Стандарт бус өрсөлдөөн ба бидний ядарсан сэтгэл зүй
Монголчууд бид хахуулийн сэтгэл зүйд ноёлуулж гүйцжээ. Бүх салбарт хүрээгээ тэлэн, ямх ямхаар идсээр нийгмийн дундаж, дундаас доогуур төвшнийхний ядарч алжаасан сэтгэлзүйг эзлэн авсаар байна. Одоо манай улсад ёс горимын дагуухь шударга өрсөлдөөн гэх ойлголт устан үгүй болж, хямдхан, хууль бус, хэрэглэгчдийнхээ ухамсрыг улам газарт унагаж хаясан бохир өрсөлдөөн л цэцэглэж байна. Ийм нөхцөлд дээрээ эрх баригчид нь стандарт ярьдаг, доороо пүүс компани, албан байгууллага, хувь иргэд нь стандарт бус болгоныг үржүүлж байдаг, нийгмийнх нь үндсэн ёс зүй доройтсон улс орон болон тогтож буй нь аргагүй юм.
Улс орон маань бүхэлдээ даварсан нөхдүүдийн далласан гарын аясаар дагаж ханарсаар, далайсан далайлт болгоны өмнө навталзсаар, өчүүхэн арга залинд нийтээрээ хууртагдсаар хаашаа аль зүг рүү даялан одож буйгаа ч анзаарч, хянаж, анхааруулж, цаашилбал тэмцэж байгаа дуу хоолой сонсогдохоо болив. Бензин импортлогчдоос авахуулаад бизнесийн бүх салбар зөвхөн ашгийн төлөө түрэмгийлэн довтолж, хэрэглэгчдээ хөлдөө чирч байна. Хаана шударга бус зүйл явж байна, тэнд ард иргэд үрэгдэж байдаг. Энэ бүхний цаадахь хамгийн гол эмгэнэл нь үрэгдэж буй олонлог нь өөрсдөө үрэгдэж байгаагаа мэдэрдэггүй, дагаж ханарч явсаар урхинд нь гүйгээд орчихдогт оршиж байгаа юм.
Бизнесийн эцсийн зорилго бол ашиг. Гэхдээ ашиг гэх энэхүү хатуу ойлголт шударга, эрүүл өрсөлдөөн дээр суурилж гэмээнэ зах зээлийнхээ үндсэн гоо зүйг эвдэж гэмтээхгүй явдаг учиртай. Гэвч манай харуусал бүх зүйл эсрэгээрээ урсдагт нь, тэрхүү эсрэг урсгалыг Төр нь эс харсан царайлдагт нь байдаг.
Бид эхлээд эрүүл өрсөлдөөн, шударга зарчим, хууль ёсонд нийцсэн бизнесийг дэмждэг, тэндээс ирж буй зүйлийг хүлээж авдаг соёлд суралцмаар байна. Нэг хэсэг манайд сугалаагүй бизнес гэж бараг байхгүй болсон. Бүр сонин хэвлэл нь ч сугалаажиж баларсан. Сонин захиалбал машин хожно шүү гэж хашгирсан аймшигтай үзэгдэл гарч ирж өдөр тутмын хэвлэлд ажилладаг бид хэлэх үггүй гайхширч байсан. Ийм юм зөвхөн Монголд л болж байв. Дараа нь Хадгаламж зээлийн хоршоо гэж айхавтар том шуурга дэгдсэн. Хамгийн их мөнгө хадгалуулбал алтан аяга өгнөө гээд л хошгируулсан. Яасан ч шуналтай улс юм. Ямар ч гэнэн хүмүүс юм. Хэдэн төгрөгөө өвөртлөөд цөмөөрөө гүйлдэж очоод өгчихсөн. Өгөөд аяга ч үгүй, хадгаламж ч үгүй алдацгаасан. Өөрсдөө хуйларч очиж мөнгөө санхүүгийн сайн дурын луйварчдад аваачиж өгчихөөд Төр минь одоо бид яах юм бэ, авраач гээд хөлөө жийгээд өлсч цангаад хэвтчихсэн. Өгөхдөө асуугаагүй байж, өр ширэнд баригдахаараа Төр рүүгээ эргэж ноцоцгоосон. Ийм л бүдүүлэг олонлог манай нийгмийн дийлэнх хувийг эзэлж байна. Эднийхээ тархиар наадсан бизнесийнхэн одоо бүр дэд давхарга руугаа оров. Сүүлийн үед үүрэн телефоны бизнес эрхлэгчдийн зүгээс сугалаагаар далласан шударга бус давалгааг эхлүүллээ. Харьцангуй дээд төвшний бизнесийн салбар шүү дээ. Яаж ийм эх орондоо, иргэддээ хайргүй хандаж чаддаг байна вэ гэж гайхмаар. Бизнес хийдэг хувь хүн ч бай, пүүс компаниуд ч бай үндсэн сууриа, дээр нь сууж яваа завиа, цаашлаад өөрсдийг нь завьтай нь хөвүүлж яваа нуураа хайрлах үзэл санааг тээж явдаг. Энэ салбар бол Монголд шинэ тутам салбар. Хөлөө одоо л нэг олж байгаа гэж хэлж болно. Гадна дотнынхны асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалт татаж, хамжиж дэмнэж байж босгож байгаа салбар. Тэр тусмаа энд өрсөлдөөн шударга, эрүүл, хууль ёсны дагуу явагдах ёстой. Ийм шаардлага зайлшгүй тавигдах ёстой эмзэг бизнес ч гэж хэлж болно.
