Дэлхийн бүх автомашиныг “Бенз ба бусад” гэж хоёр хуваадаг гэдэг. Үүн шиг Монголын төр за­рим­даа  ард түмнээ “төрийн албан хаагчид ба бусад нь” гэж ангилдаг. Машины ту­хайд PR-ын шинжтэй хошигнол бол, ард түмнээ  хуваа­сан манай эрх ба­ригчдын ангилал нь амьдралд бодитой хэрэгжүүл­дэг хууль, шийдвэрүүдээр илрэх юм. Уг нь иргэдээ яс үндэс, шашин шүтлэг, өмч хөрөнгө,  ажил мэргэ­жил, нас хүйс, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхахгүй гэсэн Үндсэн хуу­лийн заалттай. Хүн бүр хууль, шүү­хийн өмнө адил тэгш эрхтэй байх хуулийн зарчим ч бий. Гэтэл төрийн албан хаагчдын цалинг 30 хувь нэмж, нэг хүүхдийнх нь сургалтын төлбөрийг төрөөс даана. Хорин жилийн хугацаатай жилийн найман хувийн хүүтэй орон сууцны зээлд зөвхөн төрийн албан хаагчид л хамрагдана. Жишээ нь, энэ өдрүүдэд УИХ-аар Эрүүл мэндийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг хэлэлцэж байна. Энэ нь эрүүл мэндийн салбарын суурь эрхзүйн зохицуулалт төдийгүй өвддөг, эдгэдэг махан биетэй хүн бүхэнд хамаатай хууль. Тус салбар зах зээлийнхээ жамаар хөгжих, өнөөд­рийнх шиг хуучнаараа үлдэх үгүй нь энэ хууль яаж гарахаас шууд шалтгаална.

Эрүүл мэндийн салбарын сан­хүүжилтийг бие даалгах, даатгалын санг тусад нь гаргах, өвчтөн даат­галынхаа хүрээнд эмчээ, эмнэлгээ өөрөө сонгодог болохыг олон хүн энэ хуулиас хүлээж буй. Харин эрхэм гишүүд төрийн албан хаагчдын гадаадад эмчлүүлэх замын зардалд зориулж Эрүүл мэндийн сайдын багцад төсвөөс хуваарилдаг мөн­гөнд  илүү санаа тавиад байгаа бололтой. Мэдээж, жирийн төрийн албан хаагчдад энэ мөнгө олдохгүй. Төрийн ордон, салбарын яамдаас холхон  ажилладаг эмч, багш нар, орон нут­гийнханд бол сураггүй.  Ажилгүй иргэд, хувийн хэвш­лийн­хэнд бүр хуулиар хаалттай. Тэгсэн хэрнээ хуульд ний­цүүлэн жилд дээд зиндааны төрийн албан хаагчид эсвэл тэдний үр хүүхэд, ах дүү нар  болох 100-150 хүнд тус бүр дунд­жаар 2-3 сая төгрөгийг эмчилгээний замын зардал гэж олгодог байна.

Нийгэмд ажил хөдөлмөр хийж байгаа бүх хүмүүсийг ерөнхийд нь баялаг бүтээгчид ба бүтээсэн баял­гаас хүртэгчид гэж хоёр ангилна. Төрийн албан хаагчид баялгаас хүртэгчид гэсэн хэсэгт багтана. Төрийн албанд ажиллах нь хүнд, хэцүү гэдгийг үгүйсгэхгүй.  Тэнд шударга нь ч бий, хүнд сурталтан нь ч бий. Төрд ажиллах, зүтгэх нь нэр төрийн хэрэг байдаг байлаа. Одоо бол төрийн албыг цалин, хангамж талаас нь харж сонирхох нь илүү болжээ.  Төрийн алба хэцүү, чимхлүүр учраас тэнд чадвар­тай нь шилэгдэн ажилладаг байсан бол одоо цалин өндөр, хангамж илүү учраас улстөрчдийн танил тал, ах дүү нар л төрийн албанд олноор шурга­лах болжээ. Гэхдээ баялаг бүтээгчид болон жирийн татвар төлөгчид нь баялгаас хүртэгчдийн­хээ цалин хан­гамж, бас байртай болж байгаад нь барьц­даггүй. Харин тэдэнтэй дүйцүүл­сэн, байг гэхэд дөхсөн цалин хөлс, бас боломжийг  бусдад яагаад адилхан өгч бол­доггүйг сайн ойлгодоггүй. Ойлгож амжаагүй байтал дараагийнх нь “анги­лал”  нь залгалаа.

