Увс аймгаас цааш Европ тив үргэлжилдэггүй нь мэдээж. Алтай Таван Богдоос чинагш найман мянган километрийн тэртээх ба­руун зүгт орших бидний “үсэрсэн цус, тасарсан яс”, Халимаг Монгол оронд аялж яваад ирлээ. Ха­лима­гууд Монголоос хальж одсоны  400 жилийн ойгоо өнгөрсөн жил “ёслол төгөлдөр” тэмдэглэсэн юм билээ. Тэгэхээр эдний аавын аавын…зургаа дахь ааваас цааш­хи бүх удам судар  Хяргас нуурын хөвөөнөө “халиагаад мендик амар” түм буман жилээр оршин сууж байж дээ.

Энэ тухай  сонины нүүр дамнан баахан нурших нь. Гэхдээ монгол хүн монголчуудынхаа тухай сур­валжлага хийсэн болохоор үндэс­тэн нэг уншигч нар минь ядаж хараалгүй уншчихаарай хэмээн хүснэм. (Сүүлийн үед сайтууд дээр намайг мөн ч их элдвээр бичих юм. Би жирийн л нэг сэтгүүлч шүү дээ.)

   Эрхэм нөхөр Дамбын Цэмбэл бид хоёр олонтаа “көөрөлдөн суукт нь” зуураа Халимаг орны тухай сэдэв рүү байсгээд л ордог байлаа. Түүний гэр бүлийн хүн Халимаг нутгийн бэр ба өөрөө Увсын Хяргаст төрсөн тул баруун Монголын тухай урт түүх яриа өрнөх нь мэдээж.  Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, доктор, зохиолч, сэтгүүлч Д.Цэмбэл бээр Амарсанаа, Галдан бошигтын талаарх олон сайхан түүхэн роман бичсэнийг уншигчид андахгүй. Тэр түүхийн замаар хоёулаа аялах тухай ярьж байснаа хэрэгжүүлж  Халимагт долоо хо­ноод уржигдар ирлээ.

Үндэс угсаа нэгт Халимагийн тухай бид мэддэг мөртлөө өнөөг хүртэл төдий л дотно байж үзээгүй нь улс төрийн олон шалтгаан байсан байна. Ах дүү ЗХУ-тай мөн ч олон жил найрамдалт харь­цаатай байсан атлаа яагаад бид­нийг Халимагтай ойртуулж байсан­гүй вэ? гэдгээс эхлээд асуудал үүсч байна. Социализмын үед Ст­раполь хязгаарын Ипатовын роай­ны газар тариалангийн турш­лагаас суралцах хэрэгтэй гэж ма­най улс төрийн товчооныхон дон­госоод л байдагсан. Олон ч хүн тийшээ туршлага судлахаар очсон байх. Тэр нь хаана байдгийг хэн ч анзаараагүй. Очоод харах нь ээ Халимагийн л нутаг байсан юм билээ. Хэдэн монголчууд тариа ногоо сайн тарьсан байсныг манай долигонуур коммунистууд тухайн үед үхтлээ нууж байсан байх жи­шээтэй.  

Халимагт очихын тулд эхлээд Москвад онгоцоор бууж тэндээсээ 1980 оны олимпийн наадам болсон Лужник цэнгэлдэх хүрээлэнгийн ар талд байгаа “Залуучууд” зочид буудлын гадаа ирнэ. Тэнд нэг жижигхэн “ТҮЦ” бий. Гаднаа хаяг самбаргүй зуслангийн амбаар шиг байшинд орохоор монгол царай­тай хүү охин хоёр Элстэй хот явах автобусны билет бичээд сууж байна. Монгол мөнгөөр тооцвол талдаа 65 мянгаар явах тасалбар худалдаж аваад олимпийн тосгоны хойд талын хурдны зам дээрээс автобусандаа суух нь  нэг л хааш яйш. Москвагаас Элстэй хүртэлх зам манайхаар жишвэл  Улаан­баатараас Увс орох дайны хол юм. Замдаа дөрвөн удаа гучин минутын завсарлагатай зогсох ба энэ үеэр унаанаас бууж бие засах, хөнгөн хоол идэх, тамхи татах журамтай. Бусад үед ер зогсохгүй давхисаар 20 цагийн дараа Халимагт хүрнэ. Бараг бүтэн өдөр шөнөжин явна гэсэн үг. Замд садаа мундахгүй. Орос орны өмнө зүг явж байгаа болохоор аль ч талаараа халуун бүс. Халимагийн хөрш зэргэлдээ нөгөө алдарт Чечень, Дагис­тан­чууд залгаад орших ба хилийн цаана Гүрж, Азербайжан зэрэг Кавказын орнууд бий. Христ, ла­лын ертөнцийн хилийн зааг энэ бүс нутаг урьд өмнө хийгээд өнөө ч үндэстэн, шашин хоорондын будли­аны хөрөнгө болсон орчин. Тэдний дунд Халимаг гэх бүддийн шашинтай жийргэвч байх нь улс төрийн маш чухал орчин юм. Нэг ёсондоо хоёр талын төвийг са­хисан бүс нутаг. Халимагт Христ нь ч байна, лал нь ч байна, тэд хоёу­ланг нь байлгах завсраа бурхан багшаа өөртөө залаад авчихсан байх жишээтэй.