Сүүлийн үед энэ зах зээл дээрх хэрэглэгчдийн тоо буурах хандлага илэрч байгааг шинжээчид хэлж байна. Энэхүү бууралтаас болж зах зээлийнх нь тэлэлт урьдынхаас ялимгүй удааширч байгаа нь ойлгомжтой. Зах зээлийн зүгээс энэ байтуай дохио ирдэг. Гэвч манай зарим үүрэн телефоны компани, тухайлбал “Мобиком”, “Юнител” зэрэг компаниудаас хямд үнээр өрсөлдөх, төрөл бүрийн хууль бус арга хэрэгсэл ашиглан хэрэглэгчдийг үймүүлэн татах гэсэн шударга бус өрсөлдөөн явуулах нь хэрээс хэтэрч харагдана. Сүүлдээ улам даварч, Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос тогтоосон тарифын хязгаарыг зөрчсөн үнэ тарифаар үйлчилгээ үзүүлэх, оператор компаниуд хямдрал, урамшуулал нэрийн дор өндөр үнийн дүн бүхий эд хөрөнгийн /байр, машин гэх мэт/ сугалаат худалдаа явуулах зэргээр шуударч, цагаандаа гарч байна.
Эдгээр компаниудаас явуулж байгаа байр, машин гэх мэт эд хөрөнгөөр далласан башир ажиллагаанууд нь үнэн хэрэгтээ урамшуулал гэсэн нэрийн дор эд хөрөнгийн сугалаат худалдаа явуулж байгаа хэлбэр юм. Монгол Улсын бүх хууль тогтоомжийг зөрчсөн эдгээр үйл ажиллагаа руу чухамхүү ийм үзэгдлүүдийг л таслан зогсоох үүрэг хүлээн ажиллаж байгаа, ноён О.Магнай та анхаарлаа хандуулаач ээ.
Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 15.4.4-т зааснаар эд мөнгөний хонжворт сугалаа эрхлэх үйл ажиллагаа нь тусгай зөвшөөрлийн үндсэн дээр эрхлэх үйл ажиллагаанд тооцогддог бөгөөд хууль тогтоомжоор тусгайлан заасан сугалааны тоног төхөөрөмжийн техникийн үзүүлэлтүүд, сугалаат худалдаа явуулах процедур журам гэх мэт олон нөхцөл, шаардлагыг урьдчилан хангаж зохих байгууллагаар хянуулсны үндсэн дээр сугалаат худалдаа эрхлэх зөвшөөрөл олгогддог юм байна. Зөвшөөрөлгүй эрхэлсэн тохиолдолд хууль бусаар олсон орлогыг хурааж, торгох арга хэмжээ авахаар хуульд заасан. Одоо эдгээр хуулийн хэрэгжилтийг хянах цаг болжээ.
Урамшуулал нэрийн дор хэрэглэгчдийг төөрөгдүүлэн мэхэлж, тусгай зөвшөөрөлгүй, хууль бусаар явуулж байгаа хонжворт сугалаандаа иргэдийг сурталчилгаагаар зодон татан оролцуулж, шударга бус гэнэтийн ашиг олж байгаа энэ байдал нь хуулийн тодорхой заалтуудтай зөрчилдөж байгааг хуульчид түрүүчээсээ анхааруулж байна. Гэвч монополь тогтоохыг хүсэмжлэгчид үл хэрэгссээр. Тэдний энэхүү хуульт ёсны дээр сандайлж суусан үйлдлүүдийг хэн хэзээ зогсоох вэ.
