Засаглалын үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, нэгэнт уначихсан төрийн нэр хүндийг  аврах, улмаар иргэдийн амьдралын төвшинг дээшлүүлэхэд хамгийн их нөлөө болох атлаа хамгийн бага зардалтай ганцхан өөрчлөлтийг  хийх цаг нь болжээ. Энэ бол төр засгийн хананд ургаж,  манай нийгмийн бүх хэсгээр түгэн тарсан, нийгмийн хэвийн амьдралыг задлан ялзруулж байгаа хөгц болох сонирхлын зөрчилийг арилгах явдал мөн.

Сонирхлын зөрчил эдүгээ төрийг дампууруулж, хэвийн үйл ажиллагааг нь алдагдуулан, гацаан зогсооход хүргээд байгаа бөгөөд энэ хөгцийг Монголын нийгэм эхнээс нь соргог харж, устган дарж чадаагүй,  төр засаг  өөрөө ганц ч буруутантай хариуцлага тооцоогүй явж ирсний эцэст энэ хөнөөл нийгмийн суурь үндэс рүү улам бүр шигдэн, өмхийрүүлж байна.

Ашиг сонирхлын зөрчил нь хувийн болон нийгмийн сонирхлын эрх ашгийн зөрөөгөөр хэмжигдэх бөгөөд төр засаг, орон нутгийн удирдах ажилтан албан тушаалаа хувийн ашиг сонирхолдоо урвуулан ашиглаж, өөртөө эд материалын болон бусад ашиг хонжоо олохыг хэлдэг.

Бусад ардчилсан орнуудад сонирхлын зөрчил харьцангуй бага байдгийн гол шалтгаан бол түүнийг илэрхээс өмнө урьдчилан сэргийлж чаддаг, гарвал нам дарж, тас цохих нийгмийн дархлаа сайн хөгжсөнд оршдог байна. Тийм ч учраас энэ зөрчил манайх шиг засаглалыг хямруулах хэмжээнд хүрдэггүй.  

Саяхан ХБНГУ-ын эрүүл мэндийн сайд эмэгтэй албаны машинаараа Испанийн эрэг дээр очиж амарч байгаа тухай хэвлэлээр нь шуугив. Германчууд татвар төлөгчийн хөрөнгөөр зугаалж, сонирхлын зөрчил гаргасаных нь төлөө Засгийн газрын гишүүн сайхь бүсгүйг намтай нь хамт шийтгэсэн. Өөрөөр хэлбэл Германы сонгогчид хоёр  сарын дараа болсон парламентийн сонгуулиар сайдын эгнээнд нь багтдаг Социал демократуудыг дэмжээгүй юм. Болчимгүй сайдын уршгаар түрүүнд явдаг байсан нам нь ялагдсан.  

“Иймхэн юм” -ны төлөө тийм баян орон сайдаа огцруулж байхад манайд албаны машинтайгаа манатай. Хувьдаа машин ашиглаж хэрэглэх бол байдаг л үзэгдэл. Тэрнийг хэрэг төвөг болгож сөхнө гэвэл бүхэл бүтэн яам, агентлаг, хариуцсан салбараа өөрийн бизнесийн талбар болгож чаддаг сайд, дарга нараа яах болж байна. Угаасаа тухайн салбартаа бизнес эрхэлдэг компанитай, түүгээрээ намаа санхүүжүүлж ирсэн, сонгууль болохоор зардлаа улсаар даалгадаг,улмаар сайд, орлогч болж  санаанд багтамгүй их хувийн хонжоо гаргадаг нь Монголын засаглалын хэвийн жишиг болоод удаж байна. Түүнд нь иргэд бид ч дасчихсан, гадаадын түншүүд маань ч эвлэрсэн бололтой.

Сайдаа дагаад заавал солигддог улс төрийн албан тушаалаас дээгүүр хүн бол яамдын хөрөнгө оруулалтын газрын дарга нар буюу сайдын багцын хөрөнгийг захиран зарцуулагчид. Энэ хүн тухайн салбар дахь улсын хөрөнгө оруулалтыг уралдаант сонголт буюу тендер нэрээр дамжуулан байршуулж суудаг.  Монголд жилийн турш бүтээсэн нийт  баялгийг гурван төгрөг бүрийн нэгийг улсын төсвөөр дамжуулан бараа үйлчилгээ худалдан авдаг гээд  тооцоход энэ бол ашиг сонирхлын томоохон лангуу. Гэсэн хэрнээ тэр нь төр засаг болон орон нутгийн удирдлагын “их дэлгүүр” -ийн түмэн лангууны ганцхан нь.

Төрийн албан хаагчид, улсын нийт ажиллах хүчний 15%-д хүрч, төр өөрөө хамгийн том ажил олгогч болсон бөгөөд гаалийн болон татварын байцаагч, шүүх болон цагдаагийн алба, эсвэл улс төрийн нам, түүний харъяа олон нийтийн байгууллагын дарга, идэвхтэн болох нь өнөөгийн залуусын хүсэл мөрөөдлийн оргил болж. Төрийн албанд байвал гадаадын дээд сургуульд улсын зардлаар явах, байр авах, аз таарвал төрөөс төрөх дараагийн тэрбумтны үнэнч цэрэг болох боломж бүрдэх бөгөөд энэ нь ашиг сонирхлын зөрчил нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөж хүндлэн дээдлэгдэх болсны бас нэг жишээ.

