Монгол Улсын авлига, хээл хахууль үнэхээр дийлдэхээ болив. Хээл хахууль өгч, авах нь нийгмийн ухамсарт улам бүр гүнзгийрэн шингэж, авлигагүйгээр ямар нэг ажлаа бүтээхийг төсөөлөхийн ч аргагүй болжээ. Авлига хээл хахууль хамгийн их үржүүлэн, үүрлүүлсэн газар бол төрийн өмч оролцсон байгууллагууд. Уг нь төрийн өмч бол нийтийн буюу хүн бүрийн өмч боловч үнэн хэрэгтээ энэ бол эзэнгүй хөрөнгө.

Монголд төрийн өмч гэж байхгүй болж, түүнийг байгаа гэж итгэдэг гэнэн хэсэг иргэд, байгаа гэж итгүүлэхийг оролддог улс төрийн эрх баригч намууд л байна. Монгол Улсад өнөөдөр төрийн өмч бол засгийн эрх барьж буй улс төрийн намын өмч юм.

Чононууд

Монгол Улсад төрийн эрх барина гэдэг бол Эрдэнэт УҮГ, МИАТ, Монголын төмөр зам, IIIIV цахилгаан станц, Багануурын уурхайн болон тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн бүх төрлийн сангуудыг захиран зарцуулах эрх бүхий удирдлагынх нь бүх төвшний албан тушаалд өөрийн хүнээ тавихыг хэлдэг юм.

Сонгуульд ялсан нам юуны өмнө эдгээр байгууллагуудад өөрийн хүнийг тавьж байж л төрийн эрхээ бүрэн утгаар нь авдаг. Улаанбаатар хотын нийтийн хэрэглээний бүх газрыг захиран зарцуулах эрхтэй учир хотын даргыг бас мөн л улс төрийн намаас яаравчлан томилно.

Төрийн нэртэй үйлдвэр, аж ахуйн газруудад өөрийн хүнээ гүйцэтгэх захирал болгоод тэр байгууллагын бүтээгдэхүүний үйлчилгээг гадаад дотоодод борлуулах, төлөөлөгчийн газар өөрийн хүнээ томилуулах, шаардлагатай бараа материалыг өндөр үнээр шахах, өөрсдийн хүмүүсийг, түүний дотор сонгуулийн ажилд идэвхтэй оролцсон нөхдийгөө том бага албан тушаалаар шагнах, мөнгө хөрөнгийг нь хувьдаа ашигтайгаар банкуудад хадгалуулах гэх мэт түмэн ажил ундарч, шинэ засаг эхэлдэг юм.

Үр дүнд нь төрөөс тэрбумтнууд төрж, хээл хахууль цэцэглэж, энгийн иргэд нь улам ядуурна. Эдийн засгийн суурь өндөрлөгүүд, дэд бүтцийн компаниуд бүгд төрийн өмч нэртэй, ямар ч өрсөлдөөнгүй учир үнээ нэмэгдүүлж, эсвэл татаасыг нь нэмэгдүүлэх замаар, энгийн хэрэглэгч дээр шууд ба шууд бусаар үйлчилгээ нь улам өндөр үнээр очно. Эсвэл тэр үйлчилгээ тэр чигээрээ дампуурна, дараачийн улстөрчид хоолондоо орно. Төрийн өмч оролцсон үйлдвэр аж ахуйг хувьчлах нь хамгийн оновчтой ганцхан алхам. Түүнийг улстөрчид сайн мэдэж, тэгэх тухайгаа улс төрийн нам болгон зөвхөн сонгуулийн үеэр амладаг бөгөөд төрийн эрх авмагцаа төрийн хөрөнгө нэрээр дураараа эдэлж байхад амар байдаг учир хувьчилдаггүй юм.

Хамгийн тод жишээ нь МИАТ компани. Зөвхөн засгийн эрхийг авсан хэдхэн хүний өмч, ТУЗ энэ тэр гэдэг нь сайхан дэглэсэн, хоосон жүжиг. Үргэлж алдагдалтай байдаг, гэтэл яг адилхан шугам дээр гадаадын авиа компаниуд хамгийн ашигтай байдаг.

Өмчийн эздийн шаардлага

Өнөөдөртөө иргэд бид тун энгийн дараах арга хэмжээг төрийн өмчийн компаниуд дээр авахыг төр засгаас шаардаж байна. Монгол Улсын хамгийн хүчирхэг, defacto хамгийн нөлөө бүхий “улс төрийн албан тушаал” болчихсон учраас улсын үйлдвэрийн томоохон бүх үйлдвэрийн гүйцэтгэх захирлуудыг улс төрийн намын харьяалалгүй болгох шаардлагатай байна.

