12-р сарын 10-ны Бямба гаригийн өглөө 400 гаруй төлөөлөгчтэйгээр нийслэлийн Хүүхэд, залуучуудын ордонд эхэлсэн Монголын сэтгүүлчдийн 15-р их хурал хэдэн удаагийн сунжирсан завсарлага, хүлээлттэйгээр нийт хорин хэдэн цаг үргэлжилсэн юм. Шөнө дундаас хойш сонгууль явуулж санал хураахад төлөөлөгчдийн арайхийж тэн хагас оролцсон бол Ням гаригийн өглөөний долоон цагаас хойхно тооллогын дүнг зарлах мөчид зуугаад төлөөлөгч баатарлагаартэсч үлдсэн байлаа. Урьд үдэш нь Баасан ах, эгчийн нэрээр хэтрүүлж хүртээд (арай ч хурлын өглөө биш байх) баргардуу ирсэн нэлээд хэдэн төлөөлөгч хуралдаа хэт дайчин оролцож хөгжөөсөн, зарим нь энэ хооронд шараа тайлж бүр цоо эрүүл болоод зогсохгүй орой тийшээгээ буцаад манарч амжсан тийм урт хурал болов.

Сонин хачин яахав, юу өөрчлөгдөв? Хоёр том шинэчлэл явагдлаа. Нэгдүгээрт, МСНЭ-ийг МСЭ болгосон (бүхэл бүтэн үсэг авч хаяна гэдэг тоглоом биш!), хоёрдугаарт,  тэргүүн дэд ба дэд ерөнхийлөгч гэсэн хоёр даргыг шинээр нэмлээ. Тэгээд гүйцээ. Сэтгүүлчдийг дарга нар нь төлөөлдөг социализмын үеийн байгууллагын загвар, бас зарчмыг ардчиллын 21 дэх жилд дахин хэвээр үлдээв. Өдөр тутмын сонинуудын холбоо, Телевизүүдийн холбоо, Суваг телевизүүдийн холбоо, Монголын радиогийн нэгдсэн холбоо, Сайтуудын холбоо, Мэдээллийн сайтуудын холбоо, Орон нутгийн хэвлэл мэдээллийн холбоо, Монголын чөлөөт сонинуудын холбоо, Нийслэлийн сонины холбоо, Радио, телевизийн академи, бас МҮОНРТ, МОНЦАМЭ, өдөр тутмын том сонин, телевизүүдийг төлөөлсөн дарга, захирлууд хурлыг зохион байгуулж, удирдаж, нэр дэвшиж, тэгээд сонгогдлоо. Сэтгүүлчдийн бус, хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын эвлэл!

Өөртөө шаардлага тавих тэнэг дарга мэдээж үгүй. Иймээс МСЭ сэтгүүлчдийн эрх ашиг, ажлын байр, цалин хөлсийг нэхэхгүй. Дүрмэндээ үйлдвэрчний эвлэлийн чиг баримжаатай гэсэн ганц өгүүлбэр оруулсан хэрнээ сэжиглэсэн мэт өөрөөсөө зайлуулж тусдаа ҮЭ байгуулан дэмжих тухай дурдаад өнгөрөв. Редакцийн бие даасан байдал, төлбөртэй нийтлэл, нэвтрүүлэг, төр засаг, компаниуд хэвлэл мэдээллийг эрхэндээ оруулдаг “хамтран ажиллах гэрээ” гээд эгзэгтэй асуудлуудыг хэвээр үлдээнэ. Оронд нь дөрөвдэх засаглал, хэвлэлийн эрх чөлөө, хууль тогтоомж, мэдлэг боловсрол гэх мэтээр тэртээ дээгүүр ярьж дараачийн хэдэн жилийг өнгөрөөнө. Бас Монгол Улсыг хэвлэлийн бүтэн эрх чөлөөтэй болгохоор хөөцөлдөх юм гэсэн. Сэтгүүлчдийн ёс зүйн зарчмыг ээлжит удаагаа баталсан ч хурал болгоноор давтаад тас мартдаг хоосон өгүүлбэрүүд учраас хэлэлцэх ч юм байсангүй.

Сэтгүүлчдэд эрх чөлөөг нь олгохгүй юм байна. Одоо жинхэнэ сэтгүүлчдийн байгууллага хэрэгтэй гэсэн хүмүүс МСЭ-ийг хаяж өрх тусгаарлавал би лав гайхахгүй. Уг нь саяын их хурлаар нэг шаанс байсан. Тэр бол нэг гар, хөл нь улс төрд дүрээстэй явдаг, ажил олгодог, цалин өгдөг, бас өгдөггүй, тэгээд сэтгүүлчдээ зардаг эздийг биш, жирийн сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн ажилтнуудыг удирдлагад сонгох. Дүрмийн шинэ төсөлд ийм заалт оруулахыг хоёр ч сэтгүүлч шаардахад МОНЦАМЭ-ийн ерөнхий захирал Т.Баасансүрэн, МҮОНРТ-ийн ерөнхий захирал М.Наранбаатар хоёр хурлын тэргүүлэгчээр суугаагаа ашиглан ээлж дараалан эсэргүүцэж гарав.