Тавантолгойн хувьцаан дээр иргэ­дээ “компанитай, компанигүй” гэж хоёр хуваалаа.  Ерөнхий сайд ч С.Батболд Тавантолгойн ордоос  бүх ард түмэн­дээ ижил тэгш хувьцаа эзэмшүүлэхээ мэдэгдсэн. Тэр да­гуу иргэн бүр 536 ширхэг хувьцаатай  боллоо. Таван­тол­гойн ордыг анх 14-хөн гэр бүл, дараа нь 999 компани эзэмших гэж байсныг бодвол иргэн бүр  536 ширхэг хувь­цаатай болох нь  дэвшил.   Гэхдээ л  хуваарилалт нь шог юм.  Жорж Оур­вэл­лийн “Амьтны ферм” зохиолд “амьтан бүхэн тэгш эрхтэй. Түүний дотроос гахай бүр илүү тэгш эрхтэй” гэж өгүүлдэг. Тавантолгой дээр “мон­гол хүн бүр 536 ширхэг хувьцаа эзэм­ших эрхтэй, түүний дотроос  хувь­даа компанитай нь бүр илүү олныг эзэмших эрхтэй” гэсэн зарчим үйлчиллээ. Тэргүүн шадар сайд Н.Алтанхуягийн  мэдэгдэж буйгаар Тавантолгойн нийт хувь­цаа­ны 10 хувь болох 1.5 тэрбум ширхэг хувьцааг 2010 оны зургадугаар сарын 30-наас өмнө байгуулагдсан 50 гаруй мянган  компанид эзэм­шүүлнэ. Нэг компанид ойролцоогоор 30 гаруй мянган хувьцаа ногдох юм байна. Энэ нь компанигүй иргэний 536 ширхэг хувьцаанаас бараг 56 дахин олон гэсэн үг. Ком­панигүй нь 536 ширхэг хувьцаатаай байхад  хувьдаа ганц компанитай нь 30 гаруй  мянган хувьцаатай болно. Олон “охин” компа­нийн эзэн  бүр олныг эзэмшинэ. Хэрвээ хүн бүр баялгийнхаа эзэн, тэдэнд ижил тэгш эрхтэйгээр хувьцаа эзэмшүүлэх Ерөнхий сайдын  үг үнэн л юм бол  энэ нь  шударга хуваарилалт мөн үү.  536 ба 30 мянгааас дээш гэдэг нь “чамд долоо, надад долоохон” гэдгээс арай өөр сонсогдож байгаа биз.  Үүнээс гадна Монголд өнөөдөр үнэхээр 50 гаруй мянган компани бодитой ажил­лаж, татвараа төлөөд явдаг уу гэвэл, үгүй.  Жижиг бизнес эрхлэхийн тулд дургүйд хүчгүйн эрхэнд  байгуулсан,  гэрчилгээнээс өөр өмчгүй, үйл ажилла­гаа явуу­лаагүй учраас “Х” тайлантай ком­паниуд олонхи нь  байгаа. Нэг компанид 30 гаруй мянган ширхэг хувьцаа ногдож, нэгж хувьцааны  нэрлэсэн үнийг  нэг доллараар тооцо­ход л  хувьдаа ганц компанитай хүн 30 мянган доллар төлж байж хувьцаагаа авна.  Жижиг ТҮЦ бай­гуу­лахын тулд, хувиараа засвар, үйлчилгээ үзүүлэх гэж “хүчээр” компани байгуулсан хүмүүс энэ дайны мөнгийг төлөх үү. Өнгөрсөн оны эцсийн дүнгээр   Мон­голд 67801 компани бүртгэлтэйгээс 55535 нь л тайлангаа ирүүлжээ. Эдгээрийн  23000  нь үйл ажиллагаа явуулаагүй  “Х” тайлантай,  10 мянга нь алдаг оног ажилладаг учраас татварын өртэй явдаг байна. Тэгэхээр өнгөн дэрээ 50 гаруй мянган компанид хувьцаа тараах ч, үнэн чанартаа мөнгөтэй 4-5 мянган компанийн эзэд л энэхүү 1.5 тэрбум хувьцааг цуг­луулах гэж “алал­цана”, цөөхөн хэдэн хүнд л  Тавантол­гойн 10 хувь төв­лөрөх магад­лал байна.

