Сонгуулийн хууль тойрсон яриа хөөрөө улс төр орчмоор тас­ралтгүй үргэлжилж байна. Энэ үед шинэ сэргэг байр суурь илэрхийлэх, шинэ санаа гаргаж чулуудах “ховор” нөхдийн эрэлд бид гүйлдэж байгаа. Тэдний нэг бол улс төрийн тогоонд олон жил чанагдсан, эдүгээ Ойн газрын захирлаар ажиллаж буй М.Тунгалаг юм. Түүнтэй улстөрчийнх нь хувьд уулзаж санаа бодлыг нь сонирхсоноо юуны түрүүнд тайлбарламаар байна.

-Одоо хамгийн гол со­нир­хогдож байгаа юм улс тө­рийн өнөө маргаашийн шальдар буль­дар хэрүүл биш сон­гуу­лийн хууль юм. Гэвч ма­най их хурал яагаад үүнийгээ барьж авахгүй бай­на вэ. Нэг л биш зам руу­гаа орчих шиг ээ? 

-Би чинь жендерээр мэр­гэш­­сэн, сургууль номыг нь дүүр­­­гэ­сэн хүн шүү дээ. Тэр үүд­­­нээ­сээ сонирхдог сэдэв маань энэ. Сонгуулийн хуу­лийн хувьд бол бараг өөрчлөх бо­­ломж­гүй болчихов уу гэж би харж байна. Яагаад тэгж харж бай­­на вэ гэхээр ерөнхийдөө ху­га­­цаагүй болчихлоо. Төсөв гэж айхтар юм байгаа шүү дээ, цаа­­на чинь. Сонгуулийн өмнөх тө­сөв бол хамгийн олон хүний нүд­­ний хор орсон, маш их мар­гаан­тай, маш их ашиг сонирхол да­гуул­сан зөрчилтэй хуулийг ба­­тална шүү дээ. Төсвийн хууль гэдэг бол УИХ-ын амин сүнс хууль нь байдаг. Энэ бол сон­­гуулийн хуулиас хүч­тэй хууль. Тийм учраас энэ рүү­гээ ан­хаараад, Сонгуулийн хууль бол үлдэх магадлалтай тал руу­гаа л харагдаж байна. Би мэ­дэхгүй байна. Зүгээр гэ­нэтхэн өөр бурханы илгээлт шиг юм ажил­ладаггүй л юм бол бо­ломж­гүй болчих шиг л са­наг­даад байна.

-Манай эмэгтэйчүүдийн орон зайн талаар их ярьж байна. Гэвч бүтэлтэй юм тун бага харагдана?

-Эмэгтэйчүүд бүгдээрээ ­үзэж байна л даа. Бид чадна энэ тэр гээд кампанит ажил хийж байна. НҮБ мөнгө хаяж байна. Гэхдээ буруу юманд хаяж байна. Ерөө­сөө ажиллах “бай”-гаа олж чадах­гүй. Амин сүнс болсон, яг жинхэнэ ашигтай идейгээ эхлээд олж бай­гаад эмэгтэйчүүдийн орон зайг яаж бий болгох юм гэдэг энэ юмаа гаргаж тавьчихаад тойроод ярих­гүй хий дэмий зурагт хуудсаар л явж байна шүү дээ. Энийг би шууд буруутгахаар барахгүй, НҮБ-аас үүнийг хариуцаж ажиллаж байгаа хүмүүс рүү нь шууд хэлсэн. Битгий та нар эмэгтэйчүүдийн мөнгийг хий дэмий юманд үрээч ээ гэж. Ерөнхийдөө одоо байгаа хуулиар л ярина шүү дээ. Нэгэнт л өөрч­лөг­дөөгүй байгаа юм чинь. УИХ-д чөтгөрийн тойрог үүссэн гэмээр бай­на. Энэ 76 гишүүн бүгдээрээ той­рог дотроо орчихсон байна. Тэгээд тэр тойрог дотроо муу ёрын тоо бодоод л сууцгааж байна. Бодож байгаа бүх тоо нь муу ёрын тоонууд. Яасан ийсэн  28, 48. Энэ бол ерөөсөө ач холбог­дол­той зүйл биш. Тэр тойргийг яаж сэтлэх вэ гэдэг л чухал шүү дээ.

-Эмэгтэйчүүдийн хувьд?

-Эмэгтэйчүүд бидний хувьд. Тэгэхээр ерөнхийдөө бол энэ УИХ тасарсан байна.

-Яагаад тасарсан гэж?