Төрийн өмчийн оролцоотой бүх үйлдвэр, аж ахуйн газруудын гүйцэтгэх захирлыг сонгон шалгаруулж авах, түүнд тухайн салбарт хамгийн сайн ажиллаж байгаа хувийн компанийн гүйцэтгэх захирлаас (эсвэл жишиж болохуйц гадаадын компанийн) өндөр цалин, урамшуулал ил тод олгох ёстой. Гүйцэтгэх захирлын ажил үүргийн хуваарь болон ажлын байрны тодорхойлолт, ажлын байрны шаардлагыг тодорхой болгож, олон нийтэд нээлттэй зарлаж, уралдуулан сонгож, томилдог байя.

Тухайн компанийн үйл ажиллагааны үргүй зардал олон дахин буурч, тэр хэмжээгээр ашиг өсөх болно. Компанийн сайн засаглалыг хэрэгжүүлэхийг гэрээгээр шаардаж, менежментийн болон ёс зүйн алдаа гаргасан эхний тохиолдолд гэрээгээ цуцлах ёстой.

Ингэж чадвал Монгол Улсын хээл хахууль, авлигын томоохон хэсгийг, бараг тэн хагасыг нь устгаж болно. Олон хүний төрд ажиллах дур хүсэл нь ууршин алга болно. Эрдэнэт, Төмөр зам болон төрийн өмчит бусад бүх газруудын гүйцэтгэх захирлыг юуны өмнө энэ замаар томилуулахыг иргэд шаардах цаг болжээ. Өнөөдөр Багануурын уурхайн даргын суудалд өөрсдийн хүнийг томилохын тулд МАН-ын удирдлагууд талцан байлдаж буй. Эрдэнэтийн үйлдвэрийн дэд захирлыг өөрийн төлөөлөгчөөр солихын төлөө энэ намын хотын фракц яахаас ч буцахгүй болсон гэж “Өнөөдөр” сонины даваа гаригийн дугаарт сэтгүүлч Ш.Алтай тодорхой бичжээ.

Эрдэнэт үйлдвэрийн найдваргүй авлага бараг 100 сая доллар болчихсон юм байна. Дөрөв нугалсан үнээр шахаж байгаа ган бөмбөлөг зэрэг олон зуун бараа, туслах материалыг тооцохгүйгээр иргэд бидний 130 тэрбум төгрөгийг алга болгочихоод сууж байна гэсэн үг. Гэтэл энэхүү луйврыг нь зогсоохыг оролдсон ганц эмэгтэй захирлаа солих гэнэ. Энэ том алдагдал Гүйцэтгэх захиралд нь хамаагүй бололтой. Энэ бол асуудлыг зөвхөн өөрсдөдөө ашигтайгаар л шийддэг улстөрчдийн арга.

Гүйцэтгэх захирал

Гүйцэтгэх захирлын ажлыг мэргэжлийн, өндөр чадвар, мэдлэгтэй хүн хаших ёстой болохоос хэн ч биш, аль нэг хүний гар хөл, дуулгавартай зарц удирдах ёсгүй. Ийм гүйцэтгэх захирлууд өөртөө, өөрсдийн эзэд, намдаа үйлчлэх болохоос жинхэнэ эзэн нь болсон иргэдийн эрх ашигт хэзээ ч үйлчилдэггүй. Ирэх жилээс аймаг, орон нутагт төсвийн хөрөнгийн захиран зарцуулах эрх мэдлийг шилжүүлэх гэж байгаа тул орон нутагт төрийн өмч нэрээр нийтийн өмч хөрөнгөнд бас л халдаж өгнө.

Эдийн засгийн ихэнхийг хувийн хэвшил бий болгож байгаа гэдэг нь үнэнд нийцэхгүй болж байна. Иргэд ээ, өмч хөрөнгөө бид улстөрчдөөс хамгаалах цаг ирлээ.

Хөрөнгөө бодитой хяналтандаа байлгах шинэ арга хэрэгсэл, механизм олохгүй бол одоо байгаа бүх хэрэгсэл маань ажиллахгүй байгааг та бид маш тод харж байна. Засгийн эрхэнд байгаа улс төрийн намуудын удирдлагууд төрийн өмчийг хариуцах нэрээр гоё, сайхан нэртэй хоосон дүрэм, журам гаргаж, жүжиглэн хуйвалдаж, луйвардахаа зогсоо. Хонио чоноор мануулахаа больё.