Сонирхлын зөрчилийг арилгах, дахин гаргуулахгүй байх үндсэн бөгөөд шаардлагатай нөхцөл бол засаглалыг ил тод болгох, байлгах явдал мөн. Үүний тулд нийгэм үнэн зөв мэдээллийг цагт нь авах ёстой. Түүнийг өгдөг гол хэрэгсэл нь хэвлэл мэдээллийн салбар. Бүрэн зөв мэдээлэлтэй иргэд л дуу хоолойгоо нэгтгэж, шаардлага зөв, хатуу тавьж чадна.

Бүрэн зөв мэдээлэл гаргуулах улс төрийн шахалт бол уг нь сөрөг хүчин. Манайд энэ хүчин үнэндээ байхгүй болсон учир засаглалын явцын тухай бодит мэдээлэл алга боллоо. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл эздээсээ хараат,  эзэд нь сонирхлын зөрчлөө хаацайлан хамгаалахын тулд эвслийн горимд орчихсон нь хэнд ч тодорхой байна.Зарчмаараа бол бүрэн мэдээлэл л бүрэн ил тод засаглалыг бий болгож, жинхэнэ ил тод засаглал л хариуцлага хүлээж чаддаг.

Ардчилал хөгжсөн орнуудад сонирхлын зөрчлийг арилгахын тулд түүнийг  гаргуулахгүй байх бүх боломжийг хангах, зөрчил байгааг нээлттэй зарлах, өөртэй нь холбоотой шийдвэр гаргахад удирдах ажилтныг оролцуулахгүй байх, үйл ажиллагаанд нь хөндлөнгийн үнэлгээ дүгнэлт гаргуулах,  ёс зүйн журам батлан мөрдүүлэх зэрэг таван төрлийн арга хэмжээг тухайн нөхцөл байдалд тохируулан авдаг.

Сонирхлын зөрчилд холбогдохгүйн тулд улс төрийн албан тушаалтан өөртэйгөө шууд болон шууд бусаар холбогдох компани хэвээрээ байгаа бол түүнийгээ зардаг. Төрд ажиллана гэдэг нь нэгэн үзүүрт сэтгэлээр түмэнд үйлчилнэ гэсэн үг.  Англи хэлээр төрд ажиллахыг бүр “to be a public servant” гэдэг. Гэтэл манайд болохоор гэр бүлийн хүнийхээ нэр дээр шилжүүлсэн болоод л аргалчихна.

Улс төрийн албан тушаалтан өөрийн ажилтайгаа сонирхлын зөрчилтэй гэж үзэж байгаа бол  юуны түрүүн хэвлэл мэдээллийн хэрэслээр өөрөө мэдэгддэг. Харин манай ардчилсан засаглалын түүхэнд хэзээ ч тийм тохиолдол гарч байгаагүй.

Хариуцсан ажлынхаа дагуу аливаа шийдвэр гаргахад, хэрэв хувийн болон өөрөө холбоотой компанид нь бас хамаарах бол тухайн шийдвэр гаргахад тэр дарга оролцдоггүй. Оролцуулдаггүй.  Манайд ингэдэг болчихвол дарга нарын ажлын цаг харин тун бага болно.

Сонирхлын зөрчил гарчихсан бол гуравдагч талаар үнэлгээ дүгнэлт гаргуулдаг.  Гэтэл манайд хөндлөнгийн талыг олох хэцүү дээ. Арайхийж нэгийг оллоо гэтэл тэр нь нөгөөтэйгөө ямар нэг аргаар ойртчихсон л байдаг. Үүний хамгийн тод жишээ бол Монголын шүүх юм.

Ёс зүйн дүрэм гаргаж мөрдүүлэх нь нэр төрд чухал, нийгэмд илүү үр дүнтэй байдаг. Манайд тэр журмыг баталлаа гэхэд түүнийг хэрэгжүүлэх сар, жилийн аян маян гэсхийгээд л өнгөрнө. Уг нь ёс жудаг нэр төр гэдэг бол төрийн хүний эрхэм чанар. Солонгосын нэг удирдагч асан үнэтэй бэлэг, шагнал авч хувийн компанидаа хожоо, завшаан олгосон байж магадгүй хэмээн шалгаад  эхлэнгүүт,  уулын орой дээрээс үсэрч амиа хорлосныг санаж байна уу.

Монголын нийгэм буюу иргэд бид өөрсдөө, төрийн засаглалд ашиг сонирхлын зөрчлийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх чадвартай, соёлтой болохыг хичээж, төр маань зөрчил гаргаж байгаа дарга, түшмэдүүдтэйгээ хариуцлага тооцоод эхэлбэл манай нийгэм энэ аймшгийн гамшигт хөгцнөөсөө яваандаа салж, нийгмийн дархлаагаа сайжруулах болно.

Энэ тийм хэцүү ажил гэж үү?

2009-09-24