Өнгөрдөг хорин жилд  зөндөө юм алдсанаа одоо хүн болгон "Пээ..." хэмээн амаа барин барин ярьцгаадаг даа. "Наран­туул"-ын Ш.Сай­хан­­самбуу саяхан нэг сонин дээр ярилцлага өгсөн байсан. Тэрээр "Би одоогийн энэ "На­рантуул" зах байгаа газ­рыг ерээд онд хотын захир­гаан дээр очоод өргөдөл бичээд л зүгээр авчихаж билээ.

Тэр үед Цагаан хуаран гээд энд чинь хэнд ч хэрэггүй эзгүй газар байсан..." гэж хуу­чил­сан байна лээ. За тэ­гээд зах зээлийн эхний үеүдэд жаахан л алсыг хараад үл ялиг зориг гаргасан бол өнөөдөр юм юмтай байх олон болом­жийг олж ха­раагүй өнгөрч дээ.

Тэр үед бүр тэгж ч бо­лох байсан гэж өнгөрсөн юмны араас дэмий ярих яахав. Цаана чинь уул уурхай гээд маш том мөн­гөний амыг хэ­дэн нөхөд тайлж байна. Мэдээл­лээр болохоор нөгөө л тэр жилийнх шиг хувьцаа, ногдол ашиг, хөрөнгийн бирж, зах зээл гэсэн тол­гой эргүүлсэн ойлгомжгүй хэллэгүүд гонш­гононо. Дараа нь бүх юм өнгөр­сөн хойно "Та нарт зөн­дөө л хэлсэн ш дээ. Мэ­дээ­гүй юм уу? Ойлгоогүй юм уу?" гээд  ам таглана.

Амьдрал ахуйг маань суга дээшлүүлэх их чухал үйл явдал мөн үү гээд хэ­рэг болгоод танилцахаар үнэн байдаг. Гэхдээ маш ярвигтай, хөөцөлдлөгөө нь залхмаар орооцолд­сон, төвөгшөөмөөр хэт мэргэжлийн, эргэлзмээр улс төржсөн баримт мате­риалуудыг хахтал нь чихэж орхиж. Чухам ийм замбараа­гүй хог новшин дотроос Сай­хансамбуу шиг овсгоотон, мэргэш­сэн санхүүч, мэргэж­лийн уурхайчин, мэдээллийн аман дээр сууж байдаг улс­төрч, цагдаа, тагнуу­лынхан зэрэг цөөн хэсэг нөхөд тэнгэ­рийн од шүүр­дэг юм билээ. Ард түмэн яахав. Арван мянган төг­рөг зүгээр өгөхөөр нь авч архи гударчихаад л өдөр хоног өнгөрүүлнэ. Да­хиад хорь биш таван жилийн дараа мөн л амаа барь­чихсан "Пээ, пи..." гээд суух юм уу хаашаа.

Тэгэхээр одоо бид яах ёстой вэ? Энд тэнд уур­хай нээгдэж байна гэх сургаар ажлаа хаяад хүрз түмпэн бариад яваад очих уу? Зарим нь бол тэгж байна. Тухайлбал Говь-Алтай аймгийн ба­раг бүх суманд алт ухах ажил хавт­гайрч хүмүүс тийш яргуйны ямаа шиг ухаан мэдрэлгүй дайрц­гааж байна. Одоо Говь-Алтайд  хамгийн арчаагүй ажилгүй нөхөр ч хар­майн­даа сая төгрөг сул олчихсон да­нал­зана. Ал­бан ёсны мэдээл­лээр бо­лохоор "Бид ажилгүй, амьдрал хүнд, зуд болж малаа барсан" гэх мэт шал өөр юм яриад бай­даг.

Адуу уургалж бугуйлдахдаа адтай байсан монгол эрчүүд өнөө­дөр алт суйлах эрдмийг ёстой марксизмаар заалгалгүй эзэмшээд авчээ. Уул толгод хад чулууг яг морь шинжиж байгаа мэт тодорхойлж  хоорондоо бүр геологийн эрдэмт­дийн хэмжээнд  мэтгэлцэж байх юм гээч. Ашиг сонирхол хоорондоо зөрчилдөөгүй тохиолдолд аливаа мэргэжлийг сурах нь  монголчуу­дын хувьд тийм хэцүү биш аж. Цаашид өөр ашигтай гэж үзвэл бултаараа цөмийн физикч  болж ч мэдэхээр юм байна. Хайгуулч, геологичид арай гэж сурсан мэр­гэжлийн хамаг патен жирийн малчинд ингэж алдах гэж.