Асар уудам Орос орны зүүн хагас нь Европ тив агаад Ас­тар­хань, Халимагаас баруун тийш өөр тивийн хамаарал эхэлдэг аж. Эх газарт Хар тэнгис, Каспийн тэнгис гэсэн хоёр том далай цэлийх ба хооронд нь Кавказын сүрлэг нуруу холбогдоно. Кавказын нурууны хойно том уул нуруу огт байхгүй бөгөөд цэлийсэн тал алс холын Москва хүртэл үргэлжилдэг аж. Москвагаас урагш тал хээр нь ой шугуй, гол мөрөн, нуур цөөрөм бүхий хүн мал тахиа гахай амьдрах нэн тааламжтай. Газрын хөрс нь гэхэд  уринш хагалсныг харваас үхрийн шинэхэн элэг зүсээд тавь­сан мэт тос даасан хүрэн бор. Аль ч орны тариаланчид ийм хөрсийг хараад ёстой шүлс нь гоожмоор. Халимаг орох замд Орос орны алдартай хотууд болох Тула, Воро­неж, Саратов, Волгоград, Днеп­ропетровск, Дон дахь Ростов, Аст­раханиар дайрах буюу тун ха­жуугаар нь өнгөрнө. Жинхэнэ Орос орны уугуул нутгууд. Эдгээр нутгууд нь гурван голын монголчууд гэдэг шиг өнө эртний Оросын тариачдын эх орон юм. Цагаахан хус, ногоон нарс холилдсон ойн чөлөөн дэх орос тосгод замын хажуугаар хяз­гааргүй мэт жирэлзэнэ. Хар замын хажуугаар хөдөөдөө хүссэн хэм­жээгээрээ ой мод тарьсан нь нэн сайхан ургажээ. Ургахгүй гээд ч яах юм гэсэн шиг мал байхгүй, ус намаг чийгтсэн орчинтой. Өглөөний нар­наар шүүдрийн мөнгөн дуслууд бөнжигнөж, хотгор хонхор газарт өнчин манан бууж хоносон байхыг харах дор будан татаад униартсан хангай нутгийн  зун ийм л байдаг байсансан даа хэмээн шүүрс ал­дана.

Орос орны өмнө хязгаар гэж бараг болох Волгоград буюу хууч­наар Сталинград хот орохын ал­дад Элстэй  200 гаранхан километ­рийн урд бий гэлээ. Дэлхийн II дайнаас хойш дайн тулааны нийс­лэл гэгдэх болсон Ижил мөрний хөвөөн дэх энэ хотыг хожим оро­сууд хачин сайхан сэргээн босгосон гэдэг юм билээ. Хотын захаар дайрч өнгөрсөн болоод ч тэр юм уу. Энэ хот нэг л сүр сүлд нь алга болчихсон амьтан шиг хачин бүүд­гэр сэтгэгдэл төрүүлсэн. Орос Германы саяар тоологдох хөвгүүд энэ хотын гудманд амиа алдсан түүхийг зөндөө л сонссон. Мэргэн буудагч Зайцев гэхэд л 600 нем­цийг хөнөөсөн гээд бахархдаг. Хэрэв буг чөтгөр, сүнс гэж гэж байдаг бол энэ хавьд амьд хүн багтахын аргагүй гүйдэлтэй болсон байж таараа. Хотын захаар явж өнгөрөхөд  байшин барилгын элдэв хог нурангийг хусч түрж орхисон нь дайны үеийн тэр хэ­вээрээ ч юм шиг. Олон жилийн өмнө байсан модон байшингууд  бөмбөгдөлтөд өртөлгүй үлдээд өдгөө өмхөрч яйжийгаад  лууль шарилжиндаа даруулсан байх юм. Манайхны гэр хорооллоос ч дор шавар шавхайндаа хутгалдсан банзан хашаатай гудмаар сүлжиж явсаар Элстэй гарах замаа олоод цааш явлаа.

