Ю.Цэдэнбалын дэглэ­мийн эсрэг vзлийн бэлгэ тэм­дэг болсон эрдэмтэн Ринчен гуай ХХ зууны далаад онд Их нvvдэл гэдэг роман бичив. Орос эхнэр авч, vндэснийхээ соёл уламжлалд дургvй бол­сон Ю.Цэдэнбалыг их эрдэм­тэн зvйл бvрээр гоочилно. Мэдээж ухаантай боловсрол­той хvн болохоор шууд хэ­рэгт орохоор юм хийхгvй, далдуур, битvv, хорлонтой тvншинэ. Б.Ринчен гуай “Заан залуу­дай” хэмээх балар эрт­ний романыхаа vргэлжлэл болгон бичсэн “Их нvvдэл”-дээ Ю.Цэ­дэнбалыг мєн л хорлон­той чимхлээ. Уг зо­хиолд Дун­ху гvрний элч Хvннv гvрнийд ирнэ. Дунху нар бай­сан нь мєн л тvvх. Элч ирж байсан ч байж магад. Харин жинхэнэ домог эндээс эхэл­нэ. Дунху улсын дvнхvv элч эхлээд Модунгийн сайн мо­рийг нь гуйсан гэнэ. Модун киллерээс гадна тод манлай уяач хvн байсан болтой юм. Хаан “Мон­гол зєвлєлтийн гэнээ ... сур­сан vгээ хэрэглэ­чихлээ,

Дvн­хvv-Хvннvгийн ган бат най­рамд­лын тєлєє ийм­хэн юмыг харамлах хэрэггvй” гээд хай­ран сайхан морио балансаас балансад шил­жvvл­лээ. Дараа нь мєнєєх элч “танайд хоноё” гэсээр бас иржээ. Энэ удаад авгайг нь нэхлээ. Найрамд­лын тєлєє юугаа ч хайрладаг­гvй Модун эхнэрээ хадамд гаргав. Харин гурав дахиа ирсэн мєнєєх элч Хvннv улсын ємнє хязгаарын хэсэг эзгvй газрын асуудал­тай ир­жээ. Тэр газрыг концес­соор ашиглах ч гэсэн юм уу, хай­гуу­лын лиценз авах гэсэн ч юм уу бvv мэд.Гэтэл Модун шанью энэхvv хvсэлтийн хариуд дайн зарлана. Эх орны газар шороо нь хайртай эхнэрээс ч, монгол хvний сvлд хийморь болсон мори­ноос ч vнэтэй гэсэн сайхан домгийг Ринчин гуай хойч vедээ хэлж єгєв.

Хамгийн гол нь энэ домог тэр vеийн социалист дэглэ­мийн удирдагч Ю.Цэдэн­ба­лын эсрэг чиглэж байлаа. Учир нь орос эхнэр авсан Ю.Цэдэнбал єєрийн тєрсєн бууц болон давсны хосгvй орд бvхий уулыг Зєвлєлтєд бэ­лэг­лээд байсан цаг. “Євєг дээдэс маань эхнэрээ, сайн морио золиослон байж авч vлдсэн газар нутгийг Ю.Цэ­дэнбал дарга хадамдаа єглєє.

Газрын тєлєє эхнэрээ золь­дог байтал, эхнэрийнхээ оронд газраа єгч байна” гэсэн санаа. Vvнд хорссон Ю.Цэ­дэн­бал євгєн эрдэмтний эс­рэг vзэл суртлын аппаратаа турхиран дайрсаар улмаар vхvvлж билээ. Шашин шv­тээн, бардамналыг нь нугас­лан дарсан нам засаг ба удир­дагч Ю.Цэдэнбалдаа, мєн орос бэрдээ таагvй ханддаг монголчуудад энэ домог нэн таалагдав. Домгийг бие бие­дээ дамжуулж ишилж, цээ­жилж, vлдээсэн нь vндэсний эсэргvvцлийн vзэл санааны илрэл байв. Сvvлдээ vнэхээр болсон явдал хэмээн итгэг­дэв. Иргэншсэн ертєнцєд баримтаар нотолж vнэн бол­дог. Харин нvvдэлчдийн vнэ­ний шалгуур бол “єєрєє vнэмш­сэн” байх явдал билээ. Одоо бараг л “Модун шанью­гийн тvvвэр зохиол”-ын тє­дийн тєдєд байгаа гэх нь холгvй ишилдэг болжээ. Vнэн хэрэгтээ Хvннv-Дунхугийн хооронд иймэрхvv нутаг дэвс­­гэрийн маргаан гарсан эсэх нь бvv мэд. Тэд нvvдэл­чид. Нvvдэлчдэд эдэлбэр газар бус бэлчээр гэдэг ойл­голт л байдаг. Бэлчээр нь тогтвортой биш. Тогтвортой биш гэдэг нь ийм учиртай. Бэлчээрт євс ургахгvй бол хаяна. Хаана євс ургасан байна тийшээ очиж бэлчээрээ хийнэ. Бэлчээр нь эх орон болно. Хаана євс ургамал сайн ургаж мал таргалах боломж гарна эх орон тий­шээгээ шилжинэ. Хvннv нар ч бэлчээр хайж нvvсээр ев­роп орон Атилла хааныхаа нэрээр алдраа мандуулсан. Эндээс “хэрвээ євс ургамал сайн байвал хэнийх нь хамаа­гvй манайх, хэрвээ євс урга­малгvй гандуу бол хэнийх нь хамаагvй манайх биш” гэсэн мєрдлєг гарч байна. Газар нутгийг нь хаан нь бус мал нь сонгодог нvvдэлчдийн тухай дээрх домог vндэстэй эсэхийг мэдэхгvй.