Хүрз түмпэн хэрэглэхгүйгээр уурхайчин болох дараагийн алхам бол энэ салбарт нэрээ өгч элсэх явдал юм. Энэ нь намд элсэхээс илүү баталгаатай ирээдүйтэй. Элссэн нам маань ялагдвал лааз өшиглөнө. Таван толгойн уурхайд агт морь арав, амбан шар зургааг нийлүүлчихсэн байхад Хадгаламж зээлийн хоршоо шиг дампууртлаа өдий.

Социализмын үед хөдөөд мал мах гэдэг кампанит ажил байдаг байлаа. Тэр үеийн цорын ганц арилжааны зах зээл тэр байсан болов уу. Энийг манайхан их сайн мэддэг ойлгодог байсан. Тэр үед хөдөөний мал бүхий иргэн бүрээс малын тоотой нь харьцуулсан махны татвар ногдуулдаг байв. Нэг үнээтэй айл байлаа гэхэд  хоёр хавирганы хэрийн махыг улсдаа хямд үнээр тушаана. Тэгэхийн тулд ганц гунжаа нядлалтай биш. Энэ үеэр хэн нэгэн овсгоотой нөхөр бүтэн жил бордсон ланжгар том шар тууж ирж хиллүүлнэ. Тэр ша­рын эзэн мал махан дээр одоо­гийнхоор хөрөнгийн бирж нээж айлуудын албан татварын хувьцааг цуглуулж байгаа юм. "Доржийн махыг Дулмаагийн мах­тай нийлүүлээд хаачихаарай. Ми­ний бөгсний ажил хэцүүдлээ..." гэх зэрэг хөөрхөн хөөрхөн  онигоотой үйл явдал болдог арга хэмжээ.

Тарган үхэр тууж ирсэн нөхөр энэ үеэр цөм ашиг унагах нь то­дорхой. Махны татвараа хаал­гахаар ирсэн иргэд харж байгаад аль хямд дуугарсан "ченж"-тэй  тохирч татвараа бэлэн мөнгөөр тооцоод хаалгадаг. Аль аль талдаа ашигтай  ийм арилжааны хэлбэр дээхнэ байсан юм. Одоогийн энэ томоохон уул уурхайн салбарууд энэнтэй төстэй юм шиг байгаа юм. 

Гадаадад байгаа ялангуяа Америкт амьдарч байгаа монгол­чууд Оюу толгой, Таван толгойн хувьцааны талаар ар гэрийнхнээ сураглахаас илүү асууцгаадаг.  Тэд Оюу толгойд нээрэн тийм их зэсийн баялаг байгаа нь үнэн юм уу? Фрийдланд чинь энд их нэр муутай луйварчин гэлцэх юм. Арай худлаа тууж хөрөнгө босгож байгаа юм биш биз. Та нар газар дээр нь очиж харсан уу? Тэгээд тэр уурхайн усны асуудлыг яаж шийдэж байна. Төрийн оролцоо хэтрээд Эрдэнэт шиг юм болж байна уу? Хэдэн олигархиуд эзэн суучихсан  төрийн нэрээр идээд дуусчих юм биш байгаа ч гэх шиг. Маш нарийн юм асууж цэгцтэй ойлголттой байдаг.  Бүх зүйл "Ок" байвал та нар яах гэсэн юм гэхээр олж байгаа хэдэн ногооноо биржид тушаан хувьцааг нь хямд дээр нь авмаар байна гэлцдэг.

Өнөөгийн уул уурхайн талаарх бүх мэдээлэл хангалттай байгаа ч иргэд хувьцааны талаар огт санаа тавьдаггүй. Нэг их амархан ойл­голттой. Эрдэнийн хувь ч билүү, эх орны хишиг ч билүү тийм кампа­ничилсан арга хэмжээ болоод л халамж олгодог дэвтэр шиг юм нээж өгөөд л тэрийгээ банкин дээр барьж очоод мөнгө аваад, өгөөд байх юм байгаа биз гэх төдий.

Зүй нь бол цагаан сар дөхөх­лөөр битүүлэгний ууцны үнэ сураг­ладаг  шиг хүмүүс өглөө ажилдаа ирэх болгондоо нэгэндээ өчигдөр Таван толгойн хувьцаа төд хүр­чихээд арай гэж хэдийг олж авлаа, чи яав гэх мэтээр мэндийн дараа яригдах сэдэв баймаар.