Тэдний явуулж буй энэхүү өрсөлдөөний хууль бус хэлбэрүүд нь Монгол Улсын холбогдох хууль тогтоомжуудыг зөрчөөд зогсохгүй, үүрэн телефон холбооны хэрэглэгчээс олох дундаж орлогыг бууруулах, үйлчилгээ эрхлэгчдийн орлого ашгийн төвшин, хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр, санхүүгийн чадавхид сөрөг нөлөө үзүүлэх, Монгол Улсын харилцаа холбооны салбарын орлогын өсөлтийг удаашруулах, салбарын хөгжлийн хурдацад сөрөг нөлөө үзүүлэх зэрэг цаашид уршигтай олон үр дагаврыг бий болгож байгааг Тагнуулын байгууллага ч анхааралдаа авч байгаа биз ээ.
Үр ашиг гэх ойлголт компаниудын нэгдүгээр ойлголт гэдэг нь тодорхой. Гэхдээ үр ашгаа хожмын үйлийн үрээ бодож хурааж баймаар. Улс орноо, тогтож ядаж байгаа бизнесийн орчноо бодож баймаар санагдана. Бид зөвхөн өнөөдрийн өөхний төлөө хэдий болтол явах юм бэ.
Үр ашигтай ажиллахын төлөө ухаан бодлоо уралдуулалгүй яахав. Тэр тусмаа мэдээллийн технологи эрчимтэй хөгжиж буй энэ зуунд. Гагцхүү хуульд нийцсэн өрсөлдөөний арга хэлбэрүүдийг сонгож, үйлчилгээний өндөр чанараар өрсөлдөж сурмаар байна.
Хэрэв энэхүү алтан дүрмийг үл хэрэгсэн шударга бусаар ашиг олох, хэрэглэгчдийг мэхлэх, үйл ажиллагаагаа явуулсаар байх юм бол энэ улсад хууль тогтоомж, Төр засаг гэж байдгийг сануулах хэрэгцээ ч гарч мэдэх юм. Жишээлбэл, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн 17 дугаар зүйлийн 17.2.3 дахь хэсэгт эд мөнгөний хонжворт сугалааны орлогод 40 хувийн албан татварыг ногдуулахаар заасан байна. Гэтэл Мобиком, Юнител зэрэг компаниуд “Моби лотто”, “5 байр” нэртэй сугалаат худалдааг жил бүр тогтмол хугацаанд, тодорхой давтамжтайгаар явуулж ирсэн бөгөөд энэ жилийн хувьд мөн л дээрх хонжворт сугалааны үйл ажиллагаагаа эхлүүлэн зар сурталчилгаагаар бөмбөгдөж эхэллээ.
Үүрэн холбооны үйлчилгээ үзүүлэгч компаниудын хувьд хэрэглэгчдэд зориулсан тодорхой урамшуулал, хөнгөлөлт, бэлгийн хөтөлбөрийг явуулж болох бөгөөд эдгээр нь жинхэнэ утгаараа тодорхой үйлчилгээний үнэ тарифаасаа үзүүлж буй урамшуулал, хөнгөлөлт, эсвэл өөрийн эд хөрөнгөнөөс хэрэглэгчид үнэ төлбөргүй өгч буй бэлгийн шинжтэй байгаа тохиолдолд хууль эрх зүйн хувьд болон өрсөлдөөний арга хэрэгслийн хувьд хүлээн зөвшөөрч болно.
Харин хэрэглэгчдийн дунд сугалаат худалдаа зарлаж хэрэглэгчдээс их хэмжээний мөнгөн хөрөнгийг өөртөө татан төвлөрүүлж их хэмжээний ашиг олон үүнээсээ өчүүхэн бага хэсгийг тодорхой цөөн хэдэн хүнд хонжвор байдлаар олгож байгаагаа бэлэг, урамшуулал, хөнгөлөлт нэрээр халхавчлан хуулиар тогтоосон албан татварыг төлөхөөс зайлсхийж байгааг уучилшгүй юм.
