Дахин тооллого явуулъя гэдэг ерөнхий зарчим дээр талууд тохирох шиг боллоо. Эхлээд таван тойрог гэж байснаа сүүлд нь Баттулга гэх том дарга гурав болгоод оруулаад ирлээ. Ардчилсан нам үүнийг ядахнаа 5 тойрог байх ёстой гэж маргаж байна. Зүгээр, надаас асуудагсан бол ээлж дараатайгаар мар­гаан гарсан бүх тойрог дээр дахин тооллого явуулчих­маар санагдаад байгаа юм. Гэхдээ би ийм шийдвэр гар­гагчийг сонгогч болохоос шийд­вэр гаргагч биш учраас саналаа л хэлж байна. Миний бодоход эхний ээлжинд тан­гараг өргөхдөө гол хоёр улс төрийн намын гишүүний тоо аль алиных нь 39-д хүрэхгүй байвал хоёр тал хэлэлцээ хийх тэнцүү боломжтой болно. Ийм саналыг З.Энхболд та­виад байгаа л даа. Би л лав дэмжиж байна. Үнэндээ луй­вар орсон болохоор аль тал нь сонгуулийн дүнгээр ялсан нь тодорхой биш гэсэн үг шүү дээ.

Маргалдагч хоёр тал хүн томилоод хэлэлцээ хийх баг бүрдүүлжээ. Мал хөлөөрөө, хүн хэлээрээ, болж л байна. Хэлэлцээ хийх утга учир нь нэгэнт сонгуулийн явц луйвар гэхээ болъё гэхэд будилаан­тай болсон учир тэр асуудал дотроо л хэлцэж тэр л асууд­лаа шийдэхэд чиглэмээр байдаг. Гэтэл хэлцэх асуу­далд Үндсэн хууль өөрчлөх тухай яригдаад эхэлдэг бай­гаа. Үндсэн хуулийн 1999 оны нэмэлтийг хүчингүй болгоно гэж нэрлэж байна. 1999 оны нэмэлтээр буй болсон Үнд­сэн хууль чинь мөн л зүгээр л Үндсэн хууль шүү дээ. Одоо нэмэлт өөрчлөлт оруулбал бас л зүгээр Үндсэн хууль гэж нэрлэгдэнэ. Нэмэлт өөрч­лөлт, түүнийг хүчингүй болгосон, дахин сэргээсэн гэх мэтийн асуудал бол хуу­лийн өөрийнх нь түүх юм, энэ утгаараа ач холбогдол ч бага.

Сая Ерөнхийлөгч Монгол улс 116 УИХ-ын гишүүнтэй болчоод байгааг зарлалаа. Тоглоомоор л хэлж байгаа байх л даа. Гэхдээ үнэндээ манайх хууль тогтоох эрх бүхий ганц ч хүнгүй болчоод байна. Ерөнхийлөгч анхду­гаар чуулганыг зарлан дууд­сан учраас түрүүний хурлын гишүүдийн эрх үлдсэн бо­ло­хоос УИХ нь хууль тогтоох инс­титуцын хувьд бүрэн дуус­гавар болсон. Юун Үнд­сэн хуульд өөрчлөлт оруулах байтугай Нямдорж шиг сэм засах ч эрх байхгүй "хий тоологдсон" 116 хүн л байгаа байх. Тэд хууль өөрчлөх тухай ярьж байгаа бол долоон буудлын Должин эмээд ч бас тийм эрх бий. Тангараг өр­гөөгүй бол тэдний хэнд нь ч ямар ч эрх нээг­дэхгүй.