Компаниуд Тавантолгойгоос заа­вал хувьцаа эзэмших зайлшгүй шаард­­лагатай юм бол үүнийг иргэ­дээр дам­жуулж яагаад болдоггүй юм. Ком­пани гэдэг өөрөө иргэн.  Компа­нийн үүсгэн байгуулагч, удирдлага, ажил­чид бүгд л иргэд. Ингэж иргэ­дээрээ дам­жуулж компаниудад  хувьцаа эзэмшүү­лэх нь хамгийн шударга хуваарилалт төдийгүй, газрын доорхи баялаг бүх ард түмний өмч, хүн бүр хуу­лийн өмнө тэгш эрхтэй гэдэг зар­чимтай нийцнэ. Хүн бүр 536 биш, 1072 ширхэг хувь­цаатай болно. Түүнээс бус, төрд бүрт­гэлээс өөр дансгүй, үүсгэн байгуулагч нь  хоосон гэрчил­гээнээс өөр өмчгүй компаниудад  хувьцаа тараах нь улс төрийн хулгай.  Сан­хүүгийн чадвартай цөөн хэдэн ком­панийн эздэд Таван­толгойгоос хувь­цаагаар дамжуулж  хулгай хийх боломж олгож байгаатай адил юм биш үү, Ерөнхий сайд аа.  Хэрвээ ингэж нэ­гээс нь аваад нөгөө хэсэгт өгөх л бай­сан юм бол Таван­тол­гойг анх 14 ком­паниас авсны, дараа нь 999 ком­панийг оруулахгүй гэж шах­саны хэрэг гарах уу. Эсвэл тооны хувьд 14 ба 999-өө арай олон болгож байгаа хэрэг үү. Нийгмийн цөөнхөд үйлчилсэн иймэрхүү хуулийн тухай алдарт эдийн засагч Эрнандо Сото “аливаа хууль хүний эрхийг хам­гаалахаас гадна нийгмийн олонхид үйлчилдэг байх ёстой. Цөөн элитэд үйлчилдэг хуультай, хууль нь биз­несийн болон  шударга зарчимтай нийцээгүй бол түүнийг ардчилалтай, нээлттэй эдийн засагтай орон гэж үзэх боломжгүй” гэжээ. Хувьдаа компанитай 50 гаруй мянган хүнд бусдаас хэд дахин олон хувьцаа эзэмших боломж олгосныг нийгмийн олонхид үйлчилсэн, шудар­га зар­чимд нийцсэн хууль гэж үзэх үү. 2.7 сая иргэн дотроо хувьдаа компа­нитай 50 гаруй мянган хүнийг нийг­мийн цөөнх биш гэдгийг  яаж ч үгүйсгэх гээд нэмэргүй  байх.  