-Яагаад тасарсан гэхээр хэ­дэн жил авлига хээл хахууль тараасан. Энэ бол ерөөсөө ил тод. Их хурлын гадна байгаа бусад хүн, тэр дундаа  эмэгтэйчүүд эрх тэгш нэр дэвших, сонгох, сонгогдох бүх боломжоо алдсан. Энийг яагаад ярихгүй байгаа юм бэ. Энэ бол хууль тогтоож байгаа хүмүүс өөрсдөдөө давуу байдал бий болгосон, авлига ил тодоор тарааж, хөл гараа бат бөх бэхэлж авсны хамгийн гайхамшигтай жишээ гэж бодож байгаа юм. Дээрээс нь сонгох, сонгогдох эрх маш их алдагдаж байна. Сонгог­дох эрхэд халдсан нь хэтэрхий ойлгомжтой биз дээ. Өөрсдөдөө давуу байдал бий болгочихоод, хэвлэл мэдээллээр олон жил өөрсдийгөө нээлттэй сурталчих­сан. Өөрсдийгөө дуулуулчихсан, өөрсдөө мөнгө тараачихсан. Сон­гогч нартай олон жил  ажилла­чих­сан. Ийм байж бусдыг болохоор та нар сонгуульд оролцвол дуу­чин авахгүй шүү, дуулуулахгүй шүү. Тэгэхгүй шүү, ингэхгүй шүү гээд баглаад авчихсан. Тэгээд хэн ч танихгүй бид яах юм бэ. Ууланд очоод хашгирах уу. Өчнөөн жил ийм хүч тэнцвэргүй юман дунд яв­сан  эмэгтэйчүүд яах юм бэ. Нөгөө хэд чинь аль хэдийнэ рекламд­дагаа рекламдаад брэнд болчих­сон юм байгаа биз дээ. Тэдний хажууд бид дуучин авч очоод, ядаж Ариунаагийн ард ороод зогсч байвал Ариунаа дуулах юм гэнэ лээ гээд хүмүүс ирдэг юм байгаа биз дээ. Тунгалаг дуудаад, Оюунгэрэл дуудаад хэн ирэх юм бэ. Иймэрхүү маягаар хэтэрхий шударга биш орчин тогтсон. Сон­гуу­лийн үеэр ингэхгүй шүү, тэгэх­гүй шүү, сурталчилгаа хийхгүй шүү та нар. Өөрсдөө мэдээж тө­рийн мөнгөөр сурталчилгаагаа хан­галттай хийчихсэн. Эцэст нь  хаалгаа дотроос нь хаах гэж бай­гаа  юм уу. Болохгүй шүү дээ. Иймэр­хүү болчихсон байхад ямар юмны квот яриад байгаа юм бэ. Энэ бол ерөөсөө байж болохгүй. “Гуйж байна. Квот өгөөч” гээд өгөхгүй шүү дээ. Өөрсдөө яаж буцаад тойрогтоо үлдэх вэ гэж бодож байгаа хүмүүстэй энэнээ­сээ хуваагаач гээд гараа сарвай­гаад зогсч байж болохгүй байхгүй юу. Энэ чинь алтан гинж. Алтан гин­жийг таслагтун гээд баахан эрэг­тэйчүүд эмэгтэйчүүдийн өм­нөөс хараад зогсч байна шүү дээ. Бид гэзэг үсээ сагсалзуулаад урдаас нь гүйж очоод тэр гинжийг тасалж чадах уу. Энэ  ямар муухай даргад дуртай авгай вэ гээд унт­раагаад л түлхээд унагачихна шүү дээ. Хүүхэд байхад ч алтан гин­жийг таслаад байдаг байлаа л даа. Одоо бол энэ болохгүй. Тийм учраас энэ дээр эрх тэгш байдал, шударга ёс алдагдсан учраас одоо яах ёстой вэ гэхээр энэ байдлыг засахыг шаардах ёстой. Одоо эд нарын хэлээд байгаа шударга ёс, эрх чөлөө, хүний үндсэн эрхийн зарчмууд, сонгох, сонгогдох эрхээ хатуу нэхэх хэрэг­тэй байна.

-Тэр байтугай сонгогч нарт боломж олгохгүй байна шүү дээ, эд чинь?