Одоо уучлах, харзнах, анхааруулах, хүлээх гэх мэтийн уужим бодлогоор энэ нөхдүүдэд хандах аргагүй болсон ч байж мэднэ. Энэ улсад Төр, хуульт ёс гэж байгаа л юм бол шударга бус, хууль бус энэ мэт бохир ашиг олох ажиллагааг таслан зогсоох, зах зээлийн хөрс суурийг стандарт өрсөлдөөнөөр хамгаалахын төлөө хөдлөх цаг болсон. Хэрэв давуу эдийн засгийн хүч, давуу улс төрийн нөмөр, давуу дур зоргоор нэг хэсэг нь энэ мэтээр гаарсаар л байх юм бол манайд бизнесийн байгууллагууд эрүүл саруул төлөвшихгүй.
Улс орон маань бүхэлдээ даварсан нөхдүүдийн далласан гарын аясаар дагаж ханарсаар, далайсан далайлт болгоны өмнө навталзсаар, өчүүхэн арга залинд нийтээрээ хууртагдсаар хаашаа аль зүг рүү даялан одож буйгаа ч анзаарч, хянаж, анхааруулж, цаашилбал тэмцэж байгаа дуу хоолой сонсогдохоо болив. Бензин импортлогчдоос авахуулаад бизнесийн бүх салбар зөвхөн ашгийн төлөө түрэмгийлэн довтолж, хэрэглэгчдээ хөлдөө чирч байна. Хаана шударга бус зүйл явж байна, тэнд ард иргэд үрэгдэж байдаг. Энэ бүхний цаадахь хамгийн гол эмгэнэл нь үрэгдэж буй олонлог нь өөрсдөө үрэгдэж байгаагаа мэдэрдэггүй, дагаж ханарч явсаар урхинд нь гүйгээд орчихдогт оршиж байгаа юм.
Бизнесийн эцсийн зорилго бол ашиг. Гэхдээ ашиг гэх энэхүү хатуу ойлголт шударга, эрүүл өрсөлдөөн дээр суурилж гэмээнэ зах зээлийнхээ үндсэн гоо зүйг эвдэж гэмтээхгүй явдаг учиртай. Гэвч манай харуусал бүх зүйл эсрэгээрээ урсдагт нь, тэрхүү эсрэг урсгалыг Төр нь эс харсан царайлдагт нь байдаг.
Бид эхлээд эрүүл өрсөлдөөн, шударга зарчим, хууль ёсонд нийцсэн бизнесийг дэмждэг, тэндээс ирж буй зүйлийг хүлээж авдаг соёлд суралцмаар байна. Нэг хэсэг манайд сугалаагүй бизнес гэж бараг байхгүй болсон. Бүр сонин хэвлэл нь ч сугалаажиж баларсан. Сонин захиалбал машин хожно шүү гэж хашгирсан аймшигтай үзэгдэл гарч ирж өдөр тутмын хэвлэлд ажилладаг бид хэлэх үггүй гайхширч байсан. Ийм юм зөвхөн Монголд л болж байв. Дараа нь Хадгаламж зээлийн хоршоо гэж айхавтар том шуурга дэгдсэн. Хамгийн их мөнгө хадгалуулбал алтан аяга өгнөө гээд л хошгируулсан. Яасан ч шуналтай улс юм. Ямар ч гэнэн хүмүүс юм. Хэдэн төгрөгөө өвөртлөөд цөмөөрөө гүйлдэж очоод өгчихсөн. Өгөөд аяга ч үгүй, хадгаламж ч үгүй алдацгаасан. Өөрсдөө хуйларч очиж мөнгөө санхүүгийн сайн дурын луйварчдад аваачиж өгчихөөд Төр минь одоо бид яах юм бэ, авраач гээд хөлөө жийгээд өлсч цангаад хэвтчихсэн. Өгөхдөө асуугаагүй байж, өр ширэнд баригдахаараа Төр рүүгээ эргэж ноцоцгоосон. Ийм л бүдүүлэг олонлог манай нийгмийн дийлэнх хувийг эзэлж байна. Эднийхээ тархиар наадсан бизнесийнхэн одоо бүр дэд давхарга руугаа оров. Сүүлийн үед үүрэн телефоны бизнес эрхлэгчдийн зүгээс сугалаагаар далласан шударга бус давалгааг эхлүүллээ. Харьцангуй дээд төвшний бизнесийн салбар шүү дээ. Яаж ийм эх орондоо, иргэддээ хайргүй хандаж чаддаг байна вэ гэж гайхмаар. Бизнес хийдэг хувь хүн ч бай, пүүс компаниуд ч бай үндсэн сууриа, дээр нь сууж яваа завиа, цаашлаад өөрсдийг нь завьтай нь хөвүүлж яваа нуураа хайрлах үзэл санааг тээж явдаг. Энэ салбар бол Монголд шинэ тутам салбар. Хөлөө одоо л нэг олж байгаа гэж хэлж болно. Гадна дотнынхны асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалт татаж, хамжиж дэмнэж байж босгож байгаа салбар. Тэр тусмаа энд өрсөлдөөн шударга, эрүүл, хууль ёсны дагуу явагдах ёстой. Ийм шаардлага зайлшгүй тавигдах ёстой эмзэг бизнес ч гэж хэлж болно.
