2019 оны 5-р сарын 22-24-ний өдрүүдэд Казахстаны Алма-Аты хотноо “Евразийн хэвлэл мэдээллийн форум” олон улсын чуулган хуралдав. 16 дахь жилдээ болсон энэ үйл ажиллагаанд Ази Европын 40-өөд орны 600-аад төлөөлөгчид оролцож Итгэлийн хямрал буюу олон улсын хүчний тэнцвэр, Хиймэл оюун ухааны эрин үе буюу хүн төрөлхтний сэргэн мандалт, Де-глобалчлал буюу хөгжлийн шинэ загварыг хайж буй дэлхий зэрэг сэдвээр ярилцав.

Мөн Мобайл, байгаль орчны, гэрэл зургийн сэтгүүл зүй зэрэг сэдвээр сургалт явуулав. Энэ үйл ажиллагаанд Д.Трампын сонгуулийн менежер Стив Баннон, Их Британийн парламентын гишүүн асан, сэтгүүлч Жорж Галавей, Европын Холбооны комиссар Бенита Ферреро-Валднер, Украйны сэтгүүлч Дмитри Гордон, Оросын сэтгүүлч Михайл Шевченко зэрэг нэр цуутай олон хүмүүс үг хэлэв. Еврази, ялангуяа Казахстаны улс төр, эдийн засаг, иргэний нийгмийн байдал, ямар өөрчлөлт явагдаж буйг ажиглах, төрийн болон хэвлэл мэдээллийн онцлог хүмүүсийг сонсож, уулзаж ярилцах сайхан боломж тохиов.

Казахстаны хүсэл тэмүүлэл

Энд нэг хүний засаглалын эрин шувтарч байна. 50-аад хоногийн өмнө 30 жил төрийн эрх барьсан, 80 нас шүргэж яваа Н.Назарбаев ерөнхийлөгчийнхөө эрх мэдлийн хагасыг 65 настай Касым Жомарт Токаевт шилжүүлжээ. К.Токаев тангараг өргөх ёслол дээрээ нийслэл Астанаг Нурсалтан гэж нэрлэх санал гаргав. 6-р сарын 9-нд болох Ерөнхийлөгчийн ээлжит бус сонгуульд 7 хүн өрсөлдөнө гэнэ. Энэ сонгууль нь, Орост найман хүн өрсөлдөөд нэг нь 77 хувийн санал авсантай тун төсөөтэй болох юм.

Казахстан сүүлийн 20-оод жилд Евразийн орон зайн гол төв нь болох төрийн бодлого явуулж ирлээ. Сүүлийн 12 жил тутам “Астанагийн эдийн засгийн форум” зохион байгуулав. 74 орны улс төр, бизнес, судлаачдын төлөөлөл оролцсон 2019 оны форумыг “Деловой Казахстан” сонин нь “Азийн Давос” боллоо гэжээ. Өөр нэг жишээ нь долоо хоногийн дараа Алма Аты-д болсон дээрх Медиа форум юм. Эдгээр томоохон үйл ажиллагаанд олон улсын байгууллагууд, АНУ, Европын Холбоо, Хятад, Орос зэрэг улс орноос улс төр, бизнесийн томчууд ирж оролцдог уламжлал тогтож байна.

Евразийн хэвлэл мэдээллийн форум дээр “Хүний эрхийг зөрчдөг, сэтгүүлчдийг үзэл бодлоо илэрхийлсний төлөө шоронд хорьдог, оройн цагаар интернетийн хурдыг сааруулдаг, үг хэлэх эрх чөлөөгүй энэ улсад яагаад энэ чухал хурлыг зохион байгуулж байгаа юм бэ? гэсэн асуулт оролцогчдоос тавихад “Тийм учраас байдлыг өөрчлөх гэж энд хуралдаж байгаа” гэж хариулав.

Казахстанд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд нь төрийн, эсвэл цөөхөн олигархын эрх мэдэлд байдаг ажээ. Төр засгийн бодлогыг шүүмжилвэл дарамталж, эсвэл хаадаг учраас хэвлэлийн эрх чөлөө бага. “Хил хязгааргүй сэтгүүлчид” байгууллагын 2019 оны дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр Казахстан 180 орноос 158-р байранд оров.

Казахстаны эдийн засгийн суурь, төр засгийн өндөр зардлыг нь хааж байгаа ганц аврал нь газрын тос. Газрын тосныхоо ачаар сайн дэд бүтэц барьж байгуулсаар ирсэн. 2018 онд экспортын 70 хувийг эзэлсэн газрын тосоороо 42.7 тэрбум доллар олжээ.

Энэ улс хүн төрөлхтний амжилт бүтээлээс сургамж авч чадаж байна. Нийслэлээ олон улсын 52 шилдэг компанийн саналыг авч, Японы архитектор К.Куракава, Английн Н.Фостер нарын төслийг сонгон шалгаруулж орчим үеийн өвөрмөц шийдлээр барьсан.

Евразийн интеграцийн замд

Евразид европ, ази тивийн бүх улсыг хамруулдаг боловч Дундад Азийн орнууд Казахстан, Түркменистан, Узбекистан, Тажикистан, Кыргызстан нарын хувьд орших орон зайг нь нэгтгэсэн, хамтран ажиллах тухайгаа ярилцах талбар нь болоод байна.