-Тийм. Зөвхөн өөрсдийгөө санал болгож байна. Сонгогч нарт боломжийг нь тавьж өгөх ёстой шүү дээ. Тэгээд аль хэдийнэ ийм байдлаа дархалж авчихаад, хо­лын зайнд гүйж байгаа бол тойр­гоо аль хэдийнэ хэд тойрчихоод та нар гүйж ирээд бидэнтэй уралд гэж байгаа байхгүй юу. Энэ бол байж болохгүй зүйл. Шударга ёс тогтоох ёстой юм байгаа биз дээ хамгийн түрүүнд хууль тогтоож байгаа хүмүүс өөрсдөө. Амери­кийн туршлага байна. Тэнд эмэг­тэй­чүүдэд бас ийм юм тулгарсан. Тэгээд үүнийгээ эргэж хараад яасан гэхээр нэмэлт гишүүн гэдэг юмыг бий болгосон. Шууд автома­таар. Та нар судлаад үзээрэй. Харин аз болоход тойрог дотроо тоо бодож суухдаа 99 энэ тэр гэсэн тоо хэлж байна лээ. Энэ зөв. Одоо эмэгтэйчүүдэд зориулсан нэмэлт гишүүний суудал гарга­хаас өөр замгүй. Ингэж байж  харь­цангуй бодит байдал руу дөхөж орж ирнэ. Тэж байж энэ нэмэлт гишүүдээр  эмэгтэйчүүд орж ирнэ. Эмэгтэйчүүд орж ирэ­хээр за энэ нэг авгай, тэр нэг авгай гэж гоочилно. Нөгөө л бохир зан­гаараа. Гэхдээ энэ биш ээ, эрчүүд ээ. Одоо улс орон мөнгөтэй болж эхэл­лээ. Хуучин ерэн хэдэн он биш шүү дээ. Энэ их мөнгөний ху­ваарилалт дээр, энэ их мөнгө тойрсон бодлого дээр  хүйсийн оролцоо зайлшгүй байх ёстой. Би эмэгтэйчүүдийг авлига энэ тэр байхгүй гэдэгтэй санал нийлэхгүй. Адилхан хүн юм чинь адилхан л мөнгө цаас бодоод гүйх байх. Баа­бар бичсэн байна лээ. Эмэгтэй­чүүд хамгийн их зальтай ч гэх шиг, луйварчин энэ тэр гээд. Магадгүй тийм байж. Гэхдээ улс орон гэдэг чинь гэр бүлтэй яг адилхан. Гэр бүл мөнгөтэй болчихоор ганцхан аав нь мэдээд яваад байвал ямар байдаг юм бэ. Хэзээ ч тэр болдог­гүй. Тэгэхээр яг адилхан, ялгаа байхгүй. Тийм учраас оролцоо байх ёстой. Оролцоог бий болгох гэсэн чинь шударга биш орчин хэрчихлээ. Тэртэй тэргүй хэтэрхий эрх тэгш биш байдал үүсчихлээ. Тэгэнгүүт одоо ийм л арга байна. Одоо өөр арга байхгүй гэж би хувьдаа бодож байгаа юм. Тэгээд энэ юмыг тойроод яривал энэ жилдээ бүтэхгүй байж болно. Цаашдаа цорын ганц арга нь бараг энэ болов уу гэж бодож байна. Бусдаар бол 76 дотроос хорин хэдэн хувь мөн авна даа. Аваад яахав. Хоёр нам чинь эхлээд өөрсдөө ялахаа бодож таарна. Хамгийн түрүүнд гишүүд өөрсдөө орж ирэхээ бодож бай­гаа. Эргэж энэ тойргоосоо гарах­гүйг бодож байгаа. Хоёрдугаарт, хоёр намын удирдлагуудын ганц зовлон бол “Бид яаж эргээд олон­хи болох вэ”. Энэ олонхи хамгийн сулын сул эмэгтэйчүүдэд яаж суудал өгөх юм. Асар их мөнгө зарчихсан байхад эмэгтэй­чүү­дийн бригадад юу ч байхгүй байна шүү дээ. Тийм учраас дан­даа ялагдах магадлалтай тор­гуулийн суудлууд болж эхэлж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр арга байхгүй шүү дээ. Би намын удирд­лагуудыг бол бас ойлгож байна. Эмэгтэйчүүд оруулж ирээд найр­саад нэг их жендерчин хүн болох гэж байгаад намынхаа суудлыг алдахыг хүсэхгүй шүү дээ. Бөөн шаналгаа, зовлон л сууж байгаа шүү дээ тэд. Ерөөсөө УИХ-ын процесс  өөрсдөө оролцоод бай­гаа­гаа мэдэхгүй байсаар нэгэнт энэ нийгэмд тэгш биш, шударга биш юм бий болчихсон. Хуулин дээрээс хүйсийг ялгаварлан га­дуурх­сан юм олоод гэдэг юм. Тийм юм байхгүй шүү дээ. Үндсэн хуулин дээр байхгүй. Ямар ч хуулин дээр байхгүй. Ганцхан хууль дээр бол улайм цайм байж байгаа.

-Аль?