Сүүлийн үед энэ зах зээл дээрх хэрэглэгчдийн тоо буурах хандлага илэрч байгааг шинжээчид хэлж байна. Энэхүү бууралтаас болж зах зээлийнх нь тэлэлт урьдынхаас ялимгүй удааширч байгаа нь ойлгомжтой. Зах зээлийн зүгээс энэ байтуай дохио ирдэг. Гэвч манай зарим үүрэн телефоны компани, тухайлбал “Мобиком”, “Юнител” зэрэг компаниудаас хямд үнээр өрсөлдөх, төрөл бүрийн хууль бус арга хэрэгсэл ашиглан хэрэглэгчдийг үймүүлэн татах гэсэн шударга бус өрсөлдөөн явуулах нь хэрээс хэтэрч харагдана. Сүүлдээ улам даварч, Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос тогтоосон тарифын хязгаарыг зөрчсөн үнэ тарифаар үйлчилгээ үзүүлэх, оператор компаниуд хямдрал, урамшуулал нэрийн дор өндөр үнийн дүн бүхий эд хөрөнгийн /байр, машин гэх мэт/ сугалаат худалдаа явуулах зэргээр шуударч, цагаандаа гарч байна.
Эдгээр компаниудаас явуулж байгаа байр, машин гэх мэт эд хөрөнгөөр далласан башир ажиллагаанууд нь үнэн хэрэгтээ урамшуулал гэсэн нэрийн дор эд хөрөнгийн сугалаат худалдаа явуулж байгаа хэлбэр юм. Монгол Улсын бүх хууль тогтоомжийг зөрчсөн эдгээр үйл ажиллагаа руу чухамхүү ийм үзэгдлүүдийг л таслан зогсоох үүрэг хүлээн ажиллаж байгаа, ноён О.Магнай та анхаарлаа хандуулаач ээ.
Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 15.4.4-т зааснаар эд мөнгөний хонжворт сугалаа эрхлэх үйл ажиллагаа нь тусгай зөвшөөрлийн үндсэн дээр эрхлэх үйл ажиллагаанд тооцогддог бөгөөд хууль тогтоомжоор тусгайлан заасан сугалааны тоног төхөөрөмжийн техникийн үзүүлэлтүүд, сугалаат худалдаа явуулах процедур журам гэх мэт олон нөхцөл, шаардлагыг урьдчилан хангаж зохих байгууллагаар хянуулсны үндсэн дээр сугалаат худалдаа эрхлэх зөвшөөрөл олгогддог юм байна. Зөвшөөрөлгүй эрхэлсэн тохиолдолд хууль бусаар олсон орлогыг хурааж, торгох арга хэмжээ авахаар хуульд заасан. Одоо эдгээр хуулийн хэрэгжилтийг хянах цаг болжээ.
Урамшуулал нэрийн дор хэрэглэгчдийг төөрөгдүүлэн мэхэлж, тусгай зөвшөөрөлгүй, хууль бусаар явуулж байгаа хонжворт сугалаандаа иргэдийг сурталчилгаагаар зодон татан оролцуулж, шударга бус гэнэтийн ашиг олж байгаа энэ байдал нь хуулийн тодорхой заалтуудтай зөрчилдөж байгааг хуульчид түрүүчээсээ анхааруулж байна. Гэвч монополь тогтоохыг хүсэмжлэгчид үл хэрэгссээр. Тэдний энэхүү хуульт ёсны дээр сандайлж суусан үйлдлүүдийг хэн хэзээ зогсоох вэ.