Хоёр. Холбоос

Хоёр жилийн ємнє Хя­тадын Сунгари мєрєнд vйлд­вэрийн хорт хаягдал оржээ. Харбин хотынхон тєдийгvй уг мєрний урсгал хvрдэг газрууд оросууд сvйд майд боллоо. Хvн амьтан хордоод, туураад, гахай шувуу хиараад сvйд болоогvй ч дэлхийг хамруул­сан тvгшvvр болгоодохлоо. Манайхан шиг голынхоо ус­наас шууд хутгаж аваад уудаг­гvй боловч уг бvсийг цэвэр усаар хангах ажил тэрбум хvнтэй хятадаас ха­лив. Тэндхийн хятадууд vнэ­хээр айж байлаа. Учир нь тэдэнд Сунгари мєрєн амьд­рал нь. Тэндээсээ хаашаа ч нvvж чадахгvй. Сунгари сє­нє­вєл тэд ч хамтдаа сєнєнє. Тэдэнд газар бол дуртай vедээ сольдог бэлчээр биш. Тэдэнд газар нь юугаар ч сольшгvй, орлуулшгvй амьд­ралын эх нь. Тэд газар л солигдохгvй бол эзэн солиг­дохыг, улс солигдохыг бvр муухайгаар хэлбэл эх орон солигдохыг тэвчээд л гарна. Тэднийг Манж зєрчид ч эзэлж аваад л захирч байлаа, Манай Хубилай ч дарж аваад л за­хирч байлаа. Харин тэд газар­тайгаа байсан болохоор хятад хэвээрээ vлдэв. Ингээд зог­сох­гvй мєнєєх “булаан эз­лэгч” нараа “манай хаан” гэж ярина. “єнєєгийн Египет эрт­ний Мисир биш, єнєєгийн Итали эртний Ром биш, харин єнєєгийн Хятад бол эртний Хятад мєн” гэдэг нууцын нэг энэ биз ээ. Энд нvvдэлчид ба иргэншлийн зєрєє тод хараг­дана. Газартайгаа гагнагдсан иргэд муу удирдагчаас эх­лээд тєрийн эргэлт хийж салдаг байснаа сvvлдээ сон­гуулиар салдаг арга бодож олов. Газарт хол­богдсон vн­дэст­нvvд л хєгж­лийн vлгэр болж єглєє. Харин нvvдэлчид муу удирдагчийг муу бэлчээ­рийн нэгэн адил орхих арга­тайгаа байлаа. Ноёноо огц­руулж, сольж, устгаж тєрийн эргэлт хийхийн оронд малаа туугаад єєр “сайн” ноёныд очно. Манжид эзлэгдэхийн ємнєхєн болсон Халх-Ойр­дын их чуулганаар хэлэлцсэн хамгийн чухал асуудал нь “мєнєєх эзнээ солигчдыг эмхлэх явдал” байсан гэдэг.

Хятадад болсон хорын дуулиан манайханд их сvржин харагдаж байлаа. Бид их л сайндаа “Гол руу хор орчих­вол далимдуулаад нэлээн сенсаац дэгдээж болдог байх нээ” гэж ойлгов. Хєрш оро­сууд ч даган vймэрч, голыноо уснаас vе vе хутган шинжилж “Одоо хор нь арай ирээгvй байна., ингэсгээд ирнэ, Ирэ­хээр нь хэлнэ” хэмээн євєл­жин хаваржин зурагтаар га­рав. Хорт бодис алдсан хv­мvvс мааниа уншуулав. Хя­тадыг хvний толгой авч байна, хvний эрх зєрчиж байна энээ тэрээ гэдэг олон улсын бай­гууллагуудад ч “ хурганы бєєсгий сугалсны дайтай” юм бололгvй таг чиг єнгєрєв.