Цаашлаад Үндсэн хуу­лийн 1999 оны өөрчлөлтийг МАХН, МҮАН, МСДН гэсэн тэр үед УИХ-д суудал эзэлж байсан гол гурван нам зөв­шилцөн хэлэлцэж байж хий­сэн юм. Худлаа гэвэл бүг­дийнх нь гарын үсэг тэнд байгаа. Төрийн эрх барьж байсан, парламентад олонхи суудлыг эзэлж байсан Ард­чилсан хүчнийхний зүгээс энэ өөрчлөлт нь улс орныхоо ирээдүйг бодсон том хүлцэл, сайн санааны илрэл байлаа. Тухайн үед суудлын 66 хувь нь ирц бүрдүүлдэг нормтой байсан нь цөөнхи МАХН-д хэт давуу тал олгож төрийн ма­шиныг гацаах гол арга нь болж хувирсан билээ. Тэр жилүү­дэд махновцууд 120 гаруй удаа хурлыг хаяж сүржигнэн төрийн машиныг ямар ч шийд­вэр гаргахгүй болгон бах таваа хангаж байв. Зарим саналыг нууц өгч болдог тогтолцоо байлаа. Уул нь ард түмнээс сонгогдсон элчийн ямар асуудалд яаж санал өгч байгаа нь эргээд ард түм­нийхээ өмнө ил тод байх зарчимтай л даа. Гэтэл энэ гажигтай тогтолцоо нь богино хугацаанд 4 Засгийн нүүр үзэх байдалд хүргэжээ. Ур­вагчид, увайгүй шаарууд, явцуу эрх ашгийн шинэ бү­лэглэлүүдэд энэ нь сайхан боломж олгож байлаа. Үндсэн хуулийн зарчмаараа бид пар­ламентийн засаглалтай бо­ловч Ерөнхийлөгчийн тухай заалтууд нь тодорхой бусаас болоод түүнд логикоор олгог­доогүй эрхийг нь атгуулж байв. Мань Багабанди Зас­гийн газрыг хэнээр тол­гой­луулахыг шийддэг болж "зөв­шилцөл" гэдэг үгийг мөн ч сайхан мушгин гуйвуулж байсан даа. Ганболдын нэ­рийг 7 буцааж байлаа. Ерөн­хий сайд болохоор горилогчид өөрийн явцуу шаардлагаа ч тавьж "зөвшилцөх" гэж бай­лаа. Муутай ч сайтай ч Мон­голын төр, цааш ийм утга учиргүй механизмаар явах ёсгүй гэсэндээ Ардчилсан хүчин дараагийн парламен­таас мөрдөгдөх Үндсэн хуу­лийн өөрчлөлтийг санал бол­госон юм. Дараагийн парла­мент МАХН-ынх, Ерөнхий сайд нь Энхбаяр гэдэг нь тэр үед дэндүү тод болчихсон байсан хэрэг. Гэхдээ Энх­баяр мөнхийнх биш, ардчил­сан зарчим, ардчилсан төр мөнхийнх гэсэн хүлцэл бүхий сайн санааг бид гаргаж байв.

2005 оноос хойш энэ өөрч­лөлтийг хүчингүй болгох яриа их гарч эхэлсэн. Яриа гарч эхэлсэн цэг ч юмыг ялигүй логиктой харж чаддаг хүнд илэрхий байлаа. Харин энэ нь санал санаачлагыг гаргаж ирсэн улс төрийн хүчний албан ёсны шаардлага болоод босоод ирнэ чинээ сана­сангүй. Тэгээд тэрийгээ Мон­голын төр залгамжлан үр­гэлжлэх эсэх гэсэн маш хурц асуудлаар барьцаалагдан орж ирнэ гэдэг юу гэсэн үг вэ? Бүр болоогүй, сонгуулийн луйвар булхай ярьж байхад бидний амьдарч байгаа үнд­сэн зарчим, механизмтай холбогдуулж байна. Энэ бү­хэн хэнд хэрэгтэй юм бэ? Хэнд? Эхний ээлжинд ганц хүнд л хэрэгтэй мэт харагдаад байна.

Монголд хууль тогтоох, өөрчлөх, орондоо болон жор­лондоо засах эрхтэй ганц ч хүн өнөөдөртөө байхгүй бай­гаа шүү. Хоёр намын хэлэл­цээ нь сонгуулийн булхай луйврыг засах, луйвраас үүдсэн хор холбогдлыг аль болох багасгах чиглэлээр л байх ёстой баймаар. Бусад асуудлаар ярих эрх хэлэл­цээрт орж буй хэнд нь ч байхгүй. Яагаад гэвэл тэд тангаргаа өргөөгүй, яагаад гэвэл тэдэнд тэр эрх нь нээг­дээгүй байгаа. Асуудал хали­на халина гэхэд арай ч дэндэнээ!