Тэдний явуулж буй энэхүү өрсөлдөөний хууль бус хэлбэрүүд нь Монгол Улсын холбогдох хууль тогтоомжуудыг зөрчөөд зогсохгүй, үүрэн телефон холбооны хэрэглэгчээс олох дундаж орлогыг бууруулах, үйлчилгээ эрхлэгчдийн орлого ашгийн төвшин, хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр, санхүүгийн чадавхид сөрөг нөлөө үзүүлэх, Монгол Улсын харилцаа холбооны салбарын орлогын өсөлтийг удаашруулах, салбарын хөгжлийн хурдацад сөрөг нөлөө үзүүлэх зэрэг цаашид уршигтай олон үр дагаврыг бий болгож байгааг Тагнуулын байгууллага ч анхааралдаа авч байгаа биз ээ.
Үр ашиг гэх ойлголт компаниудын нэгдүгээр ойлголт гэдэг нь тодорхой. Гэхдээ үр ашгаа хожмын үйлийн үрээ бодож хурааж баймаар. Улс орноо, тогтож ядаж байгаа бизнесийн орчноо бодож баймаар санагдана. Бид зөвхөн өнөөдрийн өөхний төлөө хэдий болтол явах юм бэ.
Үр ашигтай ажиллахын төлөө ухаан бодлоо уралдуулалгүй яахав. Тэр тусмаа мэдээллийн технологи эрчимтэй хөгжиж буй энэ зуунд. Гагцхүү хуульд нийцсэн өрсөлдөөний арга хэлбэрүүдийг сонгож, үйлчилгээний өндөр чанараар өрсөлдөж сурмаар байна.
Хэрэв энэхүү алтан дүрмийг үл хэрэгсэн шударга бусаар ашиг олох, хэрэглэгчдийг мэхлэх, үйл ажиллагаагаа явуулсаар байх юм бол энэ улсад хууль тогтоомж, Төр засаг гэж байдгийг сануулах хэрэгцээ ч гарч мэдэх юм. Жишээлбэл, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн 17 дугаар зүйлийн 17.2.3 дахь хэсэгт эд мөнгөний хонжворт сугалааны орлогод 40 хувийн албан татварыг ногдуулахаар заасан байна. Гэтэл Мобиком, Юнител зэрэг компаниуд “Моби лотто”, “5 байр” нэртэй сугалаат худалдааг жил бүр тогтмол хугацаанд, тодорхой давтамжтайгаар явуулж ирсэн бөгөөд энэ жилийн хувьд мөн л дээрх хонжворт сугалааны үйл ажиллагаагаа эхлүүлэн зар сурталчилгаагаар бөмбөгдөж эхэллээ.
Үүрэн холбооны үйлчилгээ үзүүлэгч компаниудын хувьд хэрэглэгчдэд зориулсан тодорхой урамшуулал, хөнгөлөлт, бэлгийн хөтөлбөрийг явуулж болох бөгөөд эдгээр нь жинхэнэ утгаараа тодорхой үйлчилгээний үнэ тарифаасаа үзүүлж буй урамшуулал, хөнгөлөлт, эсвэл өөрийн эд хөрөнгөнөөс хэрэглэгчид үнэ төлбөргүй өгч буй бэлгийн шинжтэй байгаа тохиолдолд хууль эрх зүйн хувьд болон өрсөлдөөний арга хэрэгслийн хувьд хүлээн зөвшөөрч болно.
Харин хэрэглэгчдийн дунд сугалаат худалдаа зарлаж хэрэглэгчдээс их хэмжээний мөнгөн хөрөнгийг өөртөө татан төвлөрүүлж их хэмжээний ашиг олон үүнээсээ өчүүхэн бага хэсгийг тодорхой цөөн хэдэн хүнд хонжвор байдлаар олгож байгаагаа бэлэг, урамшуулал, хөнгөлөлт нэрээр халхавчлан хуулиар тогтоосон албан татварыг төлөхөөс зайлсхийж байгааг уучилшгүй юм.
Одоо уучлах, харзнах, анхааруулах, хүлээх гэх мэтийн уужим бодлогоор энэ нөхдүүдэд хандах аргагүй болсон ч байж мэднэ. Энэ улсад Төр, хуульт ёс гэж байгаа л юм бол шударга бус, хууль бус энэ мэт бохир ашиг олох ажиллагааг таслан зогсоох, зах зээлийн хөрс суурийг стандарт өрсөлдөөнөөр хамгаалахын төлөө хөдлөх цаг болсон. Хэрэв давуу эдийн засгийн хүч, давуу улс төрийн нөмөр, давуу дур зоргоор нэг хэсэг нь энэ мэтээр гаарсаар л байх юм бол манайд бизнесийн байгууллагууд эрүүл саруул төлөвшихгүй.