Эдгээр пост-совет улсууд түүх, соёл, шашин, төрийн байгууламж, Орос, Хятадаас эдүгээ улам бүр хамааралтай болж байгаа зэрэг олон талаараа адил төстэй, бараг л “нэг гарын таван хуруу” ч гэж болохоор ажээ. Эрт дээр цагт эдгээр улсуудын газар нутгаар дайрч байсан торгоны замууд Монголын эзэнт гүрэн худалдаачдын аюулгүй байдлыг батлан хамгаалж байсан тул ази европын соёл иргэншил уулзах гүүр болсон гэж Jack Weatherford “Genghis Khan and the Making of the Modern World” номондоо бичжээ.

Эдгээр станы таван орон саяхан болтол хил хязгаараа нарийвчлан тохиролцож чадахгүй, маргалдан зөрчилдөж, зарим нь хилийн зурвасаараа дэлбэрэх бөмбөг булж байсан гэж Евразийн интеграцийн тухай дугуй ширээний уулзалт дээр нэгэн оролцогч хэллээ.

Улс орнуудын интеграци бол худалдаа, үйлдвэрлэл, нийлүүлэлт, санхүү, хөдөлмөрийн нэгдсэн зах зээлтэй болохыг хэлдэг. Одоогийн байдлаар станы таван орон энэ тухай дөнгөж ярилцаж эхэлж байна. Хүн ам нь нийлээд 70-аад саяд хүрч, Германтай дүйцэхүйц том зах зээл болжээ. Мэдээлэл, харилцаа холбооны хувьсгалын эрин үед энэ зах зээл дээр хамтран ажиллах боломж улам олширч байна.

Аливаа хамтын ажиллагаа эхлэхээс өмнө талууд харилцан ярилцах, бүрэн ойлголцох, итгэлцэл бий болох ёстой. Энэ таван орны хувьд бол харилцан ярилцах үйлдэл нь төр засгийн хэмжээнд дөнгөж өрнөж байна. Нэр томьёоны ойлголтоо нэг болгох, алсын хараагаа хуваалцаж, нэгдсэн зорилготой болтол удирдагчдаас нь ихээхэн тэвчээр, уужуу сэтгэл шаардах бололтой.

Энэ бүс нутаг нь дэлхийн гол үйл явдлаас алслагдсан, Орос Хятадаас бүрэн хамааралтай учир Монголтой төсөөтэй. Армян, Беларус, Орос, Казахстан, Кыргыз улсуудыг нэгтгэсэн Евразийн эдийн засгийн холбоонд хоёр нь нэгдсэнийг эс тооцвол, тэдний хамтарсан өөр холбоо алга байна. Тэгээд ч энэ холбоонд орсон жижиг орны үйлдвэрлэгчид том орны гаалийн татваргүй бараанд цохигдон дампуурч байгаа гэж бид замдаа саатсан Бишкекд ярьж байлаа.

Ямар ч гэсэн харилцан ярилцахыг (communication) төр засгийн түвшинд эхлүүлж байгаа нь сайшаалтай. Европын орнууд II дайны дараа нүүрс, гангийн үйлдвэрлэлээ зохицуулах тухай ярилцаж эхэлснээр өнөөгийн Европын холбооны суурийг тавьсан. Түүнтэй адил евразийн таван орон жишээлбэл усыг тойруулан ийм ярилцлага өрнүүлэх боломжтой. Тажикистан нь бусад дөрвөн улсынхаа ундны усны хэрэгцээний 70 хувийг хангадаг ч, саяхан болтол маргаан гарсаар байлаа.

Улс орны хооронд ойлголцохын тулд иргэд, иргэний нийгэм нь харилцан ярилцах шаардлагатай. Зөвхөн энгийн иргэд, жижиг дунд бизнесийн харилцан ойлголцол нь эдийн засгийн хамтын ажиллагааг “чирж” явдаг. Одоо бол “ачаа нь мориныхоо урд” байна.

Иргэд харилцан ярилцаж, ойлголцохын тулд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх ёстой. Гэвч тийм боломж Кыргызстанаас бусад орны иргэдэд нь хязгаарлагдмал байна. Хязгаарласан хэмжээгээр нь иргэний нийгэм буюу мэдээлэлтэй иргэдийн дуу хоолой сонсогдохгүй байна гэсэн үг. Хятадын зам ба бүс санаачилга энэ бүс нутагт эрчимтэй хэрэгжиж, зарим улс нь “залгиж чадахгүй” том төслүүд “үмхэж” байгаа нь улс төр, эдийн засгийн эрсдэл дагуулж байна.

Монголын хувьд дундад азийн улсуудтай харьцуулахад хүний аюулгүй байдал, эрх, эрх чөлөө, хөрөнгийг хамгаалах талаар томоохон амжилтад хүрчээ. Хэдийгээр авлигатай ч, Монголын иргэд ганц нэг хүнээс хамаардаггүй, төр засаг нь иргэдийн дуу хоолойг сонсохгүйгээр ямар ч шийдвэр гаргах боломжгүй юм.

2019.05.29