Эндээс урагш явах зам маань нэг л танил болоод явчихав. Хоёр урсгалтай хар зам нэг боллоо. Нэг хар зам маань дээрээсээ ха­жуу­наасаа хавчийжээ. Зам дээр том том тогоо үүсч автобус урагш явахаа болилоо. Зарим үед хар зам хайрга хоёрын завсраар туух нь Лүнгийн хар зам дээр явж байгаа мэт. Замын хажуугаар тарьсан модод ихэнх нь үхсэн агаад үлдсэн ганц нэгийг нь хонь ямаа ирээд мэрж ч байх шиг. Үхэр, адуу олш­роод ирэв. Тэмдэглэгээг уншиж байхад “Дурбет”, “Обот”, “Чулун хамар”, “Кук тенгер” гэх зэрэг хич­нээн орос маягт оруулсан ч яах аргагүй монгол газар шорооны нэрүүд оноосон суурингууд хөвөр­лөө. Хар хүрэн хөрс зэгэл саарал болж, үе үе цөлжилт эхлэв үү гэлтэй элс манхан ч үзэгдэж хүн амьтны хөл хөдөлгөөн илт сийрэгших нь зүүн Европын нутгийг дайлсан баруун Монголд хөлд тавьж буй шинж төрх ажээ.

Бүгд найрамдах Халимаг улсын нутаг хэмжээгээрээ манай Сэлэнгэ аймагтай ойролцоо юм болов уу. Байгалийн байдал Монголын Дор­нод аймагтай их төстэй. Зүүн тал нь Тосон Хулстайд яваа мэт намхан толгод, нуур цөөрөм бүхий бол Каспийн тэнгис дөхөөд ирэхээр Бадам-Ишийн талархуу үл ан­заарагдам гүдэн бүхий нөмөр нөөлөггүй хязгааргүй тал зэрэг­лээтнэ. Тийм нэгэн гүдэнгүүдийн дунд “Аршан булак” гэдэг бяцхан голын хөвөөнөө Элиста хотыг байгуулжээ. Хотын тээврийн тов­чоон дээр буухад Улаангом хотод ирчихсэн мэт сэтгэгдэл төрүүлнэ. Увсынхан хэдүйдээ хөгшин за­луугүй оросоор ийм ус цас шиг ярь­чихдаг болоо вэ гэж андуурмаар. Хаашаа л харна монгол төрх царайтай хүмүүс холхилдон, “Зд­раствуйте мендек, такси авнич” хэмээн ойрд оросыг холин санал тавих нь мань нутаг нэгтэнтэйгээ адилхан харагдсаных биз ээ. Тэд дэлхийн даяаршилд хэдийнэ автаж гар утас хэрэглээд нэлээн хэдэн жил болж байгаа бололтой. “Но­киа” утаснаас авахуулаад залуус өөр гоё утас барин, манай хө­дөө­нийхөн шиг чанга чанга хашгиран хоорондоо их л хэрэгтэй бололтой мэдээлэл дамжуулцгаан чухал төрхөд шилжиж гараа гозогнуулна. Дээр үеийн холбооны болхи сис­тем, орос монгол хүмүүсийг ийн чанга орилуулах уламжлал тог­тоосон доо.