Бид дахин дахин мэдүүштэй олон асуултын хариу нэхэгдэж байна. Үүнд өөрт байгаа мөнгөө гудсан завсраа жоорлох, ХЗХ-нд байршуулах, Банкинд хадга­луу­лах, уул уурхайн хувьцаа худалдан авах зэргийн харьцуулсан ялгаа­нууд, баталгааг мэдэх. Хичнээн уурхайн хувьцаа зарагдаж байгаа, ашгийг нь хэзээнээс хүртэх, мянган хувьцаа авлаа гэхэд дараа нь хэдэн төгрөгтэй болчихсон байх, тэрнийгээ сар бүр авах юм уу, жилийн эцсээр дүгнэдэг юм уу? Ер нь тухайн уурхайн хөрөнгө оруу­лалт зарлага энэ тэрийг нь шу­даргаар мэдээд байх боломж бо­лолцоо жирийн хүнд байдаг юм уу?. Зах зээл дээр бичигдээд бай­гаа алт, зэс, нүүрсний үнийг ун­шаад манай уурхайгаас ачигдаад явсан вагон ачаа хэдэн төгрөг болсон, тэрнийг нь хэн хэн яаж хувааж авсан, маньд хэд оногдсон зэргийг тооны машин, сонины мэдээ хоёроор бодоод гаргачих хэмжээний ил тод байж чадах уу? Тэр бирж мийрж нь аймаг сум, хорооны төв дээр хүртэл салбар нь ажиллаж байдаг "ХААН" банкирхуу юм байна уу? Аль эсвэл хэдхэн хүний хүрээнд явагддаг сэмхэн ажиллагаанууд уу. Сүйхээтэй хү­мүүс тэр жил ягаан тасалбарыг хүмүү­сээс зүгээр авчихсан, мөн аль нэг газар хувьцаа гээд нэг юм заасан тэр нь  дампуурах нь дам­пуураад сураг алдарсан. Бирж хувьцаа гэгч нь тэрнээс арай өөр болсон эсэх.

Асуудалд нарийн орохоор өөр асуудлууд урган гарч ирж байна. Тухайлбал миний хувьцаагаа ний­лүүлсэн уурхай баахан ажилчин аваад л ажлын байр бий болгоод л төр тэрнийг нь алга ташин хөхиү­лээд байна гэж бодъё. Популистууд дандаа л тийм юм хийж байдаг ш дээ. Тэр хэмжээгээр нөгөө уурхайн тэнэгтсэн зарлага өсөөд маньд оногдох зүсэм улам нимгэрэх ба өөрөө ажлаасаа гарч тэнд нь очиж ажиллахаас өөр гарцгүй болгоод хаячих юм биш байгаа. Орчин үеийн уурхай бүрэн техникжсэн, автоматжсан харьцангуй цөөн ажилтантай, ажилчдын эхнэр хүүхдийг нь байлгах зорилгоор хивсний үйлдвэр, сургууль цэцэр­лэг байгуулдаггүй, уурхайн хажууд дэлгүүр хоршоо, баар, сэлбэгийн худалдаа, бензин колонкгүй, төр захиргааны салбар нэгж мэтийн хүнд суртлын ажлын садаануудыг бүр ойртуулдаг ч үгүй тийм л юм билээ, гадаадад бол. Манайх Оюу толгой гээд Эрдэнэт шиг хот барьчих юм бол орчлонгийн хамаг хулгайч тэнд шаваад ямар элэн­ц­гийнх нь хувьцааны ногдол ашиг гарах вэ дээ.

Уурхайн гүйцэтгэх захирал удирдлага нь бас ямар товарищ байдаг юм. Жаахан байж байгаад л нэг тэмцээн спонсорлодог, энд тэнд хандив өргөсөн, дэргэдээ сагсан бөмбөгийн багтай, уран сайхны хамтлагтай, оюутны төлбөр дандаа даадаг шоучин гар бол тэдний уурхайд хамаг мөнгөө аваачиж түгжээд яах юм.

Бид цөмөөрөө уурхайчин бо­лох шинжтэй байна. Гэхдээ тэнд очиж ажиллах нь гол биш. Уурхайг алган дээрээ байгаа мэт ажиг­лангаа хонио хариулж, хичээлээ зааж, хүнээ эмчилж, за мань нь сурвалжлагаа хийж явахыг л хэлээд байгаа юм. Байгальд хогийн урга­мал хүртэл өөрийн гэсэн үүрэгтэй. Түүн шиг нийгэмд тус тусын ажил мэргэжлээс нэгийг нь ч орхиг­дуулж болдоггүй. Бидэн дунд ганц гуталчин байхгүй бол хөл нүцгэн явах нь. Бүр хулгайчгүй болчихвол цагдаа яаж амьдрах юм.

Уурхайчинг ямаа "нинжа" хоёр шиг замбараагүй олшруулбал үндэсний аюулгүй байдалд аюул учруулна. Маш их цалин авдаг шүд нь  гялалзсан тас хар нүүрсчингүүд болж цөмөөрөө чадах ч үгүй. "Дор­жийн хувьцааг Дулмаагийнхтай нийлүүлээд минийхтэй хамт өгчи­хөөрэй. Должин бид хоёр явж бөгснийхөө ажлыг амжуулъя" гэх болтлоо энэ уурхайг иж бүрэн ашиглах мэдлэгтэй болмоор байна.