хамтран булш ухаж зөндөө олдвор олсон юм байна. Тэрнийг нь энд авчирч засч сэлбэн анх удаа олны өмнө дэлгэж байгаа аж. "Талын баатрууд" нэртэй эртний олдворын үзэсгэлэнг үзэх гэж маш олон хүн иржээ. Үзэсгэлэнгийн содон үзмэр гэвэл Чингэс хааны цэрэг хэрэглэж байсан нум сум, дээл хувцас бүтнээрээ олдсон байна. Бас нэг баатар эр ятгархуу маягийн хөгжим хэрэглэж явсан нь олджээ. Үзэсгэлэнгийн тасал­ба­рын үнэ 10 евро юм байна. Энэ үеэр гурван монгол эр үндэсний хөгжим тоглон хөөмийдөж урьд өмнө сонсоогүй монгол дуу дуул­лаа. Тэд Германд байнга суурь­шаад олон жил болсон "Эгшиг­лэн" гэдэг хамтлагийнхан гэнэ. Уг археологийн олдворуудыг удалгүй Монголдоо буцааж авчран музейд хадгалуулахаар гэрээлжээ.

Маргааш нь уулзсан хүн болгон л хоорондоо "Өчигдөр оройн үзэс­гэлэнг үзэв үү. Үгүй мөн хачин аа л..." гээд байх юм.

Бонн, Көльн гээд баруун Гер­ма­­нууд хотууд Райн мөрнөө дагаад сундлаатай цааш үргэл­жилнэ. Көльн нь Бонноосоо манайхаар Налайх орох дайны ойрхон. Сая гаруй хүнтэй том хот. Хотын төв дэх сүмийг 1300-аад онд эхлээд 600 жил болж байж арай гэж дуусгасан.  Одоо ч  засал чимэглэл нь бүрэн дуусаагүй шат торонд баглаатай байна билээ. Нүсрийн хувьд ч агуу том юм аа. Барилгын чулуу нь тортог болчи­хоор нь угааж арчих зүлгэхэд баа­хан зардал гардаг гэнэ. Одоо Көльн даяар тав дахь улирал хэмээх "Корнаваль"-ийн баяр болж байна Энэ баяр арван­нэг­дүгээр сарын 11-нд эхлээд гурван сар үргэлжил­дэг гэх. Үндэс­ний эрээн мяраан хувцас малгай өмссөн хижээл насны хүмүүс гудам­жаар бөөн бөөнөөрөө явц­гаан бас доргицгоон чихэр жимс цацлан дуулж хуур­дацгаана. Хул хулаар айраг гүзээ­лэн, ажил хийх­гүй дэмбээдэн өд­рийг бардаг манай төв халхынхны амьдралын хэв маягтай усны дусал шиг ижил­хэн байгаа нь сонин санагдсан шүү. Манай назгайрал намаржин бол эднийх өвөлжин үргэлжлэх нь байна шүү. Дэлгүүр хоршооны бараа таваар навс хямдрал зар­ласан бичиг хаа сайгүй. Монголд 400 мянгаас доош хөдөлдөггүй эмэгтэй ориг илгэн гутлын анхны үнэ 125 евро, хямд­раад 69, дахиж арван хувийн хөнгөлөлт үзүүлээд эцэст нь хил дээр "Такс фрий" гээд үнийн дүнгийн арван хувийг буцааж олгосоор энэ гутал маань хэд ч болчихов доо. Арай л зүгээр авчихаа алдлаа. Герман руу хоо­сон чемодан чирсэн алба амиар зорчигсод буцахдаа тэмээн жин­гийн цуваа шиг дэн­хийсэн ачаа бараа болсоор онгоцны буудал руу орж ирцгээнэ. Наймаачид цөөн­­гүй яваа бололтой хоорондоо "Очоод үнээ тэдээс буулгахгүй шүү" гэж тохи­рол­цоц­гооно. Мөн манай МИАТ-ийн онгоцны үйлчлэгч ажилтнуудын  нэг ээлж нь тэндээ үлддэг бололтой баахан ачаа бараа чирчихсэн зорчигчидтойгоо зэрэгцэн гүйл­дэнэ.

Харин машины наймаа зогссон байна. Германаас "хөлөөр нь" оруулж ирэх замд хэтэрхий олон улс орныг дамнан явдал чирэгдэл ихэссэнээс ашиг гарахаа больжээ. Одоо манай Засгийн газар эрх баригчид төмөр зам дээрээ анхаарч Герман-Монголын хоо­ронд үндэсний галт тэргээ явуулах гарцыг бодож олмоор байна. Далайд гарцгүй, гарцгүй дээрээ эх газарт бас гарцгүй байна гэж юу байхав. Энэ тухай олон улсын гэрээ конвенцэд юу гэж заасан байдаг юм. Тэгээд ч ОХУ олон улсын худалдааны байгууллагад элсээд байгаа нь манайд хамаатай эерэг сөрөг олон өөрчлөлтүүд гарна.

Германчууд Монголд бизнес эрхлэх сонирхолтой болоод байна. Тэд технологио бариад ирэхэд манайд дор хаяж 25 мянган герман хэлтэн бэлэн бий гэдэг. "Талын баатрууд" үзэсгэлэнг маш их сонир­­хон үзэж буй төв Европын энэ үндэстэн төв Ази дахь Чингэс хааны удмынхныг сонирхсоор иржээ. Газарзүйн төв хэсэгт орш­дог, үйл явдлын зангилаан дээр байдаг онцлогоосоо хамаарч эдгээр үндэстнүүд өөрсдийгөө ямагт илүү гэж үзэцгээдэг байх талтай. Дотроо том санаа агуулж явдгаараа манай хоёр орны ард түмэн хоорондоо төстэй ч юм уу. Германчууд Европыг эзэлсэн Гит­лерийн тухай юу ч ярих дургүй. Бид Чингэс хаанаа дотоод сэт­гэлдээ  хэзээ ч муулж байгаагүйтэй адил.