Намар, таныг өрөөндөө хөлдөж үхэхийн даваан дээр халаалт ирнэ. Хавар яг шатаж үхэхийн даваан дээр түүнийг зогсооно. Цаг агаарын олон жилийн дундаж гэх мэтээр ухаалаг шалтаг зааж таныг хэзээ даарах, хэзээ халууцахыг төр засаг л шийднэ. Танд өөртөө тохируулах боломж, сонголт байхгүй. Социализмын үед ч тийм байсан, одоо зах зээлийн үед ч хэвээрээ л байна.

Өвөлдөө халуун ус үргэлж тасарна, эсвэл халаалт нь амьсгаа төдий бүлээхэн учир хот суурин газрынхан гэр орондоо гадуур хувцастай л амьдарна. Иргэдээс гомдол, санал ихээхэн ирдэг ч орон сууцны контор, түгээлтийн газар, дулааны станц харилцан бие бие рүүгээ бурууг чихнэ. Зарим хүн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гомдол мэдүүлдэг ч, шуугиан тэгсхийгээд намжина. Зундаа бид өвлийн бүх асуудлаа мартаж, намар болохоор санаж, бухимдсаар шинэ мөчлөг эхлүүлнэ.

Харин халаалт, халуун усны төлбөрийг хэрэглэгчид бүтэн тарифаар төлнө. Ус, халаалт тасарсан, улбагар, сулбагар байсан нь төлөх үед хэнд ч сонин биш. Төлөхгүй бол халаалт, халуун ус, цахилгааныг чинь шууд л тасална. Танай байр, орон сууц, албан байр, үйлдвэрийн газар дулаанаа хэмнэсэн үү, алдсан уу гэдэг бол таны асуудал болохоос өөр хэнд ч, ямар ч хамаагүй, нийлүүлэгчээс тогтоосон тарифын дагуу заавал, бүтнээр нь төлөх үүрэгтэй.

ТООЛУУР ТАВЬСАН ХҮН БУРУУТАЙ

“Ховд” их сургуулийнхан дулааны тоолуур суурилуулж, авсан хэмжээгээр халаалтын төлбөрөө өгч эхэлснээр зардлаа хоёр дахин багасгаж, хэмнэсэн хөрөнгөөрөө сургуулийн гаднах биеийн тамирын болон сагсны талбайгаа зориулалтын, зөөлөвчтэй, ногоон алаг дэвсгэртэй болгож оюутнууд, иргэдийн чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх сайхан нөхцөл бүрдүүлжээ.

Урьд нь тус сургуулийн жилийн төсвийн 50 хувийг халаалтын зардал эзэлдэг байсан аж. Гэтэл Увс, Ховдын дулааныг үйлдвэрлэх, түгээх бүх сүлжээг хувьчилж авсан “Бадамлах дөл” компани нь дураараа дургисан захирал Ж.Янжмааг шүүхэд өгчээ. Дулаан, цахилгаан үйлдвэрлэх дэд бүтцийг нь хувьчилж, түгээх дэд бүтцийг нь нийтийн эзэмшилд үлдээх төрийн бодлогын зарчим хөдөөд үйлчилдэггүй бололтой.

Аймгийн захиргаа нь ийм “хачин, хариуцлагагүй” үйлдэл хийсэн сургуулийнхны буруутайг тогтоож , урьдын адил халаалтын төлбөрийг барилгуудынхаа эзэлхүүнээр төлөх, ер нь бүх албан газарт дулааны тоолуур тавихыг хоригложээ. Учир нь байгууллага болгон энэ мэт дураараа дургиж, дулааны тоолуур тавих юм бол станц нь дампуурч аймгийн төв хөлдөх гээд байгаа гэнэ.

Бүр социализмын үеэс хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалж халуун ус, цахилгаан, халаалтын үнийг Засгийн газар маш багаар тогтоож, зардлын зөрүүг улсын төсвөөс төлж ирсэн билээ. Үр дүнд нь Монгол Улсын боловсрол, эрүүл мэндийн салбарын жилийн төсвийн 15-30 хувь нь зөвхөн барилгын халаалтын зардалд ногдсоор буй. Уг нь энэ хоёр салбарын барилга бүрийн дулаан алдагдлын шалтгааныг судлан тодорхойлж, гэрчилгээ олгон, байгууллага бүр авсан, алдсан дулаанаа тооцон төлбөрөө хийдэг болчихвол эрчим хүчний салбарын алдагдал эрс багасах юм.