Гурав. Хот бус хот айл

Хэдхэн хоногийн ємнє Монголын гурав дахь том хот болох Дарханы ойролцоо Хонгор суманд цианит натри хэмээх хор хєрсєнд алдагдав. Агшин зуур амь алдуулдаг тэр хорны бага тун нь биеэр юм тууруулах байдалтай аж. (Туу­­раад зогсох эсэхийг хэн ч мэдэхгvй байгаа) Хордсон хvмvvс зайлуул загатнахаас єєр юманд санаа зовох шинж­­­гvй. Тэнд очсон шин­жээч єєрєє хордсоныг зориг баа­тарлагийн жишээ болгон олонд дэлгэнэ. Уул нь орчин vед иймэрхvv юмыг ажилдаа муу, мэргэжилдээ тааруу, хариуцлагагvйн баримт гээд татвар тєлєгчдєєс нуудаг юм гэсэн. Тэнд очиж байгаа сайд дарга нарын иймэж нь сон­гуулийн сурталчилгааны бай­далтай. Аягvй бол жаахан хор амсаж ард тvмэндээ хайр­тай­гаа илэрхийлэхээс сийхгvй байдалтай. Хєєрхий дээ, vх­чих­вэл сонгуультай манатай л юм болно доо.

Иймэрхvv явдлын тухай маш сайн бичих учиртайг Сунгари мєрний сургамжаас мэдэж авсан болохоор манай сэтгvvлчид цємєєрєє л бич­лээ. Гэтэл ард тvмэн нь тоо­доггvй ээ. Хятадууд шиг сан­дарч єгдєггvй ээ. Одоо сэт­гvvлчид нь ч уйдах байдалтай. Бид хэд хоногийн ємнє Дар­ханыхантай уулзлаа. Засаг дарга маргыг нь л огцруулах шаардлагатайг ярьж байна. Ингээд болох бололтой. Амьдар­даг газар орон ус гол нь хордоод байхад Дархан­чуудын царай гэгээрсэн Будда мэт амгалан харагдах агаад нvvрэн дээгvvр нь “бо­лохгvй бол нvvнэ дээ” гэсэн сабтитр гvйх ажгуу. Хонгор сумын засаг дарга гэж нэг зангиатай хоньчны сонинд єгсєн ярилцлагаас мєн л нvvдэл vнэртэнэ. Ойлгосон юм бага, учрах аюулын та­лаар даанч маруухан тєсєє­тэй тэр эрийн єгсєн

ярилц­лагыг томьёолбол,

-Танай энд хориотой, маш хортой бодис хєрсєнд алджээ.

-Харин тэгсэн байна.
-Аймаар хортой vхvvлдэг бодис юм байна

-Харин тийм гэнэ

-Одоо яана аа

-Харин, одоо яана аа.

Нэг иймэрхvv.

 Бид паартай байшин, паа­лантай нойль хэрэглэх бол­сон ч нvvдэлчин хэвээ­рээ ажгуу. Бид газартайгаа амин судсаар холбогдоогvй хэвээр аж. Бид хотоо яг л мал шиг туугаад нvvж, хор­гvй газар суух юм шиг бодсоор яваа аж. Бид газраа бэлчээр гэж итгэ­сээр явна. Бэлчээр гэсэн итгэл нь эх нутгаа сольж болох тухай ойлголт юм. Эх оронч vзэл минь хаана байна аа. Газар нутгаа солиход бэлэн сэт­гэл­гээтэй, нvvдэлч­ний эх vзэл хаана байна вэ. Туган дээр, єнєє жагсахдаа барь­даг туган дээр, тааламж­гvй нэгнээ дэлддэг мунан дээр л бичээстэй vлджээ. Бид дураараа сэлгэх бэлчээрт дуртай нvvдэлчдийн зал­гамж хэвээрээ vлдэж, салж хага­цашгvй алга дарам га­зарт уягдсан хотынхон болоогvй байна. Тийм болохоор тєр­сєн бууцаа эхнэрийнхээ ин­жинд явуулсан

Цэдэнбал дар­гын­хаа ойг єчvvхэн ч сэжиггvй нижгэр тэмдэглэж, хєшєєг нь эргэлзэх юмгvй босгож байгаа билээ.
Цианат натри шингэсэн Хонгорын гvвээ юугаар ч со­лих аргагvй, боломжгvй, амьд­­­ралын эх, Хонгор байх­гvй бол хорвоо конец болох тэр цагт бид иргэншинэ. Эх орон гэдэг ойлголт уриа лоо­зон байхаа больж газар ба тvvнтэй гагнагдан уягдсан иргэншил болж хєгжинє.

ХХ зууны гучаад оны их хэлмэгдvvлэлтийг эсэргvvц­сэн монголчууд мєн л эзнээ солих нvvдлийн арга хэрэг­лэн мянга мянгаараа дvр­вэж байв. 1959 онд бvх малаа булаал­гаад хот руу нvvв. Нам засаг тогтоол гар­ган шил­жилт хє­дєл­гєєнийг хатуу цаг­дсанаар vvнийг тvр тогтоолоо. 1990 онд суурин хvмvvс сэдэж олж авсан ард­чиллын vрийг бид амс­лаа.

Ардчилал бид­ний нvvх эрхээ баталгаа­жуулс­наар тэд хє­дєєнєєсєє хот руу хє­дєл­лєє. Ингээд тєлєвшин алдаж бай­сан хотууд агшин зуур маш том єргєн айлсалт болж ху­вирчээ. Хотшин ир­гэн­ших минь, эх орон минь лоозон биш хэрэгцээ болох тэр цаг хэзээ вэ?