Тавантолгойн 1.5 тэрбум хувь­цааг компаниудад тараах хоёр шалт­гаан эрх баригчдад байх шиг байна. Нэгд хувьцаа зарж мөнгө босгох, хоёрт “Монгол 999” компа­нийн шахалт. Тавантолгой бол мөнгөний гачаалтай, дутагдалтай төсөл биш. Дэлхийн ан­хааралд орчихсон, дэлхийн хэмжээ­ний хө­рөн­гө оруулагчдын сонирхлыг тат­сан, харин ч мөнгөний илүүдэлтэй төсөл гэдгийг хүн бүр мэднэ.  Сэт­гүүлчийн хардах эрхээ эдлэхэд эрх баригчид магадгүй Тавантолгойн 10 хувийг Монголын компаниудад зарж босгосон мөнгөө өнгөрсөн сон­гуулийн бэлэн мөнгөний амлалтадаа зориулах гэж байхыг үгүйсгэхгүй л юм. Тэгвэл  харамсалтай л байна.  Тавантолгойн тендер хойшоо суна­сан, сонгууль ойрт­сон цаг хугацааны тохироо  нь ийм хардлагыг төрүү­лэхээс гадна хө­рөнгө оруулагчдаас авна гээд байгаа урьд­чилгаа төлбөр ч сонгуулийн популизмд зориу­лагдах магадлалыг өндөрсгөж байна.  Харин “Монгол 999” компанийн шахалт бол ач холбогдол багатай. Хэрвээ компаниудын хувь­цааг бо­лиулж нэг хүнд 1072 хувьцаа тараа­хаар болбол 999-ийнхөн  үү­нийг хүчтэй эсэргүүцэх ч үгүй, эсэргүүцээд ч нийгмийн дэмжлэгийг сүртэй  авах­гүй байх. Ер нь анх ийм нэгдэл бай­гуулагдаагүй бол ком­паниудад хувь­цаа тараах санаа эрх баригчдаас гарах­гүй ч байсан байж магад.  Зөвхөн 999 компанид хувь­цаа тараахгүй гэ­сэндээ л бүх компанид өгнө  гэх  хавт­гайрсан улс төр энд явчих шиг болсон. Хэдэн жилийн өмнө гишүүн Н.Батбаяр зэсэн дээр гэнэтийн ашгийн татвар тогтооход Ардын намынхан алтан дээр бас тогтоож автор хуваалцсан. Үүн шиг л, Гэнэтийн ашгийн татва­рын барьцаа­тай төсөөтэй гэнэтийн  энэ шийдвэр нь Тавантолгой дээр бас гэнэтийн бэрхшээлүүд олныг гаргана даа. Үүсгэн байгуулагчид, эзэмшигчид нь компа­ниа булаа­цалдана, гадаадын хөрөнгө оруу­лалттай нь шахагдана. Энэ бүх­ний эхлэл болгож сүүлийн үед хэв­лэлээр элбэг үзэгдэх болсон “2010 оны зургадугаар сарын 30-наас өмнө байгуулсан компани худалдаж авна” гэсэн  шинэ төрлийн  зарыг Таван­тол­гойн ажлын хэсгийнхэн тоолж нэг үзээ­сэй.  АН-ын зарим залуус “Ерөн­хий сай­дыг Тавантолгойн ашгаас гэр хороол­лынхонд хоёр өрөө байр үнэ­гүй  өг, чадахгүй бол огцор” гэх мэтээр хийр­хэж хөгжлийн том хөшүүргийг хаврын улс төрийн синдром болго­чих­сон л тууж явна. Улс төрийн зорил­готой  ийм хийрхэл эрх баригчдад шог л сонсог­дож  байгаа нь мэдээж. Тэгвэл иргэдээ ком­панитай компанигүйгээр нь ялга­вар­ласан хувьцаа хуваари­лалт нийг­мийн олонхид бас шог л санагдаж  байна.