Элстэй хот 120 мянган хүнтэй гэхээр хэр том нь анзаарагдана. Харин Халимаг нутаг албан бус тоогоор 400 орчим мянган хүн амтай гэдэг юм билээ. Тэр чигээрээ халимагууд гэвэл бас үгүй. Хака­сууд гэдэг үндэстэн байхаас гадна орос гаралтнууд дөрвөн хүн тутмын нэг бол халимагууд гуравны нэгээс арай илүү. Бүгд л ялгаагүй зах хязгаар нутгийн “хөдөөний оро­сууд”.

Халимаг хүмүүнийг харж ээ бай­хад нэгэн сонин сэтгэгдэл төрсөн юм. Европ тивд 400 жил аж төрөх­дөө нүүр царай нь огт өөрч­лөг­дөөгүй, олигтой соёлжоогүй нь маньд ойрхон авч учир дутаг­далтай. Хөө-Өрлөг ноён жаахан цаашаа яваад  ядахнаа Молдав орчихсон бол араас нь бид одоо ч очиход харамсах юм алга. Хаант Орос өмнө хил дээрээ тухайн үед шал дэмий нутагтай байжээ. Азаар зүүн талаас хэсэг нүүдэлчин ирээд төвхнөөд аван гуут дуун дээр хүлээн зөвшөөрч нутаг дэвсгэр талбин олгосон түүхтэй. Ижил мөрний хөвөөнд суурьшсан мон­голчууд өмнөөс ирэх дайсан, харь шашинтнуудад халх болж Орос оронд олон зууны турш ач тус хүргэсэн аж. Сүүлдээ бүр ингэх үүрэгтэй юм шиг зан гаргаад ирэ­хээр нь баруун Монголын цусанд байдаг омголон араншин нь хө­дөлж тэрсэлж тэмцээд нэр нүүрээ барчихсан юм даг уу даа. (Энэ тухай дараа өгүүлнэ)

Манай баруун аймгийнхан хо­тод ирээд хэзээ ч бүтэшгүй юмнаас амьдралаа эхэлцгээдэг. Бид л омголон, догшин гэж онгироодог болохоос үндэстэн ястныхаа хувьд мянга мянган “жертва” хийж байж ганц нэг нь Баянмөнх аварга шиг амьдарч байгаа юм шүү дээ. Ийм гаслант амьдрал Халимагт  ма­найхаас  арав дахин илүү то­хиолдсон юм билээ. Одоо ч энд “Үлэмжийнов”-оос өөр сайхан амьдарч байгаа баяд хүмүүн бай­гаа эсэхийг олж харсангүй.

Түүхийг нь уншиж, сонсож бай­хад Говь-Алтай, Увс, Ховдоос “тэр жил” Халимагууд баруун этгээдэд     Манжид дагаар орохгүй гээд зугт­санаас хойш хойшоо дөчин жи­лийн нүүдэл хийж Ижил мөрний хөвөөнд очсон. Очоод амар жимэр амьдарсан хугацаа тун бага. Түүх цадиг нь дандаа байлдаан дайн. Бараг аль завандаа амьдралаа зохицуулж байсан юм гэмээр. Оро­сууд улс төрийнхөө хувьд гадаад оронтой дээрэлхүү зан гар­га­чи­хаад яс байлдах болохоороо их сонин. Саяхны жишээ гэхэд л хажуу  дахь Афганистанаа ч дий­лэхгүй ялагдсан. Өмнөх бүх дайны гол ачааг тэгэхээр хэн нэгэн үн­дэстэн нугалж байсан юм биш үү?. Тэр нь хэн байв. Нэр нь тодроогүй хали­маг баатрууд Оросын түү­хийн хувь заяаг дандаа эерэгээр эргүүлж байсан авч бас эсрэг дайтсан нь олон юм билээ.

Ийм нэгэн сонирхолтой ард түмний нутгаар аялж олон юм сонсож мэдэрч яваад ирсэн билээ.    

Хальж одсон “ясны маань та­сархай” 1943 онд бүрмөсөн сөнөж мөхжээ. Одоогийн “Кальмик”-ууд бол үндэс угсаагаа тас мартсан “хип хоп” бацаанууд. Манайх ч бас тийм.

Дайны хамгийн шийдвэрлэх  цагт Халимагууд өчнөөн жил амь­дарсан  өмөг түшиг Орос орныхоо эсрэг мурисан байгаа юм даа. Яагаад?...


Үргэлжлэл бий

Ж.ГАНГАА