Монголын орон сууц, нийтийн барилга байгууламжууд дотроо яагаад хүйтэн байдаг шалтгааныг Швейцар, Германы тусламжийн байгууллагынхан судалжээ. Хүйтэн байдгийн бараг 40 хувь нь барилгын чанартай, дөрөвний нэг нь дулаанаа алддаг, 17 хувь нь халаалт доголдолтой, 16 хувь нь барилга нь элэгдэж дууссантай холбоотой гэж дүгнэж байна.

ДУЛААН АЛДАХАА ЯДАЖ ЗОГСООЧИХВОЛ ...

Ховд аймгийн төвийн тавдугаар цэцэрлэгийн барилгыг Германы (GIZ) ба Швейцарийн (SDA) хөгжлийн байгууллагуудын тусламжийн төслөөр засаж янзалжээ. Барилгын дулааны алдагдлыг бүх талаас нь хэмжиж тогтоогоод ханыг гаднаас нь хөөсөн хавтангаар зузаалж, нийт 58 цонхыг нь давхар шилтэй вакуум цонхоор сольж, хаалга, шал, дээврийг нь дулаалан, бүх төрлийн хоолой, паарыг нь цэвэрлэсний дараа тус барилга дулаанаа бараг алдахгүй болсон гэнэ. Усны хэм, байрны доторх дулааны өөрчлөлтийг цаг тутам нарийвчлан харуулдаг хэмжүүрийг гол хаалган дээрээ байрлуулсан аж.

Багш нарын ажиллах орчин тав тухтай болж, хүүхдүүд даарах, өвдөх нь эрс багасч, сургалт, хүмүүжлийн ажилд нь чанарын өөрчлөлт гарчээ. Өмнөх жилүүдэд заримдаа -8 хэмийн хүйтэн байсан цэцэрлэгийн байранд хүүхдийн хөгжил, хүмүүжлийн тухай яриа биш, хөлдөх, эс хөлдөхийн тулаан болдог байсан аж.

1975 онд анх баригдсан энэхүү цэцэрлэгийн барилга нэмж дулаалахад олон улсын төслөөс 260 сая төгрөг зарцуулсан гэнэ. Цэцэрлэгийн үйл ажиллагааны жилийн төсөв нь 300 сая төгрөг бөгөөд түүний xarac нь цалин хөлс, 20 хувь нь буюу 60 сая төгрөг нь халаалтын төлбөр байжээ. Халаалтын алдагдлыг 50 хувиар бууруулсан нь 30 сая төгрөг хэмнэж буй ч тус цэцэрлэг 60 саяыг урьдынх шигээ төлсөн байна.

Тус төслийнхөн яг ийм маягаар Завхан аймагт нэг цэцэрлэгийг шинэчлэн зассан бөгөөд энэ онд Тэс сумын сургуулийн дотуур байрыг 450, Завханмандал сумын сургуулийг 240, Эрдэнэхайрхан сумын эмнэлгийг 200, Дуут сумын Эрүүл мэндийн төвийг 180, Жаргалант сумын сургуулийн байрыг 800 сая төгрөгөөр засах гэнэ. Эдгээр барилгын засварыг орон нутгийн компани, ажиллах хүчийг ашиглан, тэднийг сурган, шинэ техник технологи нэвтрүүлэхээс гадна хамгийн гол нь Монгол Улсад буй халаалттай холбоотой асуудлуудыг сөхөж тавих, улмаар сайн засаглалыг хөгжүүлэхийг зорьж байгаа тухай тус төслийн дарга Бёрн Валстэд гуай Ховд хотод уулзах үедээ ярьсан юм.

Халаалтын алдагдлаа арилгаж, өрөөн дотор хэвийн дулаантай байлгахаа өөрсдөө удирдаж чадвал хэрэглэгчдэд, бас дулаан үйлдвэрлэгчдэд ч эцсийн дүндээ ашигтай. Хэрэглэгчийн дулааны зардал багасч, үйлдвэрлэгч үр ашиггүй зардал гарган гадаах агаарын хий дэмий халаах сармагчингийн бизнесээ зогсоох болно.

Энэ бүхнийг арай ухаалгаар зохицуулах нь материаллаг өгөөжөөс гадна иргэд, хэрэглэгчдийн тав тухыг хангаж, хүүхэд, хөгшид даарч ханиад томуу хүрч өвдөхөөс урьдчилан сэргийлэх тул нийгмийн асар их ач холбогдолтой гэдгийг төр захиргааны бүх түвшинд анхаарах цаг болоогүй гэж үү.