-Энэ хууль ч юм уу, юу ч юм  би мэдэхгүй байна. Авлигын газрын даргыг 55 настай хүнээр тавина аа гэхэд манай эмэгтэйчүүд дууга­рах­гүй л сууж байна шүү дээ. Шууд ялгаварлан гадуурхсан. 55 настай эмэгтэй хүн тэтгэвэртээ гардаг. Тэгэхэд л тэрнийг бид ярихгүй хараад л сууж байна.  Ялгаварлан гадуурхсан хууль хүртэл хийж үзэж байна шүү дээ, эд нар чинь. Иймэрхүү байдалтай л байгаа. Тэгэхэд  ялгаварлан гадуурхсан юм байхгүй шүү. Та нар байгалийнхаа шалгарлаар орж ирээч гэж З.Алтай хашгирч байна лээ. З.Алтай ямар жамаар орж ирснийг би мэдэхгүй. Гэхдээ З.Алтай тэгж хэлээд сууж байдаг нь асар бүдүүлэг явдал. Өөрөө тэр хэдэн тэрбум төгрөгийг аваад тараачихсан л сууж байгаа шүү дээ. Ингээд яривал эмэгтэйчүүд алагчлан гадуурхагдсан олон жишээ байгаа. Дээрээс нь эрэгтэй­чүүд маш олон жил төрийн мөн­гийг зарцуулсан. Төрийн мөнгийг зарцуулаад л байгаа хүмүүсийн нөлөө дахиад л ямар байх вэ. Эмэгтэйчүүдээс тасраад л байгаа биз дээ. Ямар компаниуд шинэ тендер авсан байна. Ямар хуу­лийн заалтыг эдийн засгийн ашиг сонирхлоор оруулсан байна энэ тэр гээд бүр нарийн үзвэл бид зөндөө заалтыг протокол уншиж байгаад гаргаад ирж чадна. Хэ­тэр­хий биднийг дорд үзэж байна бус уу. Тэгээд ийм юмаа ярихын оронд гуйж түүгээд гүйгээд байх юм эмэгтэйчүүд. Тэгээд л нөгөө хэд нь шоолоод сууцгаачихсан. Энэ хэдэн тэнэг авгай дарга болох гээд гүйж байх юм. Хараач хараач ямар баба юм гээд ингээд хэлүү­лээд байгаад байх юм. Бидний ингэж хэлүүлж явдаг нас биш шүү дээ. Улс орны амьдрал өөр бо­лоод байна. Ийм л байдалтай байгаа учраас эмэгтэйчүүд бухим­даж байна. Манай Монгол Улс ардчиллын үлгэр жишээ улс бол­сон юм гэнэ лээ Ази тивдээ. Боло­хоос ч аргагүй байх л даа. Хэрвээ үлгэр жишээ орон л юм бол энэ шударга бус, хүйсээр ялгаварлан гадуурхсан юмаа  ярих л ёстой шүү дээ. Дээд төвшиндөө хэт их авлига байгааг шууд харж байхад яагаад үлгэр жишээ орон болсон гэж яриад байгаа юм гэдгийг гад­нынхан хүртэл гайхаж л байгаа юм. Ийм байж болохгүй ээ. Би жен­дерээр мэргэшсэн хүн. Бас юм уншсан, судалсан, сургууль номыг нь төгссөн. Эрэгтэйчүүдийн зүгээс дандаа мохоох гэж тавьдаг асуул­тад нь би дандаа хариулт хайж явдаг байхгүй юу. Тэгэхээр эмэг­тэйчүүд эмэгтэйчүүдийг дэмж­дэггүй шүү дээ. Жишээлбэл, энэ хоёр, тэр хоёр бие биеэ үзэж чаддаггүй гээд ярьдаг байхгүй юу. Энэ юу яриад байгаа юм бэ. Тэгж яривал  эмэгтэй хүн эмэгтэй хүнээ дэмжих ёсгүй шүү дээ. Хүйсийн­хээ хувьд бол надад эрэгтэй хүн л гоё харагдана биз дээ. Эмэг­тэйчүүд тийм л байгаа. Яагаад тэд заавал эмэгтэй хүн эмэгтэй хүнээ таалж, гараа өргөж, дэмжиж  байх тухай ярьж байгаа юм. Хэзээ ч тийм юм байдаггүй л байхгүй юу. Эрчүүд ч гэсэн эмэгтэйчүүдэд илүү таалагдах гээд бүгдээрээ уран сайхны студид очоод зургаа хачин гоёор, байгаагаасаа хэт гоёор авахуулаад сонгуулиар ичихгүй тараадаг биз дээ. Хэд дахин илүү, залуу гоё эрчүү­дийн зураг л гараад ирдэг биз дээ.  Ийм инээдтэй юмаар бит­гий эмэгтэй­чүүдийг мохоох гэж оролд. Түүний оронд бо­лох­гүй бохирдуулчихсан бай­гаа юмаа засч янзалья гэж эр­чүүд­дээ уриалмаар байгаа юм.