Т.Баасансүрэн:
- Хувийн мэдээллийн хэрэгслийн эзэн Ерөнхийлөгч байж болохгүй гэсэн санал бол Үндсэн хуулинд байдаг хүний эрхийг зөрчиж байна.  Хуулийн дагуу хувийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй болсон юм бол сэтгүүлчдийнхээ байгууллагыг тэргүүлж яагаад болохгүй гэж…

М.Наранбаатар:
- Бүх сонин, бүх телевиз бүгдээрээ хэн нэгэн хүний харьяат байгаа. Тэгэхлээр сэтгүүлчдийн эвлэлийн ерөнхийлөгч хэн болох юм бэ! УИХ-ын гишүүн болох юм уу? Бид хэн нэгэн хүнийг сонгож л таарна. Заавал эзэн байх ёсгүй гэх нь утгагүй…

Т.Баасансүрэн:
- Өнөөдөр манай сэтгүүлчдийн жаахан авъяастай, гайгүй гэсэн нь хувьдаа сонин телевизтэй байгааш дээ. Тэгээд сэтгүүлчдийн ерөнхийлөгчөөр ямар хүнээ сонгох юм бэ? Тэр хүн ерөнхийлөгч болчих юм бол хувийнхаа телевизийг өөр хүнд өгч болно.

М.Наранбаатар:
- Бид тэдний бизнес эрхлэх эрх, тэр байтугай амьдрах эрхийг зөрчих гээд байна ш дээ. Сонгох сонгогдох эрх нь хүртэл зөрчигдөж байна.

Тайлбар хэрэггүй биз. Харин МСНЭ-ийн хүндэт ерөнхийлөгч (хэвээрээ юу?) Ц.Дашдондов “Ажил авах, ажлаас халах эрх бүхий хүн сэтгүүлчдийн байгууллагын удирдлагад байж таарахгүй ээ. Олон улсын зарчим тэр. Сэтгүүлчдийн хөдөлмөрийн далд мөлжлөгө яваад байна. Сэтгүүлчдийн хөдөлмөрийн үнэлэмж доогуур байна. Нарийн ярих юм бол ажлын бус цагаар ажиллавал яахав, өөрийн унаагаар сурвалжлага хийвэл яахав гэдгийг гэрээнд тусгадаг, эзэдтэйгээ ярьдаг байх ёстой” гэсэн бол сэтгүүлч Б.Цэрэн-Очир “Тэргүүлэгчид та нар хувийн эздийг оруулж ирэх гээд байгаа юм уу?” хэмээн сандаргаж санал хураалгахыг дахин дахин шаардахад М.Наранбаатар “За тэгвэл энэ асуудлаар санал хураах уу гэдэг дээр санал авах хураах уу, яахав?” (УИХ-ын дарга ч түүнээс суралцмаар!) гэхчлэн мэдэн будилж чангаах зуур сөхөө авсан бололтой хэдэн нөхдүүд босч “Эздийг ялгаварлан гадуурхахыг эсэргүүцэж байна”, “Өнөөдөр Монгол улсад ашиг сонирхлын зөрчлийн хууль хараахан гараагүй байгаа учраас эздийг сонгож болно” гэсэн санал бодол танхимыг дүүргэлээ. Сэтгүүлчид дагалгүй хаачихав.

Дарга даргадаа хайртай юм байна. Хоёр тэргүүлэгч хэвлэл мэдээллийн эздийн амьдрах эрхийн төлөө ингэж нэр нүүрээ барж тэмцсэний цаад учир оройхон бүрэн тодорхой болсон юм. Өглөө хурал эхлэхэд л МСНЭ-ийн Ерөнхийлөгчөөр “Зууны шуудан” сонины эрхлэгч Б.Ганболд, дэд ерөнхийлөгчөөр МҮОНТ-ийн захирал Ц.Оюундарь, дэд ерөнхийлөгчөөр “Өнөөдөр” сонины хэлтсийн дарга Д.Заяабат гурвыг тавихаар өчигдөр орой тохиролцсон тухай битүү яриа дэгдчихээд байсан. Халамцуу нөхдийн үгийг би тухайн үедээ тоогоогүй ч оройхон нэр дэвшүүлэх тухай зарлаж хамгийн түрүүнд МУИС-ын тэнхмийн эрхлэгч, доктор, профессор М.Зулькафиль босч “Зууны шуудан” сонины …” гэж дуугарах тэр мөчид сая эргэлзээ тайлагдаж билээ.

МСН-ийн Ерөнхийлөгчид Б.Ганболдоос гадна Б.Галаарид, С.Наранбаатар нар нэр дэвшиж сэтгүүлч, зохиолч, “Эх орон” телевизийн гүйцэтгэх захирал Б.Галаарид сонгогдсоныг сонинууд зөндөө бичсэн тул нуршихгүй. Харин “эздийн амьдрах эрх” (ингэж нэрлэе) төлөвлөгөөний нэгдүгээр заалт яагаад бүтэлгүйтсэнийг шөнийн 01-02 цаг хүртэл үлдэж саналаа өгсөн төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнийг судалж амжаагүй учраас хэлэх таамаг алга. Эргээд санахад ахмадууд ядарч, оройтолгүй харьцгаасан. Бас зарим нь МСНЭ-ийг,  удирдлагыг маш хурцаар шүүмжилсэн, гэхдээ ихэнх нь дарга нарынхаа дэргэд хүндэтгэлтэйгээр амаа хамхиж суусан залуу сэтгүүлчид тэгэсхийгээд явцгаасан. Үлдсэн ганц хоёрыг нь “чиний биологийн нас хамаагүй… чи муу мэдээ бичиж чадахгүй байж“ гэхчлэн толгой түрүүгүй загнах юм. Харин саналын хуудасны тооллого тайзан дээр ил тод, будлиангүй харагдсан.

Сэтгүүлчдийн хуралд төрд алба хашдаг нөхдүүд, бас төрийн яам, агентлагийн хэвлэл мэдээллийн албаныхан нэлээд олон суулаа.  Тэдний нэг, Улаанбаатар хотын ЗДТГ-ын хэвлэл мэдээллийн албаны дарга Д.Сайнбаяр босч нийслэлийн Засаг дарга Г.Мөнхбаяр Сүхбаатар дүүргийн долдугаар хороололд сэтгүүлчдийн ордон барих газар олгохоор шийдвэрлэсэн тухай мэдээг дуулгахад төлөөлөгчид алга нижигнүүлэв. Амьдрал хайр дээр шиг, МСЭ өөрийн газар дээр тогтох болж байна. “Эздийн амьдрах эрх” төлөвлөгөө үүнтэй холбоотой ч байж мэдэх. Харин араас нь Т.Баасансүрэнгийн “Нээрээ газар өгсөн, барилга барих компани ч тодорхой болсон”, мөн дэд ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Д.Заяабатын “Би энэ газрыг авч өгсөн” гэсэн мэдэгдлүүд энэ бэлгийн талаар бяцхан эрэгцүүлэхэд хүргэлээ.

Сэтгүүлчдийн эвлэлд газар хэрэггүй, МСЭ-ийг атгасан тэр байгууллагууд санхүүжүүлээд, эсвэл гишүүдийн татвар , бусад орлогоороо тохирсон байр түрээсэлж аваад явбал дээр гэж хэлбэл сэтгүүлчид (үнэн хэрэгтээ дарга нар нь) намайг бариад идчих биз. Иймээс аливаа байгууллага газартай, тэндээ байр савтай байвал зүгээр гэж хэлэхээс.

Гэхдээ огт мөнгөгүй, саяын хурлаар саналын хуудсаа ч хэвлээд гаргачих компьютер, принтергүй 4-5 цаг хүлээлгэсэн байгууллагад олон тэрбумын газар бэлэглэнэ гэдэг гайхалтай. Нийслэлд газрыг зөвхөн дуудлага худалдаа, эсвэл төсөл сонгон шалгаруулалт нэрээр олгох дүрэмтэй. Хэзээ дуудсан, эсвэл шалгаруулсан бэ? Хэрвээ сэтгүүлчид (үнэндээ сэтгүүлчдийн нэрээр МСЭ) тэр газрыг авбал Улаанбаатар хотын хаалттай, өрсөлдөөнгүй газар олголтын булхайг хүлээн зөвшөөрсөн төдийгүй оролцсон хэрэг бус уу? “Тодорхой болсон” тэр компани МСНЭ-ийн нэрээр газар авч 10, 20 давхар барилга бариад ганц нэг давхрыг нь өгөхөөр тохирсон операци ч байж мэдэх. Хамгийн ноцтой нь долдугаар хорооллын тэр газраас оршин суугчдыг “хөөж” дуусаагүй, иргэд ч газраа өгөхгүй тэмцэлдсээр өдий хүрсэн. Одоо “сэтгүүлчдийн газраас нүү!” гээд дайрах уу? Бас ирэх хавар нийслэлийн Засаг дарга Г.Мөнхбаяр эндээс УИХ-д нэр дэвшиж энэ үеэр сэтгүүлчдийн ордны барилгын шав тавьж